Harikathamruthasara is published in scanned Kannada PDF downloadable format

Called with reverence as Anu Sudha, Harikathamruthasara lushes out most important elements of dwaita philosophy in most lucid style, unambiguously.

Like a Busy Bee collecting nector, from the loveliest of flowers, Sri Jagannatha Dasaru, has collected the essence of tatwawada from myriad of sources like Veda, Purana, Itihasa, sarvamoola and what not. There is a saying “ಆಡು ಮುಟ್ಟದ ಸಪ್ಪಿಲ್ಲ”. This aptly applies to our humble and learned scholar Sri Jagannatha Dasaru. He has garnered all the relevant axioms from apt sources, with utmost elegance and clarity. Presentation comes with glaring unambiguity in no uncertain terms. Goddess Saraswathi and Bharathi has literally danced on his holy tongue, setting forth all the premayas in exquisite manner. Acharya Madhwa’s heart is distilled with supreme ability, in this noble work. Particularly for a common man it is an ambrosia, stuffed with all the tenets, in his noble journey of seeking Lord. Art of reconciliation and aptly intertwining the most intricate aspects of philosophy is breathtaking. Even learned scholars are dumbstruck at its lucid precision.

One should be really fortunate, even to have a glimpse of it. Those who can bring out the stanzas by heart, really reaps the beneficial harvest.

To summarise, its utility, see the Phalashruthi:

ಹರಿಕಥಾಮೃತ ಸಾರ ಶ್ರೀಮ-ದ್ಗುರುವರ ಜಗನ್ನಾಥ ದಾಸರು
ಕರ ತಲಾಮಲ-ಕವೆನೆ ಪೇಳಿದ ಸಕಲ ಸಂಧಿಗಳ।
ಪರಮ ಪಂಡಿತ-ಮಾನಿಗಳು ಮತ್ಸರಿಸ-ಲೆದೆಕಿಚ್ಚಾಗಿ ತೋರುವ
ದರಸಿ-ಕರಿಗಿದು ತೋರಿ ಪೇಳುವುದಲ್ಲ ಧರೆಯೊಳಗೆ॥33-1-989॥

ಭಾಮಿನೀ ಷಟ್ಪದಿಯ ರೂಪದ-ಲೀ ಮಹಾದ್ಭುತ ಕಾವ್ಯದಾದಿಯೊ
ಳಾ ಮನೋಹರ ತರತ-ಮಾತ್ಮಕ ನಾಂದಿ ಪದ್ಯಗಳ।
ಯಾಮ ಯಾಮಕೆ ಪಠಿಸುವವರ ಸುಧಾಮ ಸಖ ಕೈಪಿಡಿಯ-ಲೋಸುಗ
ಪ್ರೇಮದಿಂದಲಿ ಪೇಳ್ದ ಗುರು ಕಾರುಣ್ಯ-ಕೇನೆಂಬೆ॥33-2-990॥

ಸಾರವೆಂದರೆ ಹರಿಕಥಾಮೃತ ಸಾರವೆಂ-ಬುವುದೆಮ್ಮ ಗುರುವರ
ಸಾರಿದಲ್ಲದೆ ತಿಳಿಯ-ದೆನುತ ಮಹೇಂದ್ರ ನಂದನನ
ಸಾರಥಿಯ ಬಲಗೊಂಡು ಸಾರಾಸಾರಗಳ ನಿರ್ಣಯಿಸಿ ಪೇಳ್ದನು
ಸಾರ ನಡೆವ ಮಹಾತ್ಮರಿಗೆ ಸಂಸಾರ-ವೆಲ್ಲಿಹುದೊ॥33-3-991॥

ದಾಸವರ್ಯರ ಮುಖದಿ ನಿಂದು ರಮೇಶನನು ಕೀರ್ತಿಸುವ ಮನದಭಿ
ಲಾಷೆಯಲಿ ವರ್ಣಾಭಿಮಾನಿ-ಗಳೊಲಿದು ಪೇಳಿಸಿದ।
ಈ ಸುಲಕ್ಷಣ ಕಾವ್ಯದೊಳು ಯತಿ ಪ್ರಾಸಗಳಿಗೆ ಪ್ರಯತ್ನವಿಲ್ಲದೆ
ಲೇಸು ಲೇಸೆನೆ ಶ್ರಾವ್ಯ-ಮಾದುದೆ ಕುರುಹು ಕವಿಗಳಿಗೆ॥33-4-992॥

ಪ್ರಾಕೃತೋ-ಕ್ತಿಗಳೆಂದು ಬರಿದೆ ಮಹಾ ಕೃತಘ್ನರು ಜರಿವರಲ್ಲದೆ
ಸ್ವೀಕೃತವ ಮಾಡದಲೆ ಬಿಡುವರೆ ಸುಜನ-ರಾದವರು।
ಶ್ರೀಕೃತೀ ಪತಿಯ-ಮಲ ಗುಣಗಳು ಈ ಕೃತಿಯೊ-ಳುಂಟಾದ ಬಳಿಕಿದು
ಪ್ರಾಕೃತವೆ ಸಂಸ್ಕೃತದ ಸಡಗರವೇನು ಸುಗುಣರಿಗೆ॥33-5-993॥

ಶ್ರುತಿಗೆ ಶೋಭನ-ವಾಗದೊಡೆ ಜಡಮತಿಗೆ ಮಂಗಳ-ವೀಯದೊಡೆ ಶ್ರುತಿ
ಸ್ಮೃತಿಗೆ ಸಮ್ಮತ-ವಲ್ಲದಿದ್ದೊಡೆ ನಮ್ಮ ಗುರುರಾಯ |
ಮಥಿಸಿ ಮಧ್ವಾಗಮ ಪಯೋಬ್ಧಿಯ ಕ್ಷಿತಿಗೆ ತೋರಿದ ಬ್ರಹ್ಮ ವಿದ್ಯಾ
ರತರಿ-ಗೀಪ್ಸಿತ ಹರಿಕಥಾಮೃತ ಸಾರ ಸೊಗಯಿಸದೆ॥33-6-994॥

ಭಕ್ತಿವಾದದಿಪೇಳ್ದರೆಂಬಪ್ರಸಕ್ತಿಸಲ್ಲದುಕಾವ್ಯದೊಳುಪುನ
ರುಕ್ತಿಶುಷ್ಕಸಮಾಸಪದವ್ಯತ್ಯಾಸಮೊದಲಾದ
ಯುಕ್ತಿಶಾಸ್ತ್ರವಿರುದ್ಧಶಬ್ದವಿಭಕ್ತಿವಿಷಮಗಳಿರಲುಜೀವ
ನ್ಮುಕ್ತಯೋಗ್ಯವಿದೆಂದುಸಿರಿಮದನಂತಮೆಚ್ಚುವನೆ॥33-7-995॥

ಆಶುಕವಿ ಕುಲ ಕಲ್ಪತರು ದಿಗ್ದೇಶ ವರಿಯಲು ರಂಗನೊ-ಲುಮೆಯ
ದಾಸ ಕೂಟಸ್ಥರಿ-ಗೆರಗಿ ನಾ ಬೇಡಿ ಕೊಂಬುವೆನು।
ಈ ಸುಲಕ್ಷಣ ಹರಿಕಥಾಮೃತ ಮೀಸಲ-ಳಿಯದೆ ಸಾರ ದೀರ್ಘ
ದ್ವೇಷಿಗಳಿ-ಗೆರೆಯದಲೆ ಸಲಿಸುವು-ದೆನ್ನ ಬಿನ್ನಪವ॥33-8-996॥

ಪ್ರಾಸಗಳ ಪೊಂದಿಸದೆ ಶಬ್ದ ಶ್ಲೇಷಗಳ ಶೋಧಿಸದೆ ದೀರ್ಘ
ಪ್ರಾಸಗಳ ಸಲ್ಲಿಸದೆ ಷಟ್ಪದಿ ಗತಿಗೆ ನಿಲ್ಲಿಸದೆ।
ದೂಷಕರು ದಿನ ದಿನದಿ ಮಾಡುವ ದೂಷಣವೆ ಭೂಷಣವು ಎಂದುಪ
ದೇಶ ಗಮ್ಯವು ಹರಿಕಥಾಮೃತ ಸಾರ ಸಾಧ್ಯರಿಗೆ॥33-9-997॥

ಅಶ್ರುತಾ-ಗಮ ಭಾವ-ವಿದರ ಪರಿಶ್ರಮವು ಬಲ್ಲವರಿ-ಗಾನಂ
ದಶ್ರುಗಳ ಮಳೆಗರಿಸಿ ಮೈಮರೆಸುವ ಚಮತ್ಕೃತಿಯು।
ಮಿಶ್ರರಿಗೆ ಮರೆಮಾಡಿ ದಿವಿಜರ ಜಸ್ರದಲಿ ಕಾಯ್ದಿಪ್ಪ-ರಿದರೊಳ
ಪಶ್ರುತಿ-ಗಳೈ ತಪ್ಪವೇ ನಿಜ ಭಕ್ತಿಯು-ಳ್ಳರಿಗೆ॥33-10-998॥

ನಿಚ್ಚ ನಿಜ ಜನ ಮೆಚ್ಚೆನೆಲೆ-ಗೊಂಡಚ್ಚ ಭಾಗ್ಯವು ಪೆಚ್ಚೆ ಪೇರ್ಮೆಯು
ಕೆಚ್ಚೆ ಕೇಳ್ವರು ಮೆಚ್ಚಿ ಮಲ ಮನ ಮುಚ್ಚಲೆಂ-ದೆನುತ।
ಉಚ್ಚ-ವಿಗಳಿಗೆ ಪೊಚ್ಚ ಪೊಸದೆನ-ಲುಚ್ಚರಿಸಿದೀ-ಸುಚ್ಚರಿತ್ರೆಯ
ನುಚ್ಚರಿಸೆ ಸಿರಿವತ್ಸ-ಲಾಂಛನ ಮೆಚ್ಚಲೇ-ನರಿದು॥33-11-999॥

ಸಾಧು ಸಭೆಯೊಳು ಮೆರೆಯೆ ತತ್ತ್ವ ಸು-ಬೋಧ ವೃಷ್ಟಿಯ-ಗರೆಯೆ ಕಾಮ
ಕ್ರೋಧ ಬೀಜವ ಹುರಿಯೆ ಖಳರೆದೆ ಬಿರಿಯೆ ಕರಕರಿಯ।
ವಾದಿಗಳ ಪಲ್ಮುರಿಯೆ ಪರಮ ವಿನೋದಿಗಳ ಮೈಮರೆಯ-ಲೋಸುಗ
ಹಾದಿ ತೋರಿದ ಹಿರಿಯ ಬಹು ಚಾತುರ್ಯ ಹೊಸ ಪರಿಯ॥33-12-1000॥

ವ್ಯಾಸ ತೀರ್ಥರ ಒಲವು ವಿಠಲೋ-ಪಾಸಕ ಪ್ರಭುವರಿಯ ಪುರಂದರ
ದಾಸರಾಯರ ದಯವೊ ತಿಳಿಯದು ಓದಿ ಕೇಳದಲೆ।
ಕೇಶವನ ಗುಣ ಮಣಿಗಳನು ಪ್ರಾಣೇಶ-ಗರ್ಪಿಸಿ ವಾದಿರಾಜರ
ಕೋಶ-ಕೊಪ್ಪುವ ಹರಿಕಥಾಮೃತ ಸಾರ ಪೇಳಿದರು॥33-13-1001॥

ಹರಿಕಥಾಮೃತ ಸಾರ ನವರಸ ಭರಿತ ಬಹು ಗಂಭೀರ ರತ್ನಾ
ಕರ ರುಚಿರ ಶೃಂಗಾರ ಸಾಲಂಕಾರ ವಿಸ್ತಾರ।
ಸರಸ ನರಕಂ-ಠೀರವಾಚಾ-ರ್ಯರ ಜನಿತ ಸುಕುಮಾರ ಸಾತ್ವೀ
ಕರಿಗೆ ಪರಮೋದಾರ ಮಾಡಿದ ಮರೆಯ-ದುಪಕಾರ॥33-14-1002॥

ಅವನಿಯೊಳು ಜ್ಯೋತಿಷ್ಮತಿಯ ತೈ-ಲವನು ಪಾಮರನುಂಡು ಜೀರ್ಣಿಸ
ಲವನೆ ಪಂಡಿತ-ನೋಕರಿಪ-ನವಿವೇಕಿ-ಯಪ್ಪಂತೆ।
ಶ್ರವಣ ಮಂಗಳ ಹರಿಕಥಾಮೃತ ಸವಿದು ನಿರ್ಗುಣ ಸಾರ ಮುಕ್ಕಿಸ
ಲವ ನಿಪುಣನೈ ಯೋಗ್ಯಗಲ್ಲದೆ ದಕ್ಕಲರಿ-ಯದಿದು॥33-15-1003॥

ಅಕ್ಕರ-ದೊಳೀ ಕಾವ್ಯದೊಳು ಒಂದಕ್ಕರವ ಬರೆದೋ-ದಿದವ ದೇ
ವರ್ಕಳಿಗೆ ದುಸ್ತ್ಯಜ-ನೆನಿಸಿ ಧರ್ಮಾರ್ಥ ಕಾಮಗಳ।
ಲೆಕ್ಕಿಸದೆ ಲೋಕೈಕ ನಾಥನ ಭಕ್ತಿ ಭಾಗ್ಯವ ಪಡೆವ ಜೀವ
ನ್ಮುಕ್ತ-ಗಲ್ಲದೆ ಹರಿಕಥಾಮೃತ ಸಾರ ಸೊಗಸುವುದೆ॥33-16-1004॥

ಒತ್ತಿ ಬಹ ವಿಘ್ನಗಳ ತಡೆ-ದಪ-ಮೃತ್ಯುವಿಗೆ ಮರೆ ಮಾಡಿ ಕಾಲನ
ಭೃತ್ಯರಿಗೆ ಭೀಕರವ ಪುಟ್ಟಿಸಿ ಸಕಲ ಸಿದ್ಧಿಗಳ
ಒತ್ತಿಗೊಳ್ಳಿಸಿ ವನರು-ಹೇಕ್ಷಣ ನೃತ್ಯ ಮಾಡುವ-ನವನ ಮನೆಯೊಳು
ನಿತ್ಯ ಮಂಗಳ ಹರಿಕಥಾಮೃತ ಸಾರ ಪಠಿಸುವರ॥33-17-1005॥

ಆಯುರಾರೋ-ಗ್ಯೈಶ್ವರ್ಯ ಯಶ-ಧೈರ್ಯ-ಬಲ-ವಿಜ್ಞಾನ-ಸಮ-ಸಾ
ಹಾಯ-ಶೌರ್ಯೋದಾರ್ಯ-ಗುಣ ಗಾಂಭೀರ್ಯ ಮೊದಲಾದ
ಆಯತಗ-ಳುಂಟಾಗ-ಲೊಂದ-ಧ್ಯಾಯ ಪಠಿಸಿದ ಮಾತ್ರದಿಂ ಶ್ರವ
ಣೀಯ-ವಲ್ಲವೆ ಹರಿಕಥಾಮೃತ ಸಾರ ಸುಜನರಿಗೆ॥33-18-1006॥

ಕುರುಡ ಕಂಗಳ ಪಡೆವ ಬಧಿರನಿ-ಗೆರಡು ಕಿವಿ ಕೇಳ್ಬಹವು ಬೆಳೆಯದ
ಮುರುಡ ಮದನಾಕೃತಿಯ ತಾಳ್ವನು ಕೇಳ್ದ ಮಾತ್ರದಲಿ।
ಬರಡು ಹೈನಾಗುವದು ಪೇಳ್ದರೆ ಕೊರಡು ಪಲ್ಲೈಸುವುದು ಪ್ರತಿ ದಿನ
ಹುರುಡಿ-ಲಾದರು ಹರಿಕಥಾಮೃತ ಸಾರವನು ಪಠಿಸೆ॥33-19-1007॥

ನಿರ್ಜರ ತರಂಗಿಣಿ-ಯೊಳನುದಿನ ಮಜ್ಜನಾದಿ ಸಮಸ್ತ ಕರ್ಮ ವಿ
ವರ್ಜಿತಾಶಾ-ಪಾಶದಿಂದಲಿ ಮಾಡಿದ-ಧಿಕಫಲ।
ಹೆಜ್ಜೆ ಹೆಜ್ಜೆಗೆ ದೊರೆಯದಿಪ್ಪವೆ ಸಜ್ಜನರು ಶಿರದೂಗು-ವಂದದಿ
ಗರ್ಜಿಸುತಲೀ ಹರಿಕಥಾಮೃತ ಸಾರ ಪಠಿಸುವಗೆ॥33-20-1008॥

ಸತಿಯರಿಗೆ ಪತಿ ಭಕುತಿ ಪತ್ನೀವ್ರತ ಪುರುಷರಿಗೆ ಹರುಷ ನೆಲೆಗೊಂ
ಡತಿ-ಮನೋಹರವಾಗಿ ಗುರು ಹಿರಿಯರಿಗೆ ಜಗದೊಳಗೆ।
ಸತತ ಮಂಗಳವೀವ ಬಹು ಸು-ಕೃತಿಗಳೆನಿಸುತ ಸುಲಭದಿಂ ಸ
ದ್ಗತಿಯ ಪಡೆವರು ಹರಿಕಥಾಮೃತ ಸಾರವನು ಪಠಿಸೆ॥33-21-1009॥

ಎಂತು ವರ್ಣಿಸ-ಲೆನ್ನಳವೆ ಭಗವಂತ-ನಮಲ ಗುಣಾನು-ವಾದಗ
ಳೆಂತು ಪರಿಯಲಿ ಪೂರ್ಣಬೋಧರ ಮತವ ಪೊಂದ್ಯವರ।
ಚಿಂತನೆಗೆ ಬಪ್ಪಂತೆ ಬಹು ದೃಷ್ಟಾಂತ ಪೂರ್ವಕವಾಗಿ ಪೇಳ್ದ ಮ-
ಹಾಂತರಿಗೆ ನರರೆಂದು ಬಗೆವರೆ ನಿರಯ ಭಾಗಿಗಳು॥33-22-1010॥

ಮಣಿ ಖಚಿತ ಹರಿವಾಣದಲಿ ವಾರಣ ಸುಭೋಜ್ಯ ಪದಾರ್ಥ ಕೃಷ್ಣಾ
ರ್ಪಣ-ವೆನುತ ಪಸಿದವರಿ-ಗೋಸುಗ ನೀಡುವಂದದಲಿ।
ಪ್ರಣತರಿಗೆ ಪೊಂಗನಡ ವರವಾ-ಙ್ಮಣಿಗಳಿಂ ವಿರಚಿಸಿದ ಕೃತಿಯೊಳು
ಉಣಿಸಿ ನೋಡುವ ಹರಿಕಥಾಮೃತ ಸಾರವನುದಾರ॥33-23-1011॥

ದುಷ್ಟ-ರೆನ್ನದೆ ದುರ್ವಿಷಯದಿಂ-ಪುಷ್ಟರೆನ್ನದೆ ಪೂತ ಕರ್ಮ
ಭ್ರಷ್ಟ-ರೆನ್ನದೆ ಶ್ರೀದವಿಟ್ಠಲ ವೇಣುಗೋಪಾಲ।
ಕೃಷ್ಣ ಕೈಪಿಡಿಯುವನು ಸತ್ಯ ವಿಶಿಷ್ಟ ದಾಸತ್ವವನು ಪಾಲಿಸಿ
ನಿಷ್ಠೆ-ಯಿಂದಲಿ ಹರಿಕಥಾಮೃತ ಸಾರ ಪಠಿಸುವರ॥33-24-1012॥

Our Beloved Acharya Sri H S Srinivasa Murthy dedicated his life in propagating the Dasa Sahithya.

With pleasure we acknowledge his noble contribution in this noble venture.

One of his major works

“SrimadhHarikathamruthasara-Sarva-Vyakhyana-Sara-Sangraha”

is a compilation of major commentaries on Harikathamruthasara.

It starts with introduction, followed by word-by-word explanation of the Moola Shloka. Then comes the gist. Commentaries of several authors follows next. Assimilation of Gist from all Commentaries with special-meanings if any, under the caption “Sarva-Vyakhyana-Sara Sangraha” comes last.

In this mammoth work spanning 33 Volumes, he has assimilated the works of:

1. Commentary of Sankarshana Wodeyar.
2. Commentary – “Padaprakashike: of Tamraparni Acharya.
3. Commentary – “Bhavaprakashika” of Padmanabhar Dasaru.
4. Commentary – “Bhavadarpanateeka” of Kamalapathi Dasaru.
5. Commentary – “Guruhrudayaprakashika” of Guru Yogidhyeya Vittalankitha Raghavendra Dasaru.
6. Commentary – “Srivyasa-Dasa-Siddhatha-Kaumudhi” of Sri Jambhukhandi Vadirajacharya.
7. Commentary – Other Authors put together.

Unfortunately, all the volumes are out of print. But, with big heart, Smt. Saraswathi Vattam (Daughter-in-law) & Sri, Mohan H S, the son of Sri H S Srinivasa Murthy, has willingly permitted me to scan all the volumes and publish in our website, enabling it to reach all devotees interested in accessing them. They wrote:

With million thanks for their big hearted generosity, we publish the same:

Click the links below to view/Download volumewise:

HarikathamrithaSara-Kannada-Jagannathadasa-HKS-01

Click to access bhagavadgeetha-bhavadeepa-kannada-dvasudevacharya.pdf

ಶ್ರೀಮದ್ಭಗವದ್ಗೀತಾ

ಹುಟ್ಟು ಸಾವುಗಳ ಮಧ್ಯೆ ಅನೇಕ ಲೌಕಿಕ ವ್ಯಾಪಾರಗಳಲ್ಲಿ ಮಿಂಚಿ ಕಡೆಗೊಮ್ಮೆ ಕಣ್ಮರೆಯಾಗುವ ಮಾನವನ ಬಾಳುವೆ ಎಷ್ಟು ಪ್ರಶ್ನೆಗಳನ್ನು ತಾನೆ ಮುಂದೂಡುವುದಿಲ್ಲ. ಹುಟ್ಟು ಸಾವುಗಳು ಎಷ್ಟು ನಿಶ್ಚಿತವೋ ಅವುಗಳ ಸ್ವರೂಪವೂ ಅಷ್ಟೇ ಜಟಿಲ ಎಂತಲೇ ಪ್ರಾಚೀನ ಅರ್ವಾಚೀನ ಎನ್ನುವ ಭೇದವಿಲ್ಲದೆ ದೇಶ ಕಾಲದ ಪರಿಮಿತಿಯನ್ನು ಮೀರಿ ಎಲ್ಲ ಜಿಜ್ಞಾಸುಗಳ ವಿಚಾರಕ್ಕೂ ಈ ಪ್ರಶ್ನೆಯೇ ಪ್ರಧಾನವಾಗಿದೆ. ಮಾನವನ ಬಾಳುವೆಯ ಪೂರ್ವೋತ್ತರಗಳೇನು? ಸೃಷ್ಟಿ ನಿಯಮದ ಆವರಣವೇನು? ಲೌಕಿಕವ್ಯಾಪಾರಗಳೂ ಅಲೌಕಿಕ ಅನುಷ್ಠಾನವೂ ಬಾಳುವೆಯಲ್ಲಿ ಮೇಳವಿಸುವುದೆಂತು? ಈ ದಿವ್ಯ ಸಮ್ಮೇಳನದಿಂದಾಗಿ ಜೀವ ತನ್ನ ಸಾರ್ಥಕ್ಯ ಪಡೆದುಕೊಂಡು ಬ್ರಹ್ಮಾಂಡದಲ್ಲಿ ಮುನ್ನಡೆಯುವ ಜೀವನದ ಬೃಹದ್ಧರ್ಶನವನ್ನು ಸಾಧಿಸಲು ಶಕ್ಯವೆ? ಅನಾದ್ಯನಂತವಾದ ಬ್ರಹ್ಮಾಂಡದಷ್ಟೇ ವಿಶಾಲವೂ, ಮನುಷ್ಯಮಾತ್ರರಿಗೆ ಅಗಮ್ಯವೂ ಆದ ಮಹತ್ವಪೂರ್ಣವಾದ ಪ್ರಶ್ನೆಗಳ ಪರಿಹಾರಕ್ಕೆ ಭಗವದ್ಗೀತೆಗಿಂತ ಬೇರೊಂದು ಉಪದೇಶವನ್ನು ಬೇರೆಲ್ಲಿ ತಾನೆ ಕಾಣಲು ಸಾಧ್ಯ! ಶ್ರೀಮನ್ನಾರಾಯಣನೇ ಸ್ವತಃ ಗೀತಾಚಾರ್ಯನಾಗಿ ಲೋಕಕಲ್ಯಾಣಕ್ಕಾಗಿ ದೇವಭಾಷೆಯಾದ ಸಂಸ್ಕೃತದಲ್ಲಿ ಕರುಣಿಸಿದ ಬೃಹದ್ಧರ್ಶನವು ವಿಶ್ವದ ನೂರಾರು ಭಾಷೆಗಳಲ್ಲಿ ಪರಿವರ್ತಿಸಲ್ಪಟ್ಟು, ಎಲ್ಲಾ ಜನಾಂಗಗಳ ಇಹಪರ ಶ್ರೇಯೋಮಾರ್ಗವನ್ನು ತೋರಿಸಿಕೊಡುವಂತಹ ವಿಶ್ವಮಾನ್ಯ ಉಪದೇಶವಾಗಿದೆ.

ಲೋಕದಲ್ಲಿ ನಾನು ಎಂಬ ಭಾವನೆ ಜನಜನಿತವಾಗಿದೆ. ಅದರ ತತ್ವವಾದರೋ ಬಹು ಗಹನವಾದದ್ದು. ನಾನು ಎಂಬ ವಸ್ತುವಾವುದು? ನಾನು ಎಲ್ಲಿಂದ ಹೇಗೆ ಬಂದಿರುವನು? ಎಲ್ಲಿ ಸೇರುವೆನು? ನನ್ನ ಈ ಬಾಳುವೆಯು ಶಾಶ್ವತವೇ? ಅಥವಾ ನನಗೆ ಬೇರೊಂದು ಶಾಶ್ವತವಾದ ನೆಲೆಯಿದೆಯೇ? ಜೀವನದಲ್ಲಿ ನನ್ನ ಮುಖ್ಯ ಗುರಿ ಯಾವುದು? ಅದನ್ನು ಸಾಧಿಸುವ ಬಗೆ ಹೇಗೆ? ಅದನ್ನು ಸಾಧಿಸಲು ನಾನೇ ಸಮರ್ಥನೇ ಅಥವಾ ಇತರರ ಸಹಾಯ ಬೇಕೇ? ಅಂತಹ ಸಹಾಯ ನೀಡುವವನಾರು? ಅವನು ಎಂತಹವನು? ಅವನ ಪ್ರಸಾದವನ್ನು ಪಡೆಯುವ ಬಗೆ ಎಂತು? ಅದಕ್ಕಾಗಿ ಈಗ ನನ್ನ ಕರ್ತವ್ಯವೇನು? ಇವೇ ಮುಂತಾದ ಹಲವಾರು ಕಠಿನ ಸಮಸ್ಯೆಗಳು ಮನುಷ್ಯನ ಬೆನ್ನುಹತ್ತಿವೆ. ಪಶು-ಪಕ್ಷಿ ಮುಂತಾದುವುಗಳಾಗಿ ಹುಟ್ಟಿದಾಗ ಇವನ್ನು ಬಗೆಹರಿಸಿಕೊಳ್ಳುವಂತಹ ವಿವೇಚನಶಕ್ತಿಯಿರುವುದಿಲ್ಲ. ಈ ಶಕ್ತಿಯು ಮಾನವನಿಗೇ ಮೀಸಲಾಗಿದೆ. ಇದೇ ಪಶು-ಮನುಷ್ಯರಲ್ಲಿ ಭಗವಂತನು ಇಟ್ಟಿರುವ ವ್ಯತ್ಯಾಸವು.

ಮನುಷ್ಯ ಜನ್ಮವು ಸುಲಭವಾಗಿ ಲಭಿಸತಕ್ಕುದಲ್ಲ. ಎಷ್ಟೋ ಪಶ್ವಾದಿ ಜನ್ಮಗಳು ಕಳೆದ ನಂತರ ಪೂರ್ವಪುಣ್ಯ ಪರಿಪಾಕದ ಫಲವಾಗಿ ಭಗವಂತನು ಮನುಷ್ಯ ಜನ್ಮ ಕೊಡುವನು. ಭಗವಂತನು ಇಂತಹ ಸುಸಂದರ್ಭವನ್ನು ಒದಗಿಸಿಕೊಟ್ಟಿರುವಾಗ ಮೇಲ್ಕಂಡ ಸಮಸ್ಯೆಗಳನ್ನು ಬಗೆಹರಿಸಿಕೊಂಡು ಕರ್ತವ್ಯಪರನಾಗಿ ಮುಖ್ಯಗುರಿಯನ್ನು ಸಾಧಿಸಿ ಜನ್ಮವನ್ನು ಸಾರ್ಥಕಗೊಳಿಸಬೇಕು.

ಆದರೆ ನಮ್ಮನ್ನು ಎಡಬಿಡದೆ ಬೆಂಬಾಲಿಸುವ ನೆರಳಿನಂತಿರುವ ಮೇಲ್ಕಂಡ ಸಮಸ್ಯೆಗಳ ರಹಸ್ಯವನ್ನರಿತಹೊರತು ಶಾಂತಿಯ ಸುಪಥವು ದೊರೆಯಲಾರದು. ಅನುಭವ, ಯುಕ್ತಿ, ಅರ್ಥಶಾಸ್ತ್ರ, ನೀತಿಶಾಸ್ತ್ರ, ವಿಜ್ಞಾನಶಾಸ್ತ್ರ ಮುಂತಾದ ಯಾವ ಸಾಧನೆಯಿಂದಲೂ ಆ ರಹಸ್ಯವನ್ನು ಭೇದಿಸಲಾಗುವುದಿಲ್ಲ. ಅದರ ಅರಿವಿಗೆ ಅಧ್ಯಾತ್ಮಶಾಸ್ತ್ರವೊಂದೇ ದಾರಿಯು, ಅದಾದರೂ ಉಪನಿಷದಾದಿಗಳಲ್ಲಿ ಗುಂಭಿತವಾಗಿ ಅತ್ಯಂತ ಗಹನವಾಗಿದೆ. ಎಲ್ಲರಿಗೂ ಸುಗಮವಾಗಿಲ್ಲ. ಹೀಗೆ ಜೀವನದ ಗುರಿ ಮುಟ್ಟಲು ದಾರಿಗಾಣದೆ ನರಳುತ್ತಿರುವವರಲ್ಲಿ ದಯೆಮಾಡಿ ಶ್ರೀಕೃಷ್ಣ ಪರಮಾತ್ಮನು ಸಮೀಪದಲ್ಲಿದ್ಧ ಅರ್ಜುನನಿಗೇ ಅಂತಹ ಪ್ರಸಂಗವನ್ನೊದಗಿಸಿ, ಅವನ ನೆಪದಿಂದ ಲೋಕಕ್ಕೇ ಈ ಗೀತೆಯನ್ನುಪದೇಶ ಮಾಡಿರುವನು. ಇದು ಅಧ್ಯಾತ್ಮತತ್ವಗಳಿಗೆ ಗಣಿಯಂತಿದೆ. ಇದರಲ್ಲಿ ಆತ್ಮತತ್ವ, ಕರ್ತವ್ಯವಿವೇಚನೆ, ಇಹಪರಗಳಲ್ಲಿ ಮನುಷ್ಯನು ಶ್ರೇಯಸ್ಸನ್ನು ಪಡೆಯುವ ಬಗೆ ಮುಂತಾದ ಜ್ಞೇಯ ವಿಷಯಗಳೆಲ್ಲವೂ ಅಡಗಿವೆ. ಇದರ ಅಧ್ಯಯನದಿಂದ ಮನುಷ್ಯನು ಕಣ್ತೆರೆದು ಮನಬಿಚ್ಚಿ ತಮತಮ್ಮ ಯೋಗ್ಯತಾನುಸಾರವಾಗಿ ತತ್ವವನ್ನರಿತು ಕರ್ತವ್ಯಪರನಾಗಿ ಸುಖಮಯ ಜೀವನವನ್ನು ಕಾಣಬಹುದು. ಹೀಗೆ ವಿಶ್ವವೇ ಹಂಬಲಿಸಿ ಬಯಸುತ್ತಿರುವ ಅಧ್ಯಾತ್ಮ ರಹಸ್ಯವನ್ನು ಬೋಧಿಸಿ ಸುಪಥವನ್ನು ತೋರಿಸಿರುವ ಈ ಭಗವದ್ಗೀತೆಯು ವಿಶ್ವಮಾನ್ಯವೆಂಬಲ್ಲಿ ಆಶ್ಚರ್ಯವೇನು !

ಪ್ರಾಮಾಣ್ಯ

ಮತಸ್ಥಾಪಕಾಚಾರ್ಯರೆಲ್ಲರೂ ಭಾರತ-ರಾಮಾಯಣಾದಿ ಪ್ರಸಿದ್ಧೇತಿಹಾಸ, ಭಾಗವತಾದಿಪುರಾಣ ಇವಾವುದಕ್ಕೂ ಭಾಷ್ಯವನ್ನು ಮಾಡಿಲ್ಲವಾದರೂ ಈ ಭಗವದ್ಗೀತೆಗೆ ಮಾತ್ರ ಭಾಷ್ಯವನ್ನು ಮಾಡದೇ ಬಿಟ್ಟಿಲ್ಲ. ತತ್ವಶಾಸ್ತ್ರದಲ್ಲಿ: ಉಪನಿಷತ್ತು-ಬ್ರಹ್ಮಸೂತ್ರಗಳಂತೆ ಶ್ರೀಮದ್ಭಗವದ್ಗೀತೆಯೂ ಸಹ ಪ್ರಮುಖ ಸ್ಥಾನವನ್ನು ಪಡೆದಿದೆ. ಉಪನಿಷತ್ಪಸ್ಥಾನ, ಸೂತ್ರಪ್ರಸ್ಥಾನ, ಗೀತಾಪ್ರಸ್ಥಾನ ಎಂಬ ಪ್ರಸ್ಥಾನತ್ರಯವೇ ತತ್ವಶಾಸ್ತ್ರಕ್ಕೆ ಮೂಲವು. ಇತ್ತೀಚಿನವರಾದ ಶ್ರೀ ಬಾಲಗಂಗಾಧರತಿಲಕರು, ಬಾಬು ಅರವಿಂದಘೋಷರು, ಮಹಾತ್ಮಾ ಗಾಂಧಿಜೀಯವರೇ ಮುಂತಾದ ಅನೇಕ ಮಹಾಶಯರೂ ಸಹ ತಮ್ಮ ತಮ್ಮ ವಾದಗಳಿಗೆ ಗೀತೆಯೇ ಮೂಲವೆಂದು ಭಾವಿಸಿರುವರು. ಮ್ಯಾಕ್ಸ್ಮುಲರ್‌, ಕ್ಯಾಂಟ್, ಡ್ಯುಸನ್, ಆನಿಬೆಸೆಂಟ್, ಬ್ರೂಕ್ಸ್ ಮುಂತಾದ ಪಾಶ್ಚಾತ್ಯ ಪಂಡಿತರೂ ಸಹ ಈ ಗೀತೆಯು ಮಾನ್ಯ ತತ್ವಗ್ರಂಥವೆಂದು ಹೊಗಳಿರುತ್ತಾರೆ. ಹೀಗೆ ಸರ್ವ ಜನರ ಮನ್ನಣೆಗೆ ಪಾತ್ರವಾದ ಈ ಗ್ರಂಥವು ಪ್ರಮಾಣವೇ? ಅಲ್ಲವೇ? ಎಂಬ ಸಂಶಯವೇ ಬರಲಾರದು. ನವನಾಗರಿಕ ಪದ್ಧತಿಯಂತೆ ಗೀತೆಯು ಪ್ರಮಾಣವೆಂಬಲ್ಲಿ ಮೇಲ್ಕಂಡ ಬಹುಮತವೇ (Majority) ಸಾಧಕವಾಗಿದೆ. ಹಿಂದೆಯೂ ಬಹುಮತದಿಂದ ವಿಷಯವನ್ನು ನಿರ್ಣಯಿಸುವ ಪದ್ಧತಿಯಿತ್ತು. ಈಗ್ಗೆ ಸುಮಾರು 1200 ವರ್ಷಗಳ ಹಿಂದೆ ನ್ಯಾಯದರ್ಶನ ಸ್ಥಾಪಕರಾದ ಉದಯನಾಚಾರ್ಯರು ಬೌದ್ಧಮತವನ್ನು ಖಂಡಿಸಿ ವೇದ! ಪ್ರಾಮಾಣ್ಯವನ್ನು ಸಮರ್ಥನೆ ಮಾಡುವಾಗ ಮಹಾಜನಪರಿಗೃಹೀತತ್ವ ಎಂದರೆ ಬಹುಮತವನ್ನು ಪ್ರಾಮಾಣ್ಯ ಸಾಧಕವಾಗಿ ಆತ್ಮತತ್ವವಿವೇಕವೆಂಬ ಗ್ರಂಥದಲ್ಲಿ ಹೇಳಿರುತ್ತಾರೆ. ಹೀಗೆ ಪ್ರಾಚೀನ ನವೀನೋಭಯ ಸಂಪ್ರದಾಯಗಳಲ್ಲಿಯೂ ಸಾಧಕವೆಂದು ಪರಿಗಣಿಸಿರುವ ಬಹುಮತವು ಗೀತೆಗಿರುವುದರಿಂದ ಅದು ಪರಮಪ್ರಮಾಣವೆಂದು ನಿರ್ಣಯಿಸಬಹುದು.

ಪೌರುಷೇಯಗ್ರಂಥಗಳಲ್ಲಿ ಆಪ್ತ ಪ್ರಣೀತ ಗ್ರಂಥವೇ ಪ್ರಮಾಣವೆನಿಸುವುದು. ಗ್ರಂಥೋಕ್ತ ವಿಷಯಗಳ ಯಥಾರ್ಥಜ್ಞಾನ, ವಿಷಯನಿರೂಪಣೆ ಮಾಡಬೇಕೆಂಬ ಉತ್ಸಾಹ, ವಿಷಯವನ್ನು ಬೋಧಕವಾಗಿ ನಿರೂಪಿಸುವ ಶಕ್ತಿ, ವಂಚನೆ ಮಾಡಬಾರದೆಂಬ ದೀಕ್ಷೆ ಇವುಗಳುಳ್ಳವನೇ ಆಪ್ಯನೆನಿಸುವನು. ಇವೆಲ್ಲವೂ ಭಗವದವತಾರರಾದ ಶ್ರೀವೇದವ್ಯಾಸರಲ್ಲಿ ಪುಷ್ಕಲವಾಗಿವೆಯೆಂದು ಹೇಳಬೇಕಾಗಿಯೇ ಇಲ್ಲ. ಅಂತಹ ಪರಮಾಪ್ತ ಪ್ರಣೀತವಾಗಿ ವೇದಾರ್ಥ ಪ್ರತಿಪಾದಕವಾಗಿರುವ ಕಾರಣ ಈ ಗೀತೆಯು ಪರಮಪ್ರಮಾಣವೆಂಬ ನಿರ್ಣಯವು ಇನ್ನೂ ದೃಢವಾಗುವುದು.

ಅಪ್ರಾಮಾಣ್ಯ ಶಂಕಾಪರಿಹಾರ

ಗೀತೆಯು ವಾಕ್ಯರೂಪವಾಗಿದೆ. ವಾಕ್ಯವು ಸ್ವತಃ ಅಪ್ರಮಾಣವಾಗಲಾರದು. ಅದನ್ನು ರಚಿಸಿದವರ ದೋಷದಿಂದ ಅದು ಅಪ್ರಮಾಣವಾಗಬಹುದು. ಪ್ರಮಾದ, ಅಜ್ಞಾನ, ಸಂಶಯ, ಭ್ರಾಂತಿ, ವಂಚನೆ ಇವು ವಕ್ತೃವಿಗೆ ಸಂಭಾವಿತ ದೋಷಗಳು. ಇವುಗಳಲ್ಲಿ ಯಾವುದಿದ್ದರೂ ಅಂತಹವನಿಂದ ರಚಿತ ಗ್ರಂಥವು ಅಪ್ರಮಾಣವೇ ಸರಿ. ಪ್ರಕೃತ ಗೀತೆಯನ್ನು ರಚಿಸಿದವರು ಶ್ರೀಕೃಷ್ಣ ದೈಪಾಯನವ್ಯಾಸರು, ಇವರು ನಾರಾಯಣಾವತಾರರೆಂದು

ಕೃಷ್ಣ ದೈಪಾಯನಂ ವ್ಯಾಸಂ ವಿದ್ಧಿ ನಾರಾಯಣಂ ಪ್ರಭುಮ್ |
ಕೋಽನ್ಯೋ ಹಿ ಭುವಿ ಮೈತ್ರೇಯ ಮಹಾಭಾರತ ಕೃದ್ಭವೇತ್ – ವಿಷ್ಣು ಪುರಾಣ

ಎಂಬ ವಚನದಿಂದ ತಿಳಿದುಬರುತ್ತದೆ. ಆದುದರಿಂದ ವ್ಯಾಸರು ಸರ್ವಜ್ಞರು ಮತ್ತು ಸರ್ವಶಕ್ತರು ಎಂದು ಸಿದ್ಧಿಸಿತು.

ಗೀತಾರಚನೆಯ ಸಂದರ್ಭ ಪರಿಶೀಲನೆಯಿಂದ ವಕ್ತನಲ್ಲಿ ವಂಚನೆಯುಂಟು ಅಥವಾ ಇಲ್ಲವೆಂಬುದನ್ನು ನಿರ್ಧರಿಸಬೇಕು. ಸಂದರ್ಭವಾದರೂ ಹೀಗಿದೆ: – ದ್ವಾಪರಯುಗದ ಅಂತ್ಯಭಾಗದಲ್ಲಿ ಜನರು ವೇದಾರ್ಥಗಳನ್ನು ತಿಳಿಯದೆ ಪರಾಪರ ತತ್ವಜ್ಞಾನರಹಿತರಾಗಿ ಸಂಸಾರದಲ್ಲಿ ಸಿಲುಕಿ ನರಳುತ್ತಿರುವುದನ್ನು ಕಂಡು ದಯಾಳುಗಳಾದ ಬ್ರಹ್ಮಾದಿದೇವತೆಗಳು ಅಜ್ಞರಾಗಿ ಸಂಸಾರ ಕ್ಲೇಶವನ್ನನುಭವಿಸುತ್ತಿರುವ ಸಜ್ಜನರನ್ನು ತತ್ತ್ವೋಪದೇಶಮಾಡಿ ಉದ್ಧರಿಸಬೇಕೆಂದು ಶ್ರೀನಾರಾಯಣನನ್ನು ಪ್ರಾರ್ಥಿಸಿದರು. ಅದನ್ನು ಲಾಲಿಸಿ ಭಗವಂತನು ತಾನೇ ಈ ಲೋಕದಲ್ಲಿ ಅವತರಿಸಿ ವೇದವಿಭಾಗಾದಿ ಅನೇಕ ಜ್ಞಾನಕಾರ್ಯಗಳನ್ನು ಮಾಡಿ ವೇದವ್ಯಾಸ ಎಂಬ ಅಭಿಧಾನದಿಂದ ಪ್ರಸಿದ್ಧನಾದನು. ಬಳಿಕ ವೇದವ್ಯಾಸರು ವೇದದಿಂದಲೇ ಎಲ್ಲರಿಗೂ ತತ್ವಜ್ಞಾನವಾಗಲಾರದು. ಸ್ತ್ರೀ ಶೂದ್ರಾದಿ ಸಕಲ ಜನರೂ ಸುಲಭವಾಗಿ ತತ್ವಜಾನ ಹೊಂದಲೆಂಬ ಉದಾರ ಭಾವದಿಂದ ಸಕಲ ವೇದಾರ್ಥಗರ್ಭಿತವಾದ ಭಾರತ ಮತ್ತು ಭಾಗವತಾದಿ ಹದಿನೆಂಟು ಪುರಾಣಗಳನ್ನೂ ರಚಿಸಿದರು. ಹೀಗೆ ರಚಿತವಾದ ಮಹಾಭಾರತದಲ್ಲಿ ಹದಿನೆಂಟು ಪರ್ವಗಳಿವೆ. ಆರನೆಯದಾದ ಭೀಷ್ಮಪರ್ವದಲ್ಲಿ ಶ್ರೀಕೃಷ್ಣೋಪದಿಷ್ಟವಾದ ಈ ಗೀತೆಯನ್ನು ಸೇರಿಸಿರುತ್ತಾರೆ. ವೇದಾದಿಶಾಸ್ತ್ರಗಳ ಸಾರವೇ ಭಾರತವು. ಅದರಲ್ಲಿಯೂ ಸಾರತಮಭಾಗವು ಈ ಗೀತೆಯೆಂದು ನಾರದೀಯಸ್ಮೃತಿ, ಮಹಾಕೂರ್ಮಪುರಾಣ ಮುಂತಾದುವುಗಳಿಂದ ತಿಳಿದುಬರುತ್ತದೆ. ಒಟ್ಟಿನಲ್ಲಿ ಅತ್ಯಂತ ಪ್ರೀತ್ಯಾಸ್ಪದರಾದ ಬ್ರಹ್ಮಾದಿಗಳ ಪ್ರಾರ್ಥನೆಯಿಂದ ದಯಾರ್ದ್ರಹೃದಯರಾಗಿ ಸ್ವತಃ ಪೂರ್ಣಕಾಮರಾದ ಶ್ರೀ ವೇದವ್ಯಾಸರು ಅಜ್ಞಜನೋದ್ದಾರಕೋಸ್ಕರವೇ ರಚಿಸಿರುವ ಈ ಗೀತೆಯಲ್ಲಿ ಸುಳ್ಳು ಹೇಳಿ ವಂಚನೆ ಮಾಡುತ್ತಾರೆಂಬ ಶಂಕೆಯೂ ಸಹ ಹುಟ್ಟಲಾರದು. ಶ್ರೀಕೃಷ್ಣನು ಅರ್ಜುನನಿಗೆ ಉಪದೇಶಮಾಡಿದ ಸಂದರ್ಭವನ್ನು ಪರ್ಯಾಲೋಚಿಸಿದರೂ ಸಹ ಕರ್ತವ್ಯ ಮೂಢನಾದ ಅರ್ಜುನನ್ನುದ್ಧರಿಸುವ ಪ್ರಸಂಗವಾದ ಕಾರಣ ವಂಚನಾದಿಗಳು ಸಂದರ್ಭೋಚಿತವಲ್ಲವೆಂಬುದು ಸ್ಪಷ್ಟ ಪಡುವುದು. ಅಂತೂ ಗೀತೆಯನ್ನುಪದೇಶಿಸಿದ ಶ್ರೀಕೃಷ್ಣನು, ಅದನ್ನು ಮಹಾಭಾರತದಲ್ಲಿ ಸೇರಿಸಿದ ಶ್ರೀವೇದವ್ಯಾಸರೂ ಸಹ ಸಾಕ್ಷಾನ್ನಾರಾಯಣನೇ ಆಗಿರುವುದರಿಂದ ಸರ್ವಜ್ಞರಾದ ಅವರಲ್ಲಿ ಪ್ರಮಾದ-ಅಜ್ಞಾನ-ಭ್ರಾಂತಿಗಳಿಗೆ ಎಡೆಯಿಲ್ಲ. ಸಜ್ಜನೋದ್ಧ್ಯಾರ ಸಂದರ್ಭವಾದ ಕಾರಣ ವಂಚನೆಗವಕಾಶವಿಲ್ಲವಾಗಿ ವಾಕ್ಯಾಪ್ರಾಮಾಣ್ಯ ಕಾರಣಗಳಾವುದಕ್ಕೂ ಅವಕಾಶವಿಲ್ಲದುದರಿಂದ ಗೀತೆಯು ಅಪ್ರಮಾಣವೆಂಬ ಶಂಕಯೇ ಏಳುವುದಿಲ್ಲ.

ಗೀತೆಯು ಶಾಸ್ತ್ರವು

ಗೀತೆಯು ೭೦೧ ಶ್ಲೋಕಗಳ ಚಿಕ್ಕ ಗ್ರಂಥವಾಗಿ ಕಾಣುತ್ತದೆ. ಮೂರ್ತಿ ಚಿಕ್ಕದಾದರೂ ಕೀರ್ತಿಯು ದೊಡ್ಡದೇ ಸರಿ. ಅದು ಸಾಮಾನ್ಯ ಕಾವ್ಯವಲ್ಲ. ಮೇಲೆ ಸುಲಭವಾಗಿ ತೋರಿದರೂ ಒಳಹೊಕ್ಕು ವಿಚಾರ ಮಾಡತೊಡಗಿದರೆ ಪ್ರತಿಯೊಂದು ಶ್ಲೋಕದಲ್ಲಿ, ಪದದಲ್ಲಿ, ಅಕ್ಷರದಲ್ಲಿಯೂ ಸಹ ಅಪೂರ್ವ ತತ್ವಾರ್ಥಗಳೇ ಗರ್ಭಿತವಾಗಿವೆ. ಆದುದರಿಂದ ಅದು ಉತ್ತಮಶಾಸ್ತ್ರವೆಂಬಲ್ಲಿ ಸಂದೇಹವಿಲ್ಲ. ಅದರ ಪ್ರತಿಯೊಂದು ಅಧ್ಯಾಯದ ಕೊನೆಯಲ್ಲಿಯೂ “ಯೋಗಶಾಸ್ತ್ರೇ” ಎಂಬುದಾಗಿ ಸ್ಪಷ್ಟ ಹೇಳಿಕೆಯಿದೆ. ಶಾಸ್ತ್ರವೆಂದರೆ :-

ವಕ್ತೃಶ್ರೋತ್ರೋರಭಿಮತಮನನ್ಯಸಾಧ್ಯಂ ಫಲಮಧಿಕೃತ್ಯ
ತದ್ಧೇತುಭೂತಂ ಪ್ರಮಾಣಾಂತರಾಪ್ರಾಪ್ತಮರ್ಥ೦ ಪ್ರತಿಪಾದಯತಾಂ
ವಾಕ್ಯಾನಾಂ ಸಮೂಹೋ ಹಿ ಶಾಸ್ತ್ರಂ  – ವಿಷ್ಣು ತತ್ವವಿನಿರ್ಣಯಟೀಕಾ

ವಕ್ತೃಶ್ರೋತೃಗಳಿಗಿಷ್ಟವು, ಬೇರೆ ದಾರಿಯಿಂದ ಸಾಧಿಸಲಶಕ್ಯವೂ ಆದ ಪ್ರಯೋಜನವನ್ನುಂಟುಮಾಡುವಂತಹ, ಇತರ ಪ್ರಮಾಣಗಳಿಂದ ನಿರ್ಣೀತವಾಗದಿರುವ ಆರ್ಥವಿಶೇಷವನ್ನು ಬೋಧಿಸುವ ವಾಕ್ಯಗಳ ಸಮೂಹವೇ ಶಾಸ್ತ್ರವು, ಗೀತೆಯಲ್ಲಿ ಹೇಳಿರುವ ಆತ್ಮತತ್ವ, ಭಕ್ತಿಮಾರ್ಗ ಮುಂತಾದುವನ್ನರಿತು ಅದರಂತೆ ಆಚರಿಸುವುದರಿಂದ ಸರ್ವಾಪೇಕ್ಷಿತವಾದ ಮೋಕ್ಷವು ಲಭಿಸುತ್ತದೆ. ಅದಕ್ಕೆ ಗೀತೋಕ್ತವಾದುದೇ ಮಾರ್ಗವು :– ಬೇರೆ ದಾರಿಯಿಲ್ಲ. ಹೀಗೆ ಎಲ್ಲರಿಗೂ ಸನ್ಮಾರ್ಗ ಪ್ರದರ್ಶಕವಾದ ಗೀತೆಯು ಶಾಸ್ತ್ರವೆಂದಷ್ಟೇ ಅಲ್ಲ : ಉತ್ತಮೋತ್ತಮ ಶಾಸ್ತ್ರವೆಂದೇ ಸರ್ವಸಂಪ್ರತಿಪನ್ನವಾಗಿದೆ.

ಭಾರತಂ ಸರ್ವಶಾಸ್ತೇಷು ಭಾರತೇ ಗೀತಿಕಾ ವರಾ
ಭಾರತವ್ಯಪದೇಶೇನ ಆಮ್ನಾಯಾರ್ಥ: ಪ್ರದರ್ಶಿತಃ
ನಿರ್ಣಯಃ ಸರ್ವಶಾಸ್ತ್ರಾಣಾಂ ಸದೃಷ್ಟಾಂತೋ ಹಿ ಭಾರತೇ ಇತ್ಯಾದಿ – ಮಹಾಕೂರ್ಮಪುರಾಣ,

ಹೀಗೆ ಬಹುಪ್ರಮಾಣಗಳು ಗೀತೆಯು ಸರ್ವೋತ್ತಮ ಶಾಸ್ತ್ರವೆಂದು ಸಾರುತ್ತಿವೆ.

ಪ್ರಮಾಣವಿಷಯ ವಿವೇಕ

ಪ್ರಮಾಣವು ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷ, ಅನುಮಾನ(ಯುಕ್ತಿ), ಆಗಮ(ಶಬ್ದ) ಎಂದು ಮೂರು ಬಗೆಯಾಗಿದೆ. ವಿಷಯವು ಇಂದ್ರಿಯಗೋಚರ ಮತ್ತು ಅಗೋಚರ(ಅತೀಂದ್ರಿಯ) ಎಂದು ಎರಡು ತೆರನಾಗಿದೆ. ಅದರಲ್ಲಿ ಮೊದಲನೆಯದನ್ನು ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಪ್ರಮಾಣದಿಂದ ನಿರ್ಧರಿಸಬಹುದು. ಅತೀಂದ್ರಿಯ ವಿಷಯವನ್ನು ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷವು ಗ್ರಹಿಸಲಾರದು. ಅದನ್ನು ಗ್ರಹಿಸುವುದಕ್ಕೆ ಅನುಮಾನಾಗಮಗಳೇ ಗತಿ.

ಯುಕ್ತಿ ಪರಿಸ್ಥಿತಿ

ಅದರಲ್ಲಿಯೂ ಇತರ ಪ್ರಮಾಣಗಳನ್ನು ಲೆಕ್ಕಿಸದೆ ಯುಕ್ತಿಯೊಂದೇ ಸ್ವತಂತ್ರ ಯುಕ್ತಿವಾಗಿ ಯಾವ ಅಪೂರ್ವ ತತ್ವವನ್ನೂ ನಿರ್ಧರಿಸಲಾರದು. ಯುಕ್ತಿಯು ಪುರುಷಬುದ್ಧಿ ಕಲ್ಪಿತವು. ಪುರುಷನು ಸರ್ವಜ್ಞನಲ್ಲ. ಪ್ರತಿಯೊಬ್ಬ ಮನುಷ್ಯನ ಬುದ್ಧಿಗೂ ತಾರತಮ್ಯವಿದೆ. ಒಬ್ಬನು ಸಾಧುವೆಂದು ಗ್ರಹಿಸಿದ ವಿಷಯವು ಇನ್ನೂಬನ ಊಹೆಗೆ ಅಸಾಧುವಾಗಿ ತೋರುವುದು ಸಹಜ. ಆದಕಾರಣ ಅನುಮಾನದಿಂದ ತತ್ವವನ್ನು ನಿರ್ಧರಿಸಲು ಇತರ ಪ್ರಮಾಣಗಳ ಸಹಕಾರ ಬೇಕು. ಅನೇಕ ಸಂದರ್ಭಗಳಲ್ಲಿ ವಿರುದ್ಧವಾದ ಎರಡು ಪಕ್ಷಗಳಿಗೂ ಯುಕ್ತಿಯು ತೋರುವುದು. ಹೇಗೆಂದರೆ:- ಬಹುಪುತ್ರರನ್ನಪೇಕ್ಷಿಸಬಹುದೇ? ಅಥವಾ ಅಪೇಕ್ಷಿಸಬಾರದೇ? ಎಂಬ ವಿಷಯವನ್ನು ವಿಮರ್ಶಿಸತೊಡಗಿದರೆ ಎರಡೂ ಪಕ್ಷಗಳಿಗೂ ಯುಕ್ತಿಯು ತೋರುವುದು:– ಬಹುಪುತ್ರರನ್ನಪೇಕ್ಷಿಸುವುದೇ ಸರಿ. ಅನೇಕ ಮಕ್ಕಳಾದರೆ ಅವರಲ್ಲಿ ಒಬ್ಬನಾದರೂ ಯೋಗ್ಯನಾಗಿ ಗಯಾಶ್ರಾದ್ಧ್ಯಾದಿಗಳಿಂದ ಪಿತೃಗಳನ್ನುದ್ಧರಿಸಿಯಾನು. ಒಬ್ಬನೇ ಮಗನಾಗಿ ಅವನು ಅಯೋಗ್ಯನಾದರೆ ಪಿತೃಗಳಿಗೆ ಸದ್ಗತಿಯೇ ಇಲ್ಲದಂತಾಗುವುದು ಎಂಬುದಾಗಿ ಬಹುಪುತ್ರ ಪಕ್ಷದಲ್ಲಿ ಯುಕ್ತಿಯನ್ನು ಹೇಳಬಹುದು. ಬಹುಪುತ್ರರನ್ನಪೇಕ್ಷಿಸಬಾರದೆಂಬ ವಿರುದ್ಧ ಪಕ್ಷದಲ್ಲಿಯೂ ಸಹ ಯುಕ್ತಿಯು ದೊರೆಯು ಇದೆ. ಬಹುಮಕ್ಕಳಾದರೆ ಅವರಲ್ಲಿ ಒಬ್ಬನಾದರೂ ಸುರಾಪಾನಾದಿ ಮಹಾಪಾತಕ ಮಾಡುವ ಸಂಭವವಿರುವುದರಿಂದ ಹಾಗೆ ನಡೆದು ಪಿತೃಗಳಿಗೆ ಅಧೋಗತಿಯಾದೀತು! ಆದಕಾರಣ ಬಹುಪುತ್ರರನ್ನಾಶಿಸದಿರುವುದೇ ಮೇಲು. ಹೀಗೆ ವಿರುದ್ಧೋಭಯ ಪಕ್ಷಗಳಿಗೂ ಸಾಧಕಯುಕ್ತಿಗಳು ತೋರುತ್ತಿರುವಾಗ ನಿರ್ಣಯಮಾಡುವ ಬಗೆಯೆಂತು? ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಶಬ್ದಗಳ ವಿರೋಧಾವಿರೋಧಗಳನ್ನು ಲೆಕ್ಕಿಸದೆ ಅದರಂತೆಯೇ ಯುಕ್ತಿಯೂ ಸಹ ಸ್ವತಂತ್ರ ತತ್ವನಿರ್ಧಾರಕವೆಂದು ಹೇಳಿದರೆ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷವಿರುದ್ಧ ವಾದುದನ್ನೂ ಸಹ. ಯುಕ್ತಿಯಿಂದ ಸಾಧಿಸಬಹುದು. ಹೇಗೆಂದರೆ: – ಕೊಂಬಿರುವ ಪಶು, ಕೊಂಬಿಲ್ಲದ ಪಶು ಎಂದು ಪಶುಜಾತಿಯಲ್ಲಿ ಎರಡು ಪಂಗಡವು ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಸಿದ್ಧವಾಗಿದೆ. ಪಶುತ್ವ ಎಂಬ ಧರ್ಮವು ದ್ವಿವಿಧ ಪಶುಗಳಲ್ಲಿಯೂ ಕಂಡಿದೆ. ಪಶುವಾಗಿರುವ ಎಲ್ಲಾ ಪ್ರಾಣಿಗಳಲ್ಲಿಯೂ ಬಾಲ ಮುಂತಾದುವುಗಳಂತೆ ಸಮಾನವಾದ ಅವಯವ ಸನ್ನಿವೇಶಗಳಿರಬೇಕು. ಆದಕಾರಣ ಕೊಂಬಿರುವ ಪಶುಗಳ ದೃಷ್ಟಾಂತದಿಂದ ಪಶುತ್ವವೆಂಬ ಸಮಾನ ಧರ್ಮವನ್ನೇ ನಿಮಿತ್ತ ಮಾಡಿ ಕೊಂಬಿಲ್ಲದ ಪಶುಗಳಲ್ಲಿಯೂ ಕೊಂಬು ಉಂಟೆಂದು ಸಾಧಿಸಿದರೆ ಆ ಯುಕ್ತಿಗೆ ಯಾವ ದೋಷವೂ ಬರುವುದಿಲ್ಲ. ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷ ವಿರೋಧವನ್ನು ಹೇಳಬಹುದು. ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷದಂತೆ ಯುಕ್ತಿಯೂ ಸ್ವತಂತ್ರ ಸಾಧಕವಾಗಿರುವುದರಿಂದ ಅದರ ವಿರೋಧವು ಅಪ್ರಯೋಜಕವು; ದೋಷವೇ ಅಲ್ಲ. ಹೀಗೆ ಅನುಮಾನ ಮಾತ್ರದಿಂದ ಬಹುವಿರುದ್ದಾರ್ಥಗಳು ಒಪ್ಪಬೇಕಾಗಿ ಬರುತ್ತವೆ. ಆದಕಾರಣ ಇಂತಹ ಸಂದರ್ಭದಲ್ಲಿ ವಿಷಯಸ್ವಭಾವಾನುಸಾರವಾಗಿ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷ ಅಥವಾ ಶಬ್ದ ಪ್ರಮಾಣಗಳ ಸಹಾಯದಿಂದ ಅದಕ್ಕನುಸಾರವಾಗಿರುವ ಯುಕ್ತಿಯೇ ಪ್ರಮಾಣ, ಅದಕ್ಕೆ ವಿರುದ್ಧವಾದುದೆಲ್ಲವೂ ಪ್ರಮಾಣವಲ್ಲವೆಂದು ಭಾವಿಸಿ ತತ್ವವನ್ನು ನಿರ್ಧರಿಸಬೇಕು.

ಹಾಗಾದರೆ ಮನುಷ್ಯನಿಗೆ ಸ್ವತಂತ್ರವಾಗಿ ಒಂದಭಿಪ್ರಾಯವನ್ನು ರೂಪಿಸುವ ಶಕ್ತಿ ಅಥವಾ ಹಕ್ಕು ಇಲ್ಲವೇ? ಎಂಬ ಪ್ರಶ್ನೆ ಏಳಬಹುದು. ಸ್ವತಂತ್ರ ವಿಚಾರವನ್ನೇ ನಾವು ಅಲ್ಲಗಳೆಯುವುದಿಲ್ಲ; ಆದರೆ ಅವರು ತಮ್ಮ ವಿಚಾರದಿಂದ ನಿರ್ಧರಿಸಿದ ತತ್ವವು ಪ್ರಮಾಣಸಮ್ಮತವೇ? ಅಲ್ಲವೇ? ಎಂಬುದನ್ನು ವಿವೇಚನೆಮಾಡಿ ಪ್ರಮಾಣ ಸಮ್ಮತವಾದ ನಿರ್ಧಾರವನ್ನು ಕೈಗೊಳ್ಳಬೇಕೆಂದು ಸಲಹೆ ಮಾಡುತ್ತೇವೆ.

ಸಂಪ್ರದಾಯ

ಕೆಲವು ಆಧುನಿಕರು ಯುಕ್ತಿಯಿಂದಲೇ ಸಕಲ ತತ್ವವನ್ನೂ ನಿರ್ಧರಿಸುತ್ತೇವೆಂದು ಪ್ರತಿಜ್ಞೆ ಮಾಡುವರು. ಅದು ಸಾಧ್ಯವಲ್ಲ. ಪ್ರತಿಯೊಂದು ದರ್ಶನದಲ್ಲಿಯೂ (Philosophy) ನಡೆನುಡಿಗಳಲ್ಲಿಯೂ ಸಹ ಮೂಲಭೂತವಾದ ಕೆಲವಂಶಗಳನ್ನು ಸಾಂಪ್ರದಾಯಿಕವಾಗಿ ಒಪ್ಪಿಯೇ ತೀರಬೇಕು, ಭಾಷಾಶಾಸ್ತ್ರವನ್ನು ನೋಡಿದರೆ ಇಂಗ್ಲಿಷ್ ಭಾಷೆಯಲ್ಲಿ Hour-ಅವರ್ ಮುಂತಾದ ಅನೇಕ ಶಬ್ದಗಳಲ್ಲಿ H ಮುಂತಾದ ಅಕ್ಷರಗಳಿಗೆ ಉಚ್ಚಾರಣೆಯೇ ಇಲ್ಲ. ನಿಷ್ಪಲವಾದ ಆ ವರ್ಣಗಳನ್ನೇಕೆ ಸೇರಿಸಬೇಕು? ಎಂಬ ಆಕ್ಷೇಪಕ್ಕೆ ಸಂಪ್ರದಾಯವೇ ಶರಣವು. ಇಂಗ್ಲೀಷರ ಮಾಸವ್ಯವಸ್ಥೆಯಲ್ಲಿ ಒಂದೊಂದು ತಿಂಗಳಿಗೂ ದಿನಪರಿಮಿತಿಯಲ್ಲಿ ವ್ಯತ್ಯಾಸವಿದೆ. ಎಲ್ಲಾ ತಿಂಗಳಿಗೂ ಒಂದೇ ವಿಧವಾಗಿ 30 ದಿನಗಳನ್ನೇಕೆ ಅಳವಡಿಸಲಿಲ್ಲ? ಅದರಲ್ಲಿಯೂ ನವಂಬರಿಗೆ 30, ಡಿಸೆಂಬರ್ ತಿಂಗಳಿಗೆ 31 ಎಂಬ ನಿಯಮವೇಕೆ? ವಿಪರೀತವಾಗಿ ಏಕೆ ಹೇಳಬಾರದು ? ಜುಲೈ-ಆಗಸ್ಟ್ ಈ ಎರಡು ತಿಂಗಳಿಗೂ 31 ದಿನಗಳೇಕೆ? ಫೆಬ್ರವರಿಗೆ 28 ಅಥವಾ 29 ಎಂಬ ವಿಕಲ್ಪವೇಕೆ? ಇತ್ಯಾದಿ ಆಕ್ಷೇಪಗಳಿಗೆಲ್ಲಾ ಸಂಪ್ರದಾಯವೆನ್ನುವುದೊಂದೇ ಉತ್ತರ. ಬೇರಾವ ಕಾರಣದಿಂದಲೂ ಈ ವ್ಯವಸ್ಥೆಯನ್ನು ಸಮರ್ಥಿಸಲಾಗುವುದಿಲ್ಲ. ಹೀಗೆ ಸಾಧಾರಣ ನಡೆನುಡಿಗಳಲ್ಲಿಯೇ ಸಂಪ್ರದಾಯವನ್ನು ಬಿಡಲಾಗದಿದ್ದ ಮೇಲೆ ಅತೀಂದ್ರಿಯಾರ್ಥ ವ್ಯವಸ್ಥಾಪಕವಾದ ತತ್ವಶಾಸ್ತ್ರದಲ್ಲಿ ಸಂಪ್ರದಾಯದಿಂದ ಕೆಲವು ತತ್ವನಿರ್ಧಾರವನ್ನು ಕೈಕೊಳ್ಳದಿರಲು ಸಾಧ್ಯವೇ? ಎಂಬುದನ್ನು ಗಮನಿಸಬೇಕು. ನಾವು ಎಷ್ಟೇ ಬುದ್ಧಿವಂತರೆಂದು ತಿಳಿದಿದ್ದರೂ ಸಂಪ್ರದಾಯವನ್ನು ಕಲ್ಪಿಸಿದ ಪೂರ್ವಾಚಾರ್ಯರ ಬುದ್ಧಿ ಶಕ್ತಿಯು ಹೆಚ್ಚಿನದೆಂಬುದನ್ನು ಮರೆಯಬಾರದು. ಅವರ ಬುದ್ಧಿಗೂ ನಿಲುಕದ ಅಲೌಕಿಕ ಪ್ರಭೆಯಿಂದ ಸ್ಪುರಿಸಿದ ತತ್ವಗಳೇ ಸಾಂಪ್ರದಾಯಿಕಗಳು. ಅವು ನಮ್ಮಂತಹ ಅಲ್ಪಜ್ಞರ ಊಹೆಗೂ ನಿಲುಕಲಾರವು. ಆದುದರಿಂದ ಸಂಪ್ರದಾಯವನ್ನು ಬಿಟ್ಟು, ಯುಕ್ತಿ ಮಾತ್ರದಿಂದಲೇ ತತ್ವನಿರ್ಧಾರಣೆ ಮಾಡುತ್ತೇವೆಂಬುದು ಮೌಡ್ಯವೇ ಸರಿ.

ವಿಚಾರ ಮಾರ್ಗ

ಅಂತಹ ಅಲೌಕಿಕತತ್ವ ವಿಷಯದಲ್ಲಿ ವೇದ, ಉಪನಿಷತ್ತು ಮುಂತಾದ ಅಪೌರುಷೇಯಗ್ರಂಥಗಳು ಮತ್ತು ಸರ್ವಜ್ಞ ರಚಿತವಾದ ಗೀತಾದಿಗ್ರಂಥಗಳು ಮಾತ್ರವೇ ಪ್ರಮಾಣವು. ಪ್ರಮಾಣವಿಲ್ಲದೆ ಯಾವ ತತ್ವನಿರ್ಧಾರವನ್ನೂ ಕೈಗೊಳ್ಳಬಾರದು, ಈ ಪಂಥವನ್ನನುಸರಿಸಿರುವುದೇ ತತ್ವವಿಚಾರಮಾರ್ಗವು.

ಕೇವಲ ಯುಕ್ತಿವಾದ ಅಥವಾ ಪ್ರಮಾಣರಹಿತ ತತ್ವಕಥನೆ ಇವು ತತ್ವವಿಚಾರಮಾರ್ಗವಲ್ಲವೆಂಬುದನ್ನು ಮನದಲ್ಲಿಟ್ಟು ಪ್ರಮಾಣಗಳ ಆಧಾರದ ಮೇಲೆ ಸಂಸ್ಕೃತ ಬುದ್ಧಿಯಿಂದ ವಿಮರ್ಶೆ ಮಾಡಿ ತತ್ವವನ್ನು ನಿರ್ಧರಿಸುವಂತಹ ರೀತಿಯೇ ಸ್ವತಂತ್ರ ವಿಚಾರಮಾರ್ಗವು, ಅಂತಹುದನ್ನು ನಾವು ಸ್ವಾಗತಿಸುವೆವು. ಅಂತಹ ಸುವ್ಯವಸ್ಥಿತ ರೀತಿಯನ್ನೇ ಅವಲಂಬಿಸಿ ಪೂರ್ವಾಚಾರ್ಯರು ತತ್ವನಿರ್ಧಾರಣೆ ಮಾಡಿರುವರು. ಹಾಗಲ್ಲದೆ ಕುಯುಕ್ತಿ ಮಾತ್ರಶರಣರಾಗಿ ಯಾವುದೊಂದು ಮೂಲತತ್ವ ನಿರ್ಧಾರವೂ ಇಲ್ಲದೆ ಪೂರ್ವ ಪದ್ಧತಿಯನ್ನಲ್ಲಗಳೆಯುತ್ತಾ ಸಮಯ ಬಂದ ಹಾಗೆಲ್ಲಾ ತಮ್ಮ ರೀತಿ ನೀತಿಗಳನ್ನು ಬದಲಾಯಿಸಿಕೊಂಡು ಅಸಂಸ್ಕೃತವಾದ ತಮ್ಮ ಮನ ಬಂದಂತೆ ಹೇಳುವವರ ವಾದದಲ್ಲಿ ತಿರುಳಿಲ್ಲ. ಅದು ಎಂದಿಗೂ ತತ್ವ ವ್ಯವಸ್ಥಾಪಕವಾಗಲಾರದು, ಅಂತಹ ಸ್ವತಂತ್ರ ಮಾರ್ಗವೇ ಉಪಾದೇಯವಲ್ಲವೆಂದು ವಿಮರ್ಶಕರ ಅಭಿಪ್ರಾಯ,

ಅರ್ಥಕ್ರಮ

ಗೀತೆಯು ಸರ್ವಾಧಿಕಾರಿಕವಾದ ತತ್ವಶಾಸ್ತ್ರವು. ಅದು ಬಹು ಗೂಢಾರ್ಥವುಳ್ಳದಾಗಿ ಗಂಭೀರವಾಗಿದೆ. ಅದರ ಆಳವನ್ನು ಕಾಣುವುದು ಸುಲಭವಲ್ಲ. ಅದಕ್ಕೆ ಭಾಷ್ಯ ಟೀಕೆಗಳು ಮತ್ತು ಭಾಷಾಂತರಗಳು ಹೇರಳವಾಗಿವೆ. ಆದರೆ ಅದರ ನೈಜವಾದ ಅರ್ಥವು ಎಷ್ಟರಮಟ್ಟಿಗೆ ಹೊರಬಿದ್ಧಿದೆಯೆಂಬುದೇ ಸಮಸ್ಯೆಯು. ಶಾಸ್ತ್ರದ ನೈಜವಾದ ಆಶಯವನ್ನು ಕಂಡುಹಿಡಿಯಬೇಕಾದರೆ ಉಪಕ್ರಮ, ಉಪಸಂಹಾರ, ಆಭ್ಯಾಸ, ಅಪೂರ್ವತೆ, ಫಲ ಮತ್ತು ಅರ್ಥವಾದ ಎಂಬ ಆರು ಯುಕ್ತಿಗಳ ಬಲಾಬಲವಿವೇಚನೆ ಮಾಡಿ ಅರ್ಥವನ್ನು ನಿರ್ಣಯಿಸಬೇಕು. ಉಪಕ್ರಮವೆಂದರೆ “ಪ್ರಕೃತವಾಕ್ಯವಿರುವ ಪ್ರಕರಣದ ಆದಿಭಾಗವು, ಕೊನೆಯ ಭಾಗವೇ ಉಪಸಂಹಾರವು. ಒಂದೇ ವಿಧವಾಗಿ ಅನೇಕ ಸ್ಥಳಗಳಲ್ಲಿ ಹೇಳಿರುವುದಕ್ಕೆ ಅಭ್ಯಾಸವೆಂದು ಹೆಸರು. ಬೇರೇ ಪ್ರಮಾಣಗಳಿಂದ ಸಿದ್ಧಿಸದಿರುವುದು ಅಪೂರ್ವತೆಯು, ಅರ್ಥಜ್ಞಾನದಿಂದಾಗುವ ಪ್ರಯೋಜನವೇ ಫಲವು. ಸ್ತುತಿನಿಂದೆಗಳು ಅರ್ಥವಾದವು. ವಾಕ್ಯದಿಂದ ವಿರುದ್ಧವಾದ ಎರಡು ಅರ್ಥಗಳು ತೋರಿಬಂದಾಗ ಈ ಆರು ಸಾಧನೆಗಳಿಗೂ ಅನುಕೂಲವಾಗಿರುವುದೇ ಆ ವಾಕ್ಯದ ನಿಜಾರ್ಥವೆಂದು ನಿರ್ಧರಿಸಬೇಕು. ವಿಚಾರ ಶಾಸ್ತ್ರದಲ್ಲೆಲ್ಲಾ ಪ್ರಾಚೀನಾಚಾರ್ಯರು, ಲೌಕಿಕ ವ್ಯವಹಾರದಲ್ಲಿ ಪ್ರಾಜ್ಞರೂ ಸಹ ಇದೇ ಕ್ರಮವನ್ನು ಅನುಸರಿಸಿರುತ್ತಾರೆ.

ಭಾಷಾಂತರ

ಗೀತೆಗೆ ಭಾಷ್ಯ ಟೀಕೆಗಳು ಮತ್ತು ಭಾಷಾಂತರಗಳೂ ಸಹ ಹೇರಳವಾಗಿವೆ. ಆದರೆ ಮೇಲೆ ಹೇಳಿದ ತಾತ್ಪರ್ಯನಿರ್ಣಾಯಕ ಸಾಧನಗಳ ಕಡೆಗೆ ಗಮನ ಕೊಡದೆ ತಮ್ಮದೇ ಆದ ಸಿದ್ದಾಂತಾರ್ಥವನ್ನು ಗೀತೆಯ ಮೇಲೆ ಹೊರಿಸಿರುವವರು ಕೆಲವರು. ಇನ್ನು ಕೆಲವರು ತಮ್ಮ ಅಭಿಮತಾರ್ಥವನ್ನೇ ಉಪಕ್ರಮಾದಿಗಳಿಗನುಗುಣವೆಂದು ಆಪಾತಯುಕ್ತಿಗಳಿಂದ ನಿರೂಪಿಸಿ ಅದನ್ನೆ ಗೀತಾರ್ಥವೆಂದು ಸಾರಿರುವರು. ಭಾಷಾಂತರಗಳಂತೂ ಪ್ರಾಯಶಃ ಕಟ್ಟುಹರಿದ ಪಂಜಿನಂತೆ ಬೆಳಗುತ್ತಿವೆ. ಭಾಷಾಂತರಕರ್ತರಲ್ಲೆಲ್ಲಾ ಹಿರಿಯರು ಲೋಕಮಾನ್ಯ ಬಾಲಗಂಗಾಧರ ತಿಲಕರು. ಅವರು ಲೌಕಿಕ ವ್ಯವಹಾರದಲ್ಲಿ ನಿಪುಣರು; ಅಲ್ಲದೆ ಶಾಸ್ತ್ರ ವ್ಯಾಸಂಗವನ್ನೂ ಮಾಡಿದವರು. ಅವರು ತಮ್ಮ ಸಂಸ್ಕೃತ ಬುದ್ಧಿಯಿಂದಲೂ, ಕೆಲವು ಶಾಸ್ತ್ರಾಧಾರಗಳಿಂದಲೂ ಪರಿಶೀಲನೆ ಮಾಡಿ ಗೀತಾರಹಸ್ಯವೆಂಬ ಹೆಸರಿನಿಂದ ಮರಾಠಿ ಭಾಷೆಯಲ್ಲಿ ಗೀತೆಗೆ ಭಾಷಾಂತರವನ್ನು ಬರೆದಿರುವರು ಅಂತಹವರೂ ಸಹ ಮತಸ್ಥಾಪಕರಾದ – ಪೂರ್ವಾಚಾರ್ಯರು ಸ್ವತಂತ್ರ ಪರಿಶೀಲನೆಯಿಲ್ಲದೆ ಸಾಂಪ್ರದಾಯಿಕ ಆಗ್ರಹಕ್ಕೆ ಕಟ್ಟು ಬಿದ್ದು ಅದಕ್ಕನುಗುಣವಾಗಿ ಗೀತೆಗೆ ವ್ಯಾಖ್ಯಾನಮಾಡಿರುವರೆಂಬ ಆಕ್ಷೇಪವನ್ನೆತ್ತಿ ವಿಮರ್ಶಾತ್ಮಕವಾದ ಸ್ವತಂತ್ರದೃಷ್ಟಿಯಿಂದ ತಾವು ಗೀತೆಗೆ ನಿಜವಾದ ಅರ್ಥವನ್ನು ಹೇಳುತ್ತೇವೆಂದು ಉದ್ಘೋಷಿಸಿ ಗೀತೆಯು ಪ್ರವೃತ್ತಿಧರ್ಮಪರವೆಂದು ಹೇಳಿ ಎಡವಿರುತ್ತಾರೆ. ಅಷ್ಟೇ ಅಲ್ಲದೆ ‘ಸ್ವಕೀಯರೊಡನೆ ಯುದ್ಧ ಮಾಡುವುದು ಕುಕರ್ಮವೆಂಬ ಕಾರಣದಿಂದ ಖಿನ್ನ ಮನಸ್ಕನಾದ ಅರ್ಜುನನನ್ನು ಯುದ್ಧ ಪ್ರವರ್ತನೆ ಮಾಡಿಸುವುದಕ್ಕಾಗಿ ಹೇಳಲ್ಪಟ್ಟ ಗೀತೆಯಂಥ ಪುಸ್ತಕದಲ್ಲಿ ಬ್ರಹ್ಮಜ್ಞಾನದಿಂದ ಅಥವಾ ಭಕ್ತಿಯಿಂದ ಮೋಕ್ಷವನ್ನು ಹೇಗೆ ಪಡೆಯಬೇಕೆಂಬುದನ್ನು ಅಂದರೆ ಮೋಕ್ಷಮಾರ್ಗವನ್ನು ವಿವೇಚಿಸುವುದಕ್ಕೆ ಕಾರಣವೇನು?’ ಎಂಬ ಸಂದೇಹವು ಹುಟ್ಟಿತೆಂತಲೂ ಅದಕ್ಕೆ ಯಾವ ಪೂರ್ವಾಚಾರ್ಯರ ಟೀಕೆಯಿಂದಲೂ (ಸಮಾಧಾನವಾಗಲಿಲ್ಲವೆಂತಲೂ ಆಕ್ಷೇಪವೆತ್ತಿರುವರು. ಅವರು ಶ್ರೀ ಮಧ್ವಾಚಾರ್ಯರ ಭಾಷ್ಯಾದಿಗಳನ್ನು ನೋಡಿದ್ಧರೆ ಈ ಆಕ್ಷೇಪವೇ ತಲೆದೋರುತ್ತಿರಲಿಲ್ಲ. ಹೇಗೆಂದರೆ:- ಅರ್ಜುನ! ಯುದ್ಧವು ಅಧರ್ಮವೆಂಬ ಶಂಕೆಯನ್ನು ಬಿಡು. ಅದು ಕ್ಷತ್ರಿಯನಾದ ನಿನಗೆ ಪರಮಾತ್ಮನಿಂದ ವಿಧಿಸಲ್ಪಟ್ಟ ಕರ್ತವ್ಯಧರ್ಮವು, ನೀನು ಅದನ್ನು ಮಾಡದಿದ್ದರೆ ಕರ್ತವ್ಯಭ್ರಷ್ಟನಾಗುವೆ. ಯುದ್ಧ ಮಾಡುವುದರಲ್ಲಿಯೂ ವಿಹಿತರೀತಿಯನ್ನನುಸರಿಸಬೇಕು. ಭಗವಂತನ ಮಾಹಾತ್ಮಯನ್ನರಿತು ಅವನಲ್ಲಿ ಭಕ್ತಿಯನ್ನಿಟ್ಟು ನಾನು ಮಾಡುವ ಯುದ್ಧವು ನಿನಗೇ ಅರ್ಪಿತವಾಗಲಿ, ಎಂಬ ಅನುಸಂಧಾನದಿಂದ ಫಲಾಕಾಂಕ್ಷೆಯನ್ನು ಬಿಟ್ಟು ಕರ್ತವ್ಯಧರ್ಮವನ್ನಾಚರಿಸುವುದೇ ವಿಹಿತರೀತಿಯು. ಈ ರೀತಿಯಿಂದ ಮಾಡಿದ ವಿಹಿತಾಚರಣೆಯು ಇಹದಲ್ಲಿ ಮಾತ್ರವೇ ಶ್ರೇಯಸ್ಕರವೆಂದಲ್ಲ; ಇಹದಲ್ಲಿ ಶ್ರೇಯಸ್ಸನ್ನುಂಟುಮಾಡಿ ಜ್ಞಾನದ್ವಾರಾ ಮೋಕ್ಷಕ್ಕೂ ದಾರಿಯಾಗುವುದು. ಆದುದರಿಂದ ಕರ್ತವ್ಯ ಯುದ್ಧವನ್ನು ನಿರಾತಂಕವಾಗಿ ಮಾಡು; ಮಾಡದಿರುವುದು ಅಧರ್ಮವು. ಅದಕ್ಕೆಡೆಗೊಡಬೇಡ ಎಂಬುದೇ ಗೀತೋಪದೇಶದ ಸಾರವೆಂದು ಶ್ರೀಮಧ್ವಾಚಾರ್ಯರು ನಿರೂಪಿಸಿರುವರು, ಈ ಸಾರಾಂಶವನ್ನು ತಿಳಿದ ಬಳಿಕ ತಿಲಕರ ಆಕ್ಷೇಪಕ್ಕೆ ಅವಕಾಶವಿದೆಯೇ? ಯುದ್ಧವು ಅಧರ್ಮವು ಅದರಿಂದ ಇಹದಲ್ಲಿ ಸುಖಹಾನಿ ದುಃಖಗಳೂ, ಪರಲೋಕದಲ್ಲಿ ನರಕಾದ್ಯನರ್ಥವೂ ಆಗುತ್ತದೆಂದು ಶಂಕಿಸಿದ ಅರ್ಜುನನಿಗೆ ಆದೇ ಪರಮಧರ್ಮವೆಂಬುದನ್ನು ತೋರಿಸಿ, ಅದು ಯಾವ ರೀತಿಯಲ್ಲಿ ಮಾಡಿದರೆ ಇಹದಲ್ಲಿ ಸುಖಪ್ರದವಾಗಿ ಮೋಕ್ಷಮಾರ್ಗವಾಗುವುದೋ ಅಂತಹ ರೀತಿಯನ್ನು ಬೋಧಿಸಿ ಗೀತೆಯು ನಿವೃತ್ತಧರ್ಮಪರ ಎಂಬುದನ್ನು ತೋರಿಸಿಕೊಟ್ಟಿರುವರು. ಮಹಾತ್ಮಾ ಗಾಂಧಿಜೀಯವರೂ ಸಹ ಈ ಮಾರ್ಗವನ್ನೇ ಅವಲಂಬಿಸಿರುವರು. ಇಲ್ಲಿ ನಿರೂಪಿಸಿರುವ ನಿವೃತಧರ್ಮವೇ ಅವರು ಹೇಳಿರುವ ಅನಾಸಕ್ತಿಯೋಗವು, ಫಲದಲ್ಲಾಸಕ್ತನಾಗದೇ ಭಗವತ್ಪ್ರೀತ್ಯರ್ಥವಾಗಿ ಮಾಡುವ ಕರ್ಮವೇ ಅನಾಸಕ್ತಿ ಯೋಗವೆಂದು ಅವರೇ ವಿವರಿಸಿ ಅದೇ ಗೀತೋಕ್ತ ಕರ್ಮಯೋಗವೆಂದು ಸಾರಿರುವರು. ಈ ಅಂಶವು ಒಪ್ಪತಕ್ಕುದೇ ಸರಿ.

ಪರಮ ಪವಿತ್ರವಾದ ಗೀತೆಯಲ್ಲಿ ಇಂತಹ ಉತ್ಕೃಷ್ಟವಾದ ಉಪದೇಶವು ಯುಕ್ತವೋ? ಅಲ್ಪ ಪ್ರಯೋಜನಕಾರಿಯಾಗಿರುವುದರಿಂದ ಸರ್ವರಿಗೂ ಉಪಾದೇಯವಾಗದಿರುವಂತಹ ಪ್ರವೃತ್ತಿಧರ್ಮಪರವಾಗಿ ಗೀತೆಯನ್ನು ಯೋಜನೆಮಾಡುವುದುಚಿತವೋ? ವಾಚಕರೇ ನಿರ್ಧರಿಸಬಹುದು. ಹೀಗೆ ತಿಲಕರಂತಹ ದೊಡ್ಡವರ ಬುದ್ಧಿಗೇ ತತ್ವವು ಯಥಾವತ್ತಾಗಿ ಗೋಚರಿಸದಿರುವಾಗ ಇತರ ಸಾಮಾನ್ಯ ಜನರ ಪಾಡೇನು?

ಕೆಲವು ಭಾಷಾಂತರಗಳಂತೂ ನಿರಂಕುಶವಾಗಿ ಸಾಗುತ್ತಿವೆ. ಮೂಲದಲ್ಲಿ ಏನೇ ಇರಲಿ: ಆದಕ್ಕೆ ತಮ್ಮ ಮನಬಂದ ಅರ್ಥವನ್ನೇ ಪ್ರತಿಪಾದಿಸುತ್ತಾರೆ. ಶಬ್ದಸ್ವಾರಸ್ಯ, ಸಂದರ್ಭಾದಿಗಳನ್ನು ಲೆಕ್ಕಿಸುವುದಿಲ್ಲ. ಲೌಕಿಕವ್ಯವಹಾರದಲ್ಲಿ ಉಪಯೋಗಿಸುವ ರಾಷ್ಟ್ರೀಯತೆ ಮುಂತಾದ ಹಲವು ಆಧುನಿಕ ಸಂಕೇತಗಳನ್ನು ಗೀತೋಕ್ತ, ವೇದೋಕ್ತ ಇತ್ಯಾದಿ ರೀತಿಯಾಗಿ ಮನಬಂದಂತೆ ಪ್ರತಿಪಾದಿಸಿರುವರು. ಶ್ರೀ ಆಲೂರು ವೆಂಕಟರಾಯರು ಬರೆದಿರುವ ಗೀತಾಭಾವಪ್ರದೀಪ ಎಂಬ ಪುಸ್ತಕದಲ್ಲಿ ಗೀತೆಯೂ-ರಾಷ್ಟ್ರೀಯತ್ವವೂ ಎಂದು ಪ್ರಾರಂಭಿಸಿ, ವೇದದಲ್ಲಿಯೂ ರಾಷ್ಟ್ರೀಯತ್ವದ ಕಲ್ಪನೆಯಿದೆಯೆಂದು ಹೇಳಿ ಅದಕ್ಕೆ ‘ಅಹಂ ರಾಷ್ಟ್ರ ಸಂಗಮನೀ’‘ ಇತ್ಯಾದಿ ಋಗ್ವೇದದಲ್ಲಿನ ಅಂಭ್ರಣೀ ಸೂಕ್ಷವಾಕ್ಯವನ್ನುದಾಹರಿಸಿ ಅಲ್ಲಿನ ‘ರಾಷ್ಟ್ರೀ’ ಶಬ್ದವು ರಾಷ್ಟ್ರೀಯತ್ವ ಕಲ್ಪಕವೆಂದು ಹೇಳಿದ್ದಾರೆ. ರಾಷ್ಟ್ರೀಯತ್ವ ಎಂದರೆ ಹಿಂದುಸ್ತಾನವು ಒಂದು ಎಂಬ ಕಲ್ಪನೆಯೆಂದು ಅವರೇ ವಿವರಿಸಿದ್ದಾರೆ. ಈ ಕಲ್ಪನೆಗೂ ವೇದದಲ್ಲಿನ ‘ರಾಷ್ಟ್ರೀ’ ಶಬ್ದಕ್ಕೂ ಗಂಟುಹಾಕಿರುವುದು ಹಾಸ್ಯಾಸ್ಪದವಲ್ಲವೇ? ವಾಚಕರೇ ನಿರ್ಣಯಿಸಲಿ ಅದೇ ಪುಸ್ತಕದಲ್ಲಿ ಮುಂದುವರೆದು ‘ನನ್ನದು’ ಎಂಬ ಕಲ್ಪನೆಯೇ ಅಹಂಕಾರವೆಂದು ಹೇಳಿರುವರು. ‘ನಾನು’ ಎಂಬುದು ಅಹಂಕಾರ, ‘ನನ್ನದು’ ಎಂಬುದು ಮಮಕಾರ ಎಂಬುದು ಸ್ಪುಟವಾಗಿದೆ. ಹೀಗೆ ವಿವೇಚನೆಯಿಲ್ಲದ ಅಸಂಗತ ಲೇಖನಗಳು ಹೇರಳವಾಗಿದ್ದರೂ ಪ್ರಾಜ್ಞರಾದ ಹಳೆಯ ಪಂಡಿತರನ್ನು, ಸಂಪ್ರದಾಯವನ್ನೂ ಸಹ ತೆಗಳುವುದು ಅವರಿಗೆ ಪಲ್ಲವಿಯಾಗಿದೆ.

ಗೀತೆಯ ತತ್ವಾರ್ಥವನ್ನು ತೋರಿಸುವುದೇ ನಮ್ಮ ಉದ್ದೇಶವು. ಆಧುನಿಕ ಗ್ರಂಥಗಳ ಪರಿಸ್ಥಿತಿಯನ್ನು ಕಲಕುವ ಉದ್ದೇಶವಿಲ್ಲ. ಆದರೆ ಜನರು ಅಂತಹ ಪುಸ್ತಕಗಳನ್ನು ನೋಡಿ ತತ್ವ ವಿಷಯದಲ್ಲಿ ವಿಪರೀತಜ್ಞಾನಿಗಳಾಗದಿರಲೆಂಬ ಭಾವನೆಯಿಂದ ಒಂದೆರಡಂಶವನ್ನು ಮಾತ್ರ ಇಲ್ಲಿ ವಿವರಿಸಬೇಕಾಯಿತು.

ಗೀತೆಯೂ ತತ್ವಶಾಸ್ತ್ರವೂ

‘ಮಾನಾಧೀನಾ ಮೇಯಸಿದ್ಧಿಃ’ ಎಂಬ ಸೂಕ್ತಿಯಂತೆ ಪ್ರಮಾಣಗಳಿಂದ ತತ್ವವನ್ನು ನಿರ್ಣಯಿಸುವ ಶಾಸ್ತ್ರವೇ ತತ್ವಶಾಸ್ತ್ರವು. ಅದು ಆಸ್ತಿಕ ದರ್ಶನ ಮತ್ತು ನಾಸ್ತಿಕ ದರ್ಶನ ಎಂದು ಎರಡು ಬಗೆಯಾಗಿದೆ. ಆಯಾಯ ದರ್ಶನ ಪ್ರವರ್ತಕರು ತಮ್ಮ ತತ್ವ ನಿರೂಪಣೆಗೆ ಪೂರ್ವಭಾವಿಯಾಗಿ ಮೂಲಾಧಾರವಾದ ಪ್ರಮಾಣ ತತ್ವವನ್ನು ವಿವೇಚನೆಮಾಡಿ ತಮಗಭಿಮತ ಪ್ರಮಾಣಗಳನ್ನು ನಿರ್ಧರಿಸಿ ಅದರಿಂದ ತತ್ವ ನಿರ್ಧಾರಣೆ ಮಾಡಿರುವರು.

ನಾಸ್ತಿಕರಲ್ಲಿ ಚಾರ್ವಾಕರು ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷವೊಂದೇ ಪ್ರಮಾಣವು, ಅದಕ್ಕೆ ಗೋಚರಿಸುವ ಭೌತಿಕ ವಸ್ತುಗಳೇ ತತ್ವವು, ಇಂದ್ರಿಯಗೋಚರವಲ್ಲದ ಧರ್ಮ, ಅಧರ್ಮ, ಸ್ವರ್ಗ, ನರಕ, ಜಗದಾದಿ ಕರ್ತನಾದ ಪರಮಾತ್ಮ ಮುಂತಾದ ಅಲೌಕಿಕ ವಸ್ತುವೇ ಇಲ್ಲವೆಂದೂ ಅಭಿಪ್ರಾಯಪಡುತ್ತಾರೆ. ಬೌದ್ಧರು ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷ, ಅನುಮಾನವೆಂಬ ಎರಡು ಪ್ರಮಾಣಗಳನ್ನoಗೀಕರಿಸಿ ಅವುಗಳಿಂದ ಸಿದ್ಧವಾಗುವ ಧರ್ಮಾಧರ್ಮಾದಿ ಕೆಲವು ಅತೀಂದ್ರಿಯ ವಸ್ತುಗಳನ್ನೂ ಒಪ್ಪಿರುವರು. ಅವರು ವೇದಾದಿಗಳನ್ನು ಪ್ರಮಾಣವೆನ್ನುವುದಿಲ್ಲ. ಜಗತ್ತೆಲ್ಲವೂ ಕ್ಷಣಿಕವೆನ್ನುವರು. ಅವರಲ್ಲಿಯೂ ಕೆಲವರು ಈ ಜಗತ್ತು ಶೂನ್ಯವೆಂದೂ, ಹಲವರು ವಿಜ್ಞಾನರೂಪವೆಂತಲೂ ಒಪ್ಪಿರುವರು. ಹಾಗಾದರೆ ಬಾಹ್ಯ ಜಗತ್ತು ಸತ್ತಾಗಿ ತೋರಲು ಕಾರಣವೇನೆಂದರೆ : – ಸಂವೃತಿ ಎಂಬ ಮಾಯಾಶಕ್ತಿಯು ಶೂನ್ಯವನ್ನು ಸತ್ತಾಗಿ ತೋರಿಸುತ್ತದೆ. ಅದನ್ನು ಸಾಂವೃತ ಸತ್ಯವೆನ್ನುವರು. ಅದು ಪರಮಾರ್ಥ ಸತ್ತಲ್ಲ. ಅದರಿಂದಲೇ ಪ್ರಪಂಚವ್ಯವಹಾರವೆಲ್ಲವೂ ನಡೆಯುತ್ತದೆ. ಶೂನ್ಯವೇ ಪರಮಾರ್ಥವು ಇತ್ಯಾದಿಯಾಗಿ ಅವೈದಿಕ ಸಿದ್ದಾಂತವನ್ನು ಪ್ರಚಾರಮಾಡಿರುತ್ತಾರೆ.

ಗೀತೆಯ ಅರ್ಥವನ್ನು ನಿರೂಪಿಸುವಾಗ ಗೀತೆಯನ್ನೇ ಪ್ರಮಾಣವೆಂದು ಒಪ್ಪದಿರುವ ದರ್ಶನಗಳ ವಿಚಾರವು ಅಪ್ರಕೃತ. ಸಾ೦ಖ್ಯದರ್ಶನವೂ ಅದೇ ಶ್ರೇಣಿಗೆ ಸೇರಿದೆ. ಉಳಿದ ನ್ಯಾಯವೈಶೇಷಿಕ, ಪೂರ್ವಮೀಮಾಂಸಾ, ಉತ್ತರಮೀಮಾಂಸಾ (ವೇದಾಂತ) ದರ್ಶನಗಳನ್ನು ಪರಿಶೀಲಿಸಿದರೆ ಗೀತೆಯು ತಮ್ಮ ತಮ್ಮ ಸಿದ್ಧಾಂತಕ್ಕೆ ಅನುಕೂಲವಾಗಿದೆಯೆಂದು ಆಯಾಯಾ ದಾರ್ಶನಿಕರ ಅಭಿಪ್ರಾಯವಿದೆ.

ಗೀತೆಯು ಅಧ್ಯಾತ್ಮಶಾಸ್ತ್ರವು. ಮುಖ್ಯವಾಗಿ ಅತ್ಮತತ್ವವನ್ನು ವಿವೇಚನೆ ಮಾಡಿ ಜೀವಾತ್ಮರ ಶ್ರೇಯೋಮಾರ್ಗವನ್ನು ನಿರ್ಧರಿಸಿ ಹೇಳಲು ಪ್ರವೃತ್ತವಾದುದು. ಚಾರ್ವಾಕದರ್ಶನದಲ್ಲಿ ಶರೀರಕ್ಕಿಂತ ಬೇರೆಯಾದ ಆತ್ಮನೇ ಇಲ್ಲದಿರುವುದರಿಂದ ಅಧ್ಯಾತ್ಮವಿಚಾರಸಂದರ್ಭದಲ್ಲಿ ಅದನ್ನು ಗಣನೆಗೆ ತರುವುದುಚಿತವಲ್ಲ. ಉಳಿದ ಸಾಂಖ್ಯ, ನ್ಯಾಯವೈಶೇಷಿಕ, ಪೂರ್ವಮೀಮಾಂಸಾ, ವೇದಾಂತ ಇವುಗಳಲ್ಲಿನ ಆತ್ಮ ತತ್ವವಿಚಾರಮಾಡುವುದು ಸಂದರ್ಭಾನುಗುಣವು. ವೇದಾಂತದಲ್ಲಿಯೂ ಅದೈತ, ವಿಶಿಷ್ಟಾದ್ವೈತ, ದೈತ ಎಂದು ಮೂರು ಸಿದ್ಧಾಂತಗಳು ಪ್ರಚಾರದಲ್ಲಿವೆ. ಸಾಂಖ್ಯ ನ್ಯಾಯವೈಶೇಷಿಕ, ಪೂರ್ವಮೀಮಾಂಸಾ, ಮೂರು ವೇದಾಂತಗಳು ಎಂಬೀ ಆರು ದರ್ಶನಗಳ ಪೈಕಿ ಆದ್ವೈತವೊಂದನ್ನುಳಿದು ಐದು ದರ್ಶನಗಳೂ ಒಂದೇ ವಿಧವಾದ ಸತ್ಯತ್ವವುಳ್ಳ ಅನೇಕ ತತ್ವಗಳನ್ನೊಪ್ಪಿ ಅನೇಕಾತ್ಮವಾದವನ್ನೇ ಎತ್ತಿ ಹಿಡಿದಿವೆ.

ಅದ್ವೈತ ದರ್ಶನದಲ್ಲಿ ‘ತತ್ವಮಸಿ’ ಇತ್ಯಾದಿ ಕೆಲವು ಮಹಾವಾಕ್ಯಗಳು ಮಾತ್ರ ಪರಮ ಪ್ರಮಾಣವು. ಅವುಗಳಿಂದ ಸಿದ್ಧವಾದುದೇ ಪರಮಾರ್ಥ ತತ್ವವು. ಇತರ ವೇದ ಭಾಗ, ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಾದಿಗಳೂ ಸಹ ಅತತ್ವಾವೇದಕವು. ಬ್ರಹ್ಮವೊಂದೇ ಸತ್ಯ, ಪ್ರಪಂಚವೆಲ್ಲವೂ ಅಸತ್ಯ, ಜೀವೇಶ್ವರರಿಗೆ ಭೇದವಿಲ್ಲ. ಮಾಯಾ, ಅವಿದ್ಯಾ, ಅಜ್ಞಾನ ಮುಂತಾದ ಶಬ್ದಗಳಿಂದ ವ್ಯವಹರಿಸಲ್ಪಡುವ ವಿಚಿತ್ರ ಶಕ್ತಿಯೊಂದಿದೆ. ಅದೇ ಭೇದಭಾವವನ್ನು ತೋರ್ಪಡಿಸುತ್ತದೆ. ವಾಸ್ತವಿಕವಾಗಿ ಸತ್ಯವಲ್ಲದಿದ್ದರೂ ಮಾಯೆಯಿಂದಲೇ ಜಗತ್ತು ಸತ್ಯವಾಗಿಯೂ, ಬ್ರಹ್ಮಭಿನ್ನನಲ್ಲದ ಜೀವಾತ್ಮನು ಬ್ರಹ್ಮಭಿನ್ನನಂತೆಯೂ ತೋರುತ್ತದೆ. ಇದಕ್ಕೆ ವ್ಯಾವಹಾರಿಕ ಸತ್ಯವೆಂದು ಹೆಸರು. ಭ್ರಾಂತಿಯಲ್ಲಿ ತೋರುವುದೂ ಸಹ ಒಂದು ವಿಧ ಸತ್ಯವೇ. ಅದಕ್ಕೆ ಪ್ರಾತಿಭಾಸಿಕ ಸತ್ಯವೆಂದು ಸಂಕೇತ. ಹೀಗೆ ಸತ್ಯತ್ವವು ಮೂರು ವಿಧ ಇತ್ಯಾದಿ ಸಿದ್ಧಾಂತ ಮಾಡಿರುತ್ತಾರೆ.

ಈ ಸಿದ್ದಾಂತವೊಂದೇ ಅಭೇದ ದರ್ಶನವು, ಉಳಿದ ಐದು ದರ್ಶನಗಳೂ ಭೇದ ಸಿದ್ಧಾಂತವು. ಆದಕಾರಣ ಒಟ್ಟಿನಲ್ಲಿ ಆಸ್ತಿಕದರ್ಶನವನ್ನು ಭೇದವಾದ=ದೈತವಾದ ಮತ್ತು ಅಭೇದವಾದ= ಅದ್ವೈತವಾದ ಎಂದು ಎರಡು ಪಂಗಡವಾಗಿ ವಿಂಗಡಿಸಬಹುದು

ಗೀತೆಯ ಗುಟ್ಟು

ಭಿನ್ನ ಭಿನ್ನ ತತ್ವಶಾಸ್ತ್ರಗಳ ವಿಚಾರವಂತಿರಲಿ, ಪ್ರಕೃತ ಗೀತಾಶಾಸ್ತ್ರದ ರಹಸ್ಯವಾವುದೆಂಬುದನ್ನು ಪರಿಶೀಲಿಸೋಣ:- ಯಾವ ಪ್ರಾಣಿಯೂ – ಕ್ಷಣಮಾತ್ರವೂ ಕರ್ಮಮಾಡದೆ ಸುಮ್ಮನಿರಲಾರನು. ಕರ್ಮವೇ ಬಂಧಕವು, ಅದೇ ಜ್ಞಾನಸಾಧನವಾಗಿ ಮೋಕ್ಷದಾಯಕವೂ ಆಗುವುದು. ಹೇಗೆಂದರೆ:- ಎಲ್ಲವೂ ಸರ್ವೋತ್ತಮನಾದ ಭಗವಂತನ ಅಧೀನವು. ‘ಜೀವಾತ್ಮರು ಪರಸ್ಪರವಾಗಿಯೂ, ಈಶ್ವರನಿಂದಲೂ ಭಿನ್ನರು, ತಾರತಮ್ಯವುಳ್ಳವರೂ ಆಗಿ ಭಗವಂತನಿಂದ ನಿಯಮ್ಯರಾಗಿರುವರು. ಅವನ ಪ್ರೇರಣೆಯಿಲ್ಲದೇ ಯಾರೂ ಏನನ್ನೂ ಮಾಡಲಾರರು; ಬಿಡಲೂ-ಆರರು. ವರ್ಣಾಶ್ರಮಧರ್ಮವು ಭಗವಂತನಿಂದಲೇ ವಿಧಿಸಲ್ಪಟ್ಟಿದೆ. ಪ್ರತಿಯೊಬ್ಬನೂ ಅವನಲ್ಲಿ ಭಕ್ತಿಯಿಂದ ತನಗೆ ವಿಹಿತವಾದ ಧರ್ಮವನ್ನಾಚರಿಸಿ ಅದರಿಂದ ಭಗವಂತನು ಸಂತುಷ್ಟನಾಗಲೆಂದು ಭಾವಿಸಬೇಕು. ಯಾವ ಫಲವನೂ ಆಶಿಸಬಾರದು. ಎಂಬೀ ಅನುಸಂಧಾನದಿಂದ ಆಚರಿಸಲ್ಪಡುವ ಕರ್ಮವೇ ನಿವೃತ್ತ ಧರ್ಮವು. ಅದು ಜ್ಞಾನದ್ವಾರಾ ಮೋಕ್ಷಸಾಧನವು, ಅದೇ ಭಗವಂತನಿಗಭಿಮತವಾದ ಕರ್ಮಯೋಗವು. ಅದನ್ನು ಮೇಲ್ಕಂಡ ಅನುಸಂಧಾನಪೂರ್ವಕವಾಗಿ ಆಚರಿಸಿದವನಿಗೆ ಇಹದಲ್ಲಿ ಸಕಲ ಶ್ರೇಯಸ್ಸೂ ಲಭಿಸಿ ಕೊನೆಗೆ ಮುಕ್ತಿಯಾಗುವುದು. ಆದಕಾರಣ ಈ ರೀತಿಯಾಗಿ ಆಚರಿಸಿದ ಕರ್ಮವು ಮೋಚಕವಾಗುವುದು. ಆವುದಾದರೊಂದು ಫಲವನ್ನುದ್ದೇಶಿಸಿ ಅದನ್ನು ಪಡೆಯಬೇಕೆಂಬ ಆಸೆಯಿಂದ ನಾನೇ ಸ್ವತಂತ್ರವಾಗಿ ಕರ್ಮಮಾಡುತ್ತೇನೆಂಬ ಅಹಂಕಾರ ಪೂರ್ವಕವಾಗಿ ಮಾಡುವ ಕರ್ಮವು ಪ್ರವೃತ್ತಿಧರ್ಮವು. ಅದನ್ನಾಚರಿಸಿದವನಿಗೆ ಅವನು ಆಶಿಸಿದ ಫಲ ಮಾತ್ರವೇ ಲಭಿಸಿ, ಕೊನೆಗೆ ಬೇರೆ ಜನ್ಮವು ಬಂದು ಪುನಃ ಹೀಗೆಯೇ ಕರ್ಮಮಾಡುತ್ತಾ ಸಂಸಾರಬಂಧವು ಮುಂದುವರೆಯುವುದು. ಹೀಗೆ ಆಚರಿಸಿದ ಕರ್ಮವು ಬಂಧಕವಾಗುವುದು. ಇದು ತ್ಯಾಜ್ಯವು. ನಿವೃತ್ತಧರ್ಮವೇ ಗ್ರಾಹ್ಯ ಕರ್ಮಯೋಗವು. ಅದನ್ನು ಜ್ಞಾನಿಗಳೂ ಸಹ ಆಚರಿಸಲೇಬೇಕು. ಪ್ರಕೃತ ಯುದ್ಧವಾದರೋ ಪರಮಾತ್ಮದ್ವೇಷಿಗಳು ಮತ್ತು ಅವರ ಸಂಬಂಧಿಕರೂ ಆಗಿರುವ ದುಷ್ಟರನ್ನು ನಿಗ್ರಹಿಸುವ ಕಾರ್ಯವು. ಇದು ಕ್ಷತ್ರಿಯರಿಗೆ ವಿಹಿತಧರ್ಮವು, ಅರ್ಜುನ! ಅಧರ್ಮವೆಂಬ ಶಂಕೆಯನ್ನು ಬಿಡು. ಇದೇ ಭಗವಂತನ ಪೂಜೆಯೆಂದು ಭಾವಿಸಿ ಯಾವ ಫಲವನ್ನೂ ಆಶಿಸದೆ ಇದರಿಂದ ಭಗವಂತನು ಸಂತುಷ್ಟನಾಗಲೆಂಬ ಅನುಸಂಧಾನದಿಂದ ನಿನಗೆ ಒದಗಿರುವ ವಿಹಿತ ಯುದ್ಧವನ್ನು ಮಾಡಿ ಶ್ರೇಯೋಭಾಗಿಯಾಗು ಎಂಬುದೇ ಗೀತೆಯ ಗುಟ್ಟು.

ಇದರಲ್ಲಿ ಅಡಗಿರುವ :-

1.ಜೀವಸ್ವರೂಪವು ಅನಾದಿನಿತ್ಯ, ಜೀವರು ಭಿನ್ನರು, ತಾರತಮ್ಯವುಳ್ಳವರು, ಭಗವದಧೀನರು, ಕ್ಷಣಮಾತ್ರವೂ ಸುಮ್ಮನಿರದೆ ಸಹಜವಾಗಿ ಸತತ ಕರ್ಮಮಾಡುತ್ತಿರುವರು ಇತ್ಯಾದಿ ಜೀವತತ್ವ.

2.ಪ್ರವೃತ್ತಿ ಧರ್ಮವು ತ್ಯಾಜ್ಯವು, ನಿವೃತ್ತಧರ್ಮವೇ ಗ್ರಾಹ್ಯಕರ್ಮಯೋಗ, ಜ್ಞಾನಾನಂತರವೂ ಅದು ಆಚರಣೀಯ, ಅದರಲ್ಲಿಯೂ ಸ್ವಧರ್ಮಾಚರಣೆಯಿಂದಲೇ ಭಗವದಾರಾಧನೆಯ ಕರ್ತವ್ಯತೆ, ಅನ್ಯಧರ್ಮಾನುಪಾದೇಯತೆ.

3. ವರ್ಣಾಶ್ರಮಧರ್ಮ, ಯುದ್ಧವು ಕ್ಷತ್ರಿಯನಿಗೆ ವಿಹಿತ ಧರ್ಮ.

4. ಶ್ರೀಕೃಷ್ಣನೇ ಭಗವಂತನು, ಅವನು ಸಕಲ ಗುಣಪರಿಪೂರ್ಣನ್ನು, ಸತ್ಯ, ಸಕಲ ಪ್ರಪಂಚ ಸೃಷ್ಟ್ಯಾದಿಕರ್ತನು, ಜೀವಾದಿ ಪ್ರಪಂಚ ಭಿನ್ನನು, ಸ್ವತಂತ್ರನು, ಪುರುಷೋತ್ತಮನು, ಮೋಕ್ಷಾದಿ ಪುರುಷಾರ್ಥವೆಲ್ಲವೂ ಅವನ ಪ್ರಸಾದದಿಂದಲೇ ಪಡೆಯತಕ್ಕುದು, ಇತ್ಯಾದಿ ಭಗನ್ಮಹಿಮೆ.

5. ಭಗವದ್ಭಕ್ತಿಯೇ ಸರ್ವೋತ್ತಮ ಸಾಧನೆಯು.

ಎಂಬೀ ಮುಂತಾದ ವಿಷಯಗಳು ಗೀತೆಯಲ್ಲಿ ಸಪರಿಕರವಾಗಿ ನಿರೂಪಿಸಲ್ಪಟ್ಟಿವೆ. ಇವುಗಳಲ್ಲಿ ಯಾವ ವಿಷಯವು ಗೀತೆಯ ಯಾವ ಭಾಗದಿಂದ ನಿರೂಪಿತವಾಗಿದೆ? ಎನ್ನುವುದರ ಬಗ್ಗೆ ವಿವರಣೆಯನ್ನು ಶ್ರೀಮಧ್ವಾಚಾರ್ಯರಿಂದ ರಚಿತವಾಗಿರುವ ಗೀತಾತಾತ್ಪರ್ಯನಿರ್ಣಯದಲ್ಲಿ ಉಪೋದ್ಘಾತಭಾಗದಿಂದ ತಿಳಿಯಬಹುದು. ಇದೇ ಸಕಲ ತತ್ವಶಾಸ್ತ್ರಗಳ ಸಾರಾಂಶವೂ ಆಗಿದೆಯೆಂಬುದನ್ನೂ ಸಹ ಅಲ್ಲಿಯೇ ವಿಚಾರಪೂರ್ವಕವಾಗಿ ನಿರ್ಣಯಿಸಿದೆ. ಇದೇ ಗೀತೆಯ ನೈಜವಾದ ಅರ್ಥವು. ಇದಕ್ಕೆ ವಿಪರೀತವಾದ ಯಾವ ತತ್ವವೂ ಗೀತಾರ್ಥವಾಗಲಾರದು. ಹಿಂದೆ ಹೇಳಿರುವ ಉಪಕ್ರಮಾದಿ ತಾತ್ಪರ್ಯನಿರ್ಣಾಯಕ ಯುಕ್ತಿಗಳೆಲ್ಲವೂ ಇದೇ ಅರ್ಥವನ್ನೇ ಪುಷ್ಟೀಕರಿಸುತ್ತವೆ.

ವ್ಯಾಖ್ಯಾನಾಂತರ

ಪ್ರಾಚೀನಾಚಾರ್ಯರಲ್ಲಿಯೂ ಸಹ ಬಹು ಮಂದಿ ಪಕ್ಷಪಾತವಿಲ್ಲದೆ ತತ್ವದ ಕಡೆ ಗಮನ ಕೊಟ್ಟಂತೆ ಕಾಣಲಿಲ್ಲ. ಅವರೂ ಸಹ ತಮ್ಮದೇ ಆದ ಒಂದು ಸಿದ್ದಾಂತವನ್ನು ನಿರ್ಧರಿಸಿ ಅದೇ ಗೀತೋಕ್ತವೆಂದು ತಮ್ಮ ಬುದ್ಧಿ ಕೌಶಲ್ಯದಿಂದ ನಿರೂಪಿಸಿರುವರು. ಈ ಅಭಿಪ್ರಾಯವು :-

ಯಥಾ ಚಾಯಮರ್ಥಃ ತಥಾ ಪ್ರಕರಣಶೋ ವಿಭಜ್ಯ ತತ್ರ ತತ್ರ ದರ್ಶಯಿಷ್ಯಾಮಃ – ಶಾಂಕರ ಗೀತಾಭಾಷ್ಯ

ಇತ್ಯಾದಿ ವಚನಗಳಿಂದಲೇ ಸ್ಪಷ್ಟ ಪಡುತ್ತದೆ,

ಗೀತೆಯಲ್ಲಿ:-

‘ನಾಹಂ ವೇದೈರ್ನ ತಪಸಾ ನ ದಾನೇನ ನ ಚೇಜ್ಯಯಾ
ಶಕ್ಯ ಏವಂ ವಿಧೋ ದ್ರಷ್ಟು೦ ದೃಷ್ಟವಾನಸಿ ಮಾಂ ಯಥಾ

ಭಕ್ತ್ಯಾ ತ್ವನನ್ಯಯಾ ಶಕ್ಯ ಅಹಮೇವಂ ವಿಧೋಽರ್ಜುನ
 ಜ್ಞಾತುಂ ದ್ರಷ್ಟುಂ ಚ ತತ್ವೇನ ಪ್ರವೇಷ್ಟುಂ ಚ ಪರಂತಪ

ಇತ್ಯಾದಿ ಶ್ಲೋಕಗಳಿಂದ ವಿಷ್ಣುಭಕ್ತಿಯೇ ಸರ್ವೋತ್ತಮ ಸಾಧನವೆಂದು ಇತರ ನಿಷೇಧಪೂರ್ವಕವಾಗಿ ಉಕ್ತವಾಗಿದೆ. ಮಾಹಾತ್ಮ್ಯಜ್ಞಾನಪೂರ್ವಕ ಸುದೃಢಸ್ನೇಹವೇ ಭಕ್ತಿಯು. ಇಂತಹ ಭಕ್ತಿಗೆ ಜೀವೇಶ್ವರೈಕ್ಯವಾದದಲ್ಲಿ ಎಡೆಯೇ ಇಲ್ಲ. ಹೇಗೆಂದರೆ :– ಜೀವನೇ ಪರಮಾತ್ಮನು, ಬೇರೆ ಸತ್ಯವಸ್ತುವಿಲ್ಲ; ಬ್ರಹ್ಮವೊಂದೇ ಸತ್ತು ಎಂಬ ಸಿದ್ಧಾಂತದಲ್ಲಿ ಎರಡು ಸತ್ಯವಸ್ತುಗಳೇ ಇಲ್ಲದಿರುವಾಗ ಭಕ್ತಿ ಮಾಡುವವನಾರು? ಯಾರಲ್ಲಿ ಭಕ್ತಿ ಮಾಡಬೇಕು? ಪರಮಾತ್ಮನು ನಿರ್ಗುಣ, ನಿರಾಕಾರ, ಸನ್ಮಾತ್ರ ಎಂಬ ವಾದದಲ್ಲಿ ಶೂನ್ಯಸದೃಶನಾದ ಪರಮಾತ್ಮನಲ್ಲಿ ಮಾಹಾತ್ಮ್ಯೆಯನ್ನು ಬಗೆಯುವುದೆಂತು? ಮಾಹಾತ್ಮ್ಯೆ ಸಂಪಾದಕವಾದ ಸೃಷ್ಟಿ ಕರ್ತೃತ್ವಾದಿಗಳೆಲ್ಲವೂ ಮಿಥ್ಯೆ=ಸುಳ್ಳು ಎಂಬುದೇ ಅದ್ವೈತವಾದವು. ಅಂತಹ ಮಾಯಿಕ ಸೃಷ್ಟಿಕರ್ತೃತ್ವಾದಿಗಳು ಮಾಹಾತ್ಮ್ಯೆಯನ್ನು ಬಣ್ಣಿಸಲಾರವು. ಮಂತ್ರೌಷಧಾದಿಗಳ ಸಹಾಯದಿಂದ ಮಾಯಿಕ ಸೃಷ್ಟಿಯನ್ನು ಸಾಧಾರಣ ಜನರೂ ಸಹ ಮಾಡುತ್ತಿರುವುದು ಲೋಕವಿದಿತವಾಗಿದೆ. ಹೀಗೆ ನಿರ್ಗುಣವಾದದಲ್ಲಿ ಪರಮಾತ್ಮನಿಗೆ ಮಾಹಾತ್ಮ್ಯೆಯೇ ಸಲ್ಲದು. ಅಂದ ಬಳಿಕ ಮಾಹಾತ್ಮ್ಯಜ್ಞಾನಪೂರ್ವಕ ಸ್ನೇಹವೆಂಬ ಭಕ್ತಿಗೆ ಸ್ಥಾನವೆಲ್ಲಿದೆ? ಹೀಗೆಯೇ ಗೀತೋಕ್ತವಾದ ಸಕಲ ಮೇಲ್ಕಂಡ ತತ್ವಗಳೂ ಐಕ್ಯವಾದಕ್ಕೆ ವಿರುದ್ಧವಾಗಿಯೇ ಇವೆ. ಆದರೆ ಕೆಲ ಶ್ಲೋಕಗಳು ಆಪಾತತಃ (ಮೇಲೆ) ಐಕ್ಯವನ್ನು ಬೋಧಿಸುವಂತೆ ತೋರುತ್ತವೆ. ಒಳಹೊಕ್ಕು ಉಕ್ತರೀತಿಯಿಂದ ವಿಮರ್ಶಿಸಿದರೆ ಅದರ ನೈಜವಾದ ಅರ್ಥವು ವಿಮರ್ಶಕರಿಗೆ ತೋರದಿರದು. ನಮ್ಮ ಈ ಭಾಷಾಂತರದಲ್ಲಿ ಅಂತಹ ಶ್ಲೋಕಗಳ ಕೆಳಗೆ ಶ್ಲೋಕಾರ್ಥದ ಯುಕ್ತಾಯುಕ್ತತೆಯನ್ನು ವಿಮರ್ಶೆ ಮಾಡಿ ಸಿದ್ದಾಂತವನ್ನು ಟಿಪ್ಪಣಿಯಲ್ಲಿ ತೋರಿಸಿರುತ್ತೇವೆ. ಆದಕಾರಣ ಅದೇ ವಿಷಯವನ್ನು ಪುನಃ ಇಲ್ಲಿ ಪ್ರಸ್ತಾಪಿಸುವುದಿಲ್ಲ. ಜಿಜ್ಞಾಸುಗಳು ಈ ಗ್ರಂಥವನ್ನೋದಿ ತಿಳಿಯಬಹುದು.

ಗೀತಾರ್ಥವಾದ ಉಕ್ತ ಸಿದ್ದಾಂತವನ್ನು ಎತ್ತಿಹಿಡಿದಿರುವವರು ಶ್ರೀಮಧ್ವಾಚಾರ್ಯರೂಬ್ಬರೇ ಸರಿ. ಅವರು ಗೀತೆಗೆ ಭಾಷ್ಯ ಮತ್ತು ತಾತ್ಪರ್ಯನಿರ್ಣಯ ಎಂಬುದಾಗಿ ಎರಡು ವ್ಯಾಖ್ಯಾನಗಳನ್ನು ಬರೆದಿರುವರು. ಅವೆರಡಕ್ಕೂ ಟೀಕಾಟಿಪ್ಪಣಿಗಳನ್ನು, ಪೂರ್ವಾಚಾರ್ಯರು ರಚಿಸಿರುತ್ತಾರೆ. ಗಹನವಾದ ಈ ಗ್ರಂಥಗಳ ಸಾರವನ್ನು ಸಂಗ್ರಹಿಸಿ, ಅದರಿಂದ ನಿಷ್ಪನ್ನವಾಗುವ ಗೀತಾರ್ಥವನ್ನು ಸುಬೋಧವಾದ ಗಂಭೀರ ಶೈಲಿಯಿಂದ ನಿರ್ಣಯಾತ್ಮಕವಾಗಿ ತಿಳಿಸುವಂತಹ ‘ವಿವೃತಿ’ ಎಂಬ ವ್ಯಾಖ್ಯಾನವನ್ನು ಶ್ರೀಮದ್ರಾಘವೇಂದ್ರತೀರ್ಥಗುರುಸಾರ್ವಭೌಮರು ರಚಿಸಿರುತ್ತಾರೆ. ಈ ಗ್ರಂಥಗಳನ್ನನುಸರಿಸಿ ನಮ್ಮ ಭಾಷಾಂತರವು ಸಾಗಿದೆ.

ಅನೇಕಾರ್ಥ

ಮಹಾಭಾರತಾಂತರ್ಗತವಾದ ಗೀತೆಗೆ ಇದೊ೦ದೇ ಆರ್ಥವು ಬೇರಾವುದೂ ನಿಜಾರ್ಥವಲ್ಲವೆನ್ನುವುದು ಹೇಗೆ? ಇಡೀ ಮಹಾಭಾರತಕ್ಕೆ ಅನೇಕ ಅರ್ಥಗಳಿವೆಯೆಂದು ಅನೇಕ  ಪ್ರಮಾಣಗಳು ಸಾರುತ್ತಿರುವಾಗ, ಅದರಲ್ಲಿಯೂ ಸಾರತಮಭಾಗವಾದ ಗೀತೆಗೂ ಅನೇಕ ತತ್ವಾರ್ಥಗಳಿರಬೇಕಾದುದುಚಿತವಲ್ಲವೇ ಎಂದರೆ, ನಿಜ; ಅನೇಕಾರ್ಥಗಳನ್ನು ಪ್ರಾಚೀನರೂ ಒಪ್ಪಿರುವರು, ಅವೆಲ್ಲವೂ ಭಿನ್ನ ಭಿನ್ನ ಅಧಿಕಾರಿಗಳು ತಿಳಿಯಲರ್ಹವು ಮತ್ತು ಮೇಲ್ಕಂಡ ಅರ್ಥಕ್ಕೆ ಅವಿರುದ್ಧವೂ ಆಗಿವೆ. ಅಂತಹುದು ಪ್ರಾಮಾಣಿಕವೇ ಅಹುದು. ಮೇಲೆ ಹೇಳಿರುವ ಅರ್ಥಕ್ಕೆ ವಿರುದ್ಧ ವಾದ ಯಾವ ಅರ್ಥವೂ ಗೀತೆಗೆ ಹೊಂದುವುದಿಲ್ಲವೆಂದೇ ನಾವು ಇಲ್ಲಿ ಪ್ರತಿಪಾದಿಸಿರುವೆವು.

ಭಾರತಕ್ಕೆ ಅವಿರುದ್ಧವಾದ ಅನೇಕಾರ್ಥಗಳಿವೆಯೆಂಬುದು ಹೀಗೆ ನಿರೂಪಿತವಾಗಿದೆ :-

ಬ್ರಹ್ಮಾದ್ಯೈಃ ಪ್ರಾರ್ಥಿತೋ ವಿಷ್ಣುಃ ಭಾರತಂ ಸ ಚಕಾರ ಹ
ಯಸ್ಮಿನ್ ದಶಾರ್ಥಾಃ ಸರ್ವತ್ರ ನ ಜ್ಞೇಯಾಃ ಸರ್ವಜಂತುಭಿಃ – ನಾರದೀಯ ಪುರಾಣ. ದಶಾವರಾರ್ಥಂ ಸರ್ವತ್ರ ಕೇವಲಂ ವಿಷ್ಣು ಬೋಧಕಂ
ಪರೋಕ್ಷಾರ್ಥಂ ತು ಸರ್ವತ್ರ ವೇದಾದಪ್ಯುತ್ತಮಂ ತು ಯತ್ – ಸ್ಕಾಂದಪುರಾಣ,

ಮನ್ವಾದಿ ಕೇಚಿದ್ಭೃವತೇ ಹ್ಯಾಸ್ತಿಕಾದಿ ತಥಾಪರೇ
ತಥೋಪರಿಚರಾದ್ಯನೈ ಭಾರತಂ ಪರಿಚಕ್ಷತೇ – ಮಹಾಭಾರತ

ಭಾರತಕ್ಕೆ ಬಹು ಅರ್ಥಗಳಿವೆ. ಅವೆಲ್ಲವೂ ಎಲ್ಲರಿಗೂ ವೇದ್ಯವಲ್ಲ. ಭಾರತವು ಮನು, ಆಸ್ತಿಕ, ಉಪರಿಚರ ಎಂಬ ಮೂರು ಅರ್ಥಗಳನ್ನೊಳಗೊಂಡಿದೆ. ಮನು ಎಂದರೆ: – ಧರ್ಮ, ಭಕ್ತಿ-ಜ್ಞಾನ-ವೈರಾಗ್ಯ- ಪ್ರಜ್ಞಾ-ಮೇಧಾ-ಧೃತಿ-ಸ್ಥಿತಿ-ಯೋಗ-ಪ್ರಾಣ-ಬಲ ಎಂಬ ಹತ್ತು ಗುಣಗಳು, ಶ್ರವಣ, ಮನನ, ಶೀಲ, ವಿನಯ, ವೇದ ಎಂಬ ಆರು ಅರ್ಥಗಳು. ಇವುಗಳಲ್ಲಿ ಧರ್ಮಕ್ಕೆ ಧರ್ಮರಾಜ, ಭಕ್ತ್ಯಾದಿ ಹತ್ತು ಗುಣಗಳಿಗೆ ಭೀಮಸೇನ, ಶ್ರವಣ-ಮನನಗಳಿಗೆ ಅರ್ಜುನ, ಶೀಲಕ್ಕೆ ನಕುಲ, ವಿನಯಕ್ಕೆ ಸಹದೇವ, ವೇದಕ್ಕೆ ದೌಪದೀದೇವಿಯೂ ಅಭಿಮಾನಿಗಳು. ಅಭಿಮಾನಿ ಬೋಧಕ ಶಬ್ದದಿಂದ ಅವನ ಅಭಿಮಾನ ಪಾತ್ರವಸ್ತುವನ್ನೂ, ಅಭಿಮನ್ಯಮಾನ ವಾಚಕ ಪದದಿಂದ ಅಭಿಮಾನಿಯನ್ನೂ ವ್ಯವಹರಿಸುವ ವಾಡಿಕೆಯಿದೆ. ಪ್ರಕೃತ ಭಾರತದಲ್ಲಿನ ಧರ್ಮ-ಭೀಮಾದಿ ಪದಗಳಿಗೆ ಅವರವರ ಅಭಿಮಾನ ವಿಷಯವಾದ ಉಕ್ತಧರ್ಮ- ಭಕ್ತ್ಯಾದಿಗಳೇ ಅರ್ಥವೆಂದು ಭಾವಿಸಿ, ಅವುಗಳ ಪ್ರಶಂಸೆಯ ಮೂಲಕವಾಗಿ ಪಂಚ-ಪಾಂಡವರು ಮತ್ತು ದೌಪದೀದೇವಿಯವರ ಮಾಹಾತ್ಮ್ಯೆಯು ಪ್ರತಿಪಾದಿತವಾಗಿದೆಯೆಂಬುದೇ ಮನ್ವರ್ಥಕವೆಂಬುದರ ಭಾವ.

ಆಸ್ತಿಕ ಎಂದರೆ : – ಧರ್ಮಾದಿ-ಪಂಚಪಾಂಡವರು ಮತ್ತು ದೌಪದೀದೇವಿಯು. ಅವರನ್ನೇ ವಾಚಕ ಶಬ್ದದಿಂದ ಬಹಿರಂಗವಾಗಿ ನಿರ್ದೇಶಿಸಿ, ಅವರ ಉತ್ಪತ್ತಿ, ಜೀವನವೃತ್ತಾಂತ, ಯುದ್ಧ ಮುಂತಾದುವನ್ನು ಪ್ರತಿಪಾದಿಸುವುದಕ್ಕೆ ಆಸ್ತಿಕಾರ್ಥವೆಂದು ಹೆಸರು.

ಉಪರಿಚರ ಎಂದರೆ ಸರ್ವೋತ್ತಮನಾದ ವಿಷ್ಣುವು. ಸ್ವರ-ವರ್ಣ-ಪದಾತ್ಮಕವಾದ ಸಕಲ ಭಾಗಗಳಿಂದಲೂ ಪರಮಮುಖ್ಯವೃತ್ತಿಯಿಂದ ಸರ್ವೋತ್ತಮ ವಿಷ್ಣುಮಹಿಮಾವರ್ಣನೆಯೇ ಭಾರತದ ಆಶಯ ಎಂಬುದು ಉಪರಿಚರಾರ್ಥವು. ಈ ಅರ್ಥವು ಸರ್ವರಿಗೂ ವೇದ್ಯವಾಗಲಾರದು; ಉತ್ತಮಜ್ಞಾನಿಗಳಿಗೆ ಮಾತ್ರ ಗಮ್ಯವು. ಹೀಗೆ ಭಾರತಕ್ಕೆ ಅವಿರುದ್ಧ್ಯಾನೇಕಾರ್ಥಗಳಿವೆಯೆಂದು ಶಾಸೋಕರೀತಿಯಿಂದ ತಿಳಿಯಬೇಕು.

ಪ್ರಯೋಜನ

ಪೂರ್ವದಲ್ಲಿ ಒಂದೊಂದು ಕೆಲಸವನ್ನು ಒಂದೊಂದು ಗುಂಪಿನವರೇ ಮಾಡುತಿದ್ಧರು. ವ್ಯವಸಾಯ, ಬಟ್ಟೆನೇಯುವುದು-ಪಾತ್ರೆ ಮಾಡುವುದು ಶಿಲ್ಪ-ಯಂತ್ರ ನಿರ್ಮಾಣ ಇತ್ಯಾದಿ, ಕೈಗಾರಿಕೆ, ವ್ಯಾಪಾರ, ರಾಜ್ಯಶಾಸನ, ಶ್ರೌತ ಸ್ಮಾರ್ತ ಕರ್ಮ, ಲೌಕಿಕವೈದಿಕವಿದ್ಯೆ ಮುಂತಾದ ಜೀವನೋಪಯುಕ್ತ ಕಾರ್ಯಗಳಲ್ಲಿ ಅನಾದಿಕಾಲದಿಂದಲೂ ಆಯಾಯ ಗುಂಪಿನವರೇ ದುಡಿಯುತ್ತಿದ್ಧರು. ಅದರ ಅನುಭವ ವಾಸನೆಯು ಅವರವರ ರಕ್ತಗತವಾಗಿ ವಂಶ ಪರಂಪರೆಯಲ್ಲಿ ಪ್ರವಹಿಸುತ್ತಿದ್ಧಿತು. ಅದರ ಫಲವಾಗಿ ಆಯಾಯ ಕಾರ್ಯಗಳು ಹುರುಪಿನಿಂದ ಸಾಗಿ ಸಂಪೂರ್ಣ ಫಲಕಾರಿಯಾಗುತ್ತಿದ್ದುವು. ಒಬ್ಬರ ಕೆಲಸದಲ್ಲಿ ಇನ್ನೊಬ್ಬರು ಕೈ ಹಾಕುತ್ತಿರಲಿಲ್ಲ. ಪ್ರತಿಯೊಬ್ಬನಿಗೂ ಎಲ್ಲವೂ ಬೇಕಾದುದೇ ಆದರೂ ಎಲ್ಲರೂ ಪರಸ್ಪರ ಸಹಕಾರದಿಂದಲೇ ತಮಗೆ ಬೇಕಾದುದೆಲ್ಲವನ್ನೂ ಪಡೆಯುತ್ತಿದ್ಧರು. ತಮ್ಮ ತಮ್ಮ ಶಕ್ತಿಯ ಪರಿಮಿತಿಯನ್ನು ಎಲ್ಲರೂ ಅರಿತು, ತಮ್ಮ ಎಲ್ಲೆಯಲ್ಲಿ ತಾವಿರುವುದೇ ಧರ್ಮ, ಎಲ್ಲೆಯನ್ನತಿಕ್ರಮಿಸಿ ಪರಧರ್ಮದಲ್ಲಿ ಕೈ ಹಾಕುವುದು ಅಧರ್ಮ ಎಂಬ ನಂಬಿಕೆಯಿಂದ ವರ್ತಿಸುತ್ತಿದ್ಧರು. ಆಸ್ತಿಕಮನೋಭಾವವು ಚೆನ್ನಾಗಿದ್ಧಿತು. ಸಾಮಾನ್ಯವಾಗಿ ಇತರರಿಗೆ ಹಿಂಸೆಯಾಗುವ ಕೆಲಸವನ್ನು ಯಾರೂ ಮಾಡುತ್ತಿರಲಿಲ್ಲ. ಸತ್ಯವನ್ನೇ ನುಡಿಯುತ್ತಿದ್ಧರು. ಸುಳ್ಳಾಡಿದವರಿಗೆ ತಕ್ಷಣದಲ್ಲಿಯೇ ರಾಜದಂಡವು ವಿಧಿಸಲ್ಪಡುತ್ತಿದ್ಧಿತು. ಅನ್ಯಾಯವರ್ತನೆ, ಅತ್ಯಾಶೆ, ಸ್ವಾರ್ಥ, ಪರಹಿಂಸೆ ಇವುಗಳ ಕಡೆ ಜನರು ಹೆಚ್ಚಾಗಿ ಗಮನಿಸುತ್ತಿರಲಿಲ್ಲ. ಅಂತಹ ಉಚ್ಚ ಸಂಸ್ಕೃತಿಯಿಂದ ಜನಾಂಗದಲ್ಲಿ ಶಾಂತಿಯು ನೆಲೆಸಿ ಸುಖಮಯ ಜೀವನವು ಸಾಗುತ್ತಿದ್ಧಿತು.

ಇಂದೂ ಜನತೆಯು ಆಶಿಸುವುದು ಶಾಂತಿಸುಖಗಳೇ ಆಹುದು. ಆದರೆ ಇದು ವಿಜ್ಞಾನಯುಗ ಕೈಗಾರಿಕೆಯ ಪ್ರಪಂಚ, ಹೊಸಹೊಸ ತಯಾರಿಕೆಗಳು, ಸ್ವಾತಂತ್ರದ ಆಶೆ, ಒಬ್ಬರನ್ನೊಬ್ಬರು ಮೀರಿಸಬೇಕೆಂಬ ಸ್ಪರ್ಧೆ, ಒಬ್ಬರು ಆಟಂ ಬಾಂಬನ್ನು ತಯಾರಿಸಿದರೆಂದರೆ ಇನ್ನೊಬ್ಬರಿಗೆ ಅದಕ್ಕೂ ಮೀರಿದ ಹೈಡ್ರೋಜನ್ ಬಾಂಬ್ ತಯಾರಿಕೆಯ ಗಮನ, ಇತರರಿಗೆ ಇವೆರಡನ್ನೂ ಮುಳುಗಿಸುವ ಯೋಚನೆ. ಹೀಗೆ ಮೇಲಿಂದ ಮೇಲೆ ಹಾರಾಡಿ ನೆಲೆಗಾಣದೆ ಬಿದ್ದು, ಬೆಂದು ಬಳಲುತ್ತಿರುವುದೇ ದಿನಚರಿಯಾಗಿದೆ. ವಿಜ್ಞಾನಕ್ಕೆ ಕೊನೆಯಿಲ್ಲ. ಇಂದು ಸಾಧುವಾಗಿ ಕಂಡುದು ನಾಳೆ ಪುನಃ ಪರಿಶೋಧನೆಯಿಂದ ಅಸಾಧುವೆಂದು ಸಾರುತ್ತಿರುವುದು ಕಂಡಿದೆ. ಯಾವ ಮನುಷ್ಯನೂ ಸರ್ವಜ್ಞನಲ್ಲ; ಆದರೂ ಸರ್ವಜ್ಞರಂತೆ ನಟಿಸುವರು. ಅದರಿಂದ ಜನತೆಗೆ ಹಿಂಸೆಯಾದರೂ ಲೆಕ್ಕಿಸುವುದಿಲ್ಲ. ಸ್ವಾರ್ಥ ಸಾಧನೆಯಾದರೆ ಸರಿ. ವೇದಿಕೆಯ ಮೇಲೆ ನಿಂತಾಗ ಲೋಕಕಲ್ಯಾಣದ ಮಾತುಗಳು, ನಿಸ್ವಾರ್ಥತೆಯ ಪ್ರಚಾರ, ಸೇವಾಮನೋಭಾವಾವಿಷ್ಕರಣ, ಕೆಲಸ ಮಾಡುವಾಗ ಅವುಗಳ ಸುಳಿವೇ ಇರುವುದಿಲ್ಲ; ವಿಪರೀತವಾಗಿಯೇ ನಡೆಯುತ್ತಿರುವುದು. ಹೀಗಾಗಿ ದೇಶದಲ್ಲೆಲ್ಲಾ ಅಶಾಂತಿಯು ತಾಂಡವವಾಡುತ್ತಿದೆ. ಧರ್ಮಕ್ಕೆ ತೌರೂರಾಗಿದ್ದ ನಾಡು ಇಂದು ಧರ್ಮಬಾಹಿರವಾಗಿ ಕ್ಲೇಶಮಯ ಜೀವನದಲ್ಲಿ ಸಿಲುಕಿ ನರಳುತ್ತಿದೆ. ಇಂತಹ ದುರವಸ್ಥೆಗೆ ಸರ್ವಜ್ಞರಾದ ಪೂರ್ವಾಚಾರ್ಯರ ಉಪದೇಶವನ್ನು ಮೂಲೆಗೊತ್ತಿ, ಉನ್ನತಮಟ್ಟದ ಪೂರ್ವಸಂಸ್ಕೃತಿಯನ್ನು ದೂರಮಾಡಿ, ನವನಾಗರಿಕತೆಯ ಹೆಸರಿನಲ್ಲಿ ಅಧರ್ಮಮಾರ್ಗದಲ್ಲಿಯೇ ಸಾಗುತ್ತಾ, ನಾವು ಎಲ್ಲಿಂದ ಹೊರಟೆವು? ಈಗ ಎಲ್ಲಿದ್ದೇವೆ? ಎಲ್ಲಿ ನಿಲ್ಲುವೆವು? ಶಾಶ್ವತನೆಲೆ ಯಾವುದು? ಈಗ ಮಾಡಬೇಕಾದುದೇನು? ಇತ್ಯಾದಿ ಪೂರ್ವೋತ್ತರ-ಕರ್ತವ್ಯಗಳನ್ನರಿಯದೆ ಮನಬಂದಂತೆ ಸ್ವತಂತ್ರವಾಗಿ ಸಾಗುತ್ತಿರುವುದೇ ಮೂಲವು. ಈ ಮೂಲವನ್ನು ಬೇರುಸಹಿತ ಕಿತ್ತೊಗೆಯಲು ಶಾಸ್ತ್ರವು ಏಕಮಾತ್ರ ಸಾಧನೆಯು. ಅದೇ ಉಚ್ಚ ಸಂಸ್ಕೃತಿಗೆ ಮೂಲಾಧಾರವು. ಅದರಲ್ಲಿಯೂ ಸಾರತಮವಾದುದು ಗೀತಾಶಾಸ್ತ್ರವು. ‘ಸಕಲವೂ ಭಗವದಧೀನವಾಗಿರುವುದರಿಂದ ಸರ್ವಸ್ವಾಮಿಯಾದ ಭಗವಂತನಲ್ಲಿ ಭಕ್ತಿಪೂರ್ವಕವಾಗಿ ಫಲಾಸಕ್ತಿಯಿಲ್ಲದೆ ವಿಹಿತ ಧರ್ಮವನ್ನಾಚರಿಸುವುದೇ ಭಗವದಾರಾಧನೆಯು, ಅದೇ ಪರಮ ಧರ್ಮವು, ಶ್ರೇಯಸ್ಕರವು ಅದಕ್ಕೆ ವಿರುದ್ಧವಾದುದಲ್ಲವೂ ಅಧರ್ಮವು’ ಎಂಬುದೇ ಗೀತೆಯ ಸಾರಾಂಶ. ಇದರ ವಿವರಣೆಯನ್ನು ಹಿಂದೆ ಕೊಟ್ಟಿದೆ. ಇದೇ ಆದಿಯಲ್ಲಿ ಹೇಳಿದ, ಮನುಷ್ಯನ ಬೆನ್ನುಹತ್ತಿರುವ ಸಮಸ್ಯೆಗಳ ಪರಿಹಾರಮಾರ್ಗವು. ಅದನ್ನರಿತು ಆಚರಿಸುವುದರಿಂದ ಈಗ ತಲೆದೋರಿರುವ ಕಷಾಯ ಭಾವಗಳೆಲ್ಲವೂ ತೊಲಗುವುದು, ಶಾಂತಿಯು ನೆಲೆಸುವುದು. ಉಚ್ಚ ಸಂಸ್ಕೃತಿಯಿಂದ ಪರಿಶುದ್ಧರಾಗಿ ಸುಖಮಯ ಜೀವನವನ್ನು ಕಾಣುವೆವು. ಎಂದೂ ಅಚ್ಚಳಿಯದ ನಿಜಸುಖವನ್ನೂ ಭಗವಂತನು ಅನುಗ್ರಹಿಸುವನು.

ಇಂದು ನಾಡಿನಲ್ಲಿ ಹಬ್ಬಿರುವ ಅಶಾಂತಿ ವಾತಾವರಣಕ್ಕೆ ಗೀತೋಪದೇಶವೇ ಪರಮಮೌಷಧವು. ಅದರಿಂದಲೇ ಜನತೆಯ ಉದ್ಧ್ಯಾರವಾಗಬೇಕು; ನಾಡು ಶಾಂತಿಯ ಬೀಡಾಗಿ ಬೆಳಗಬೇಕು; ಉಚ್ಚ ಸಂಸ್ಕೃತಿಯಿಂದ ಮೆರೆಯಬೇಕು. – ಪ್ರಾಯಿಕವಾಗಿ ಲೌಕಿಕವಿದ್ಯಾಭ್ಯಾಸಂಗಿಗಳಾಗಿ, ಸ್ವಲ್ಪ ಮಟ್ಟಿಗೆ ಸಂಸ್ಕೃತ ಭಾಷೆಯನ್ನರಿತು ಭಾಷಾಂತರ ಸಹಾಯದಿಂದ ಗೀತೆಯನ್ನೋದಿದ ಜನರು ಮತ್ತು ಸಾಮಾನ್ಯ ಪಂಡಿತರೂ ಸಹ ಹೇರಳವಾಗಿ ಗೀತೆಯನ್ನು ಕನ್ನಡಿಸಿರುವುದು ಕಂಡಿದೆ.

ಈ ಪರಿಸ್ಥಿತಿಯನ್ನರಿತು ನಮ್ಮ ಮಿತ್ರರನೇಕರು ಗೀತೆಯ ತತ್ವಾರ್ಥವನ್ನು ಯಥಾವತ್ತಾಗಿ ತಿಳಿಸುವಂತಹ ತಿಳಿಗನ್ನಡ ಗ್ರಂಥವೊಂದನ್ನು ರಚಿಸಬೇಕೆಂದು ಒತ್ತಾಯಮಾಡಿದ ಕಾರಣ ಈ ಗ್ರಂಥವನ್ನು ರಚಿಸಿ ಪ್ರಚುರಪಡಿಸಿರುವೆವು.

ಈ ಪುಸ್ತಕದಲ್ಲಿ ಮೇಲ್ಭಾಗದಲ್ಲಿ ಗೀತೆಯ ಶ್ಲೋಕಗಳನ್ನೂ, ಅದರ ಕೆಳಗೆ ಕನ್ನಡಭಾಷೆಯಲ್ಲಿ ಆಯಾಯಾ ಶ್ಲೋಕಗಳ ತಾತ್ಪರ್ಯವನ್ನೂ, ಅದರ ಕೆಳಗಣ ಟಿಪ್ಪಣಿಯಲ್ಲಿ ಉಕ್ತಶ್ಲೋಕಾರ್ಥಗಳ ಔಚಿತ್ಯವನ್ನು ಪ್ರಮಾಣೋದಾಹರಣ ಪೂರ್ವಕವಾಗಿ ವಿವರಿಸಿ, ತುಲನಾತ್ಮಕ ದೃಷ್ಟಿಯಿಂದ ವಿಷಯ ವಿಮರ್ಶೆಯನ್ನೂ ಯೋಜಿಸಲಾಗಿದೆ. ಪಂಡಿತರು ಮೂಲಶ್ಲೋಕಗಳಿಗಾಗಿಯೂ, ಸಂಸ್ಕೃತವನ್ನರಿಯದ ಗೀತಾರ್ಥ ಜಿಜ್ಞಾಸುಜನರು ಮಧ್ಯಭಾಗದಲ್ಲಿರುವ ಕನ್ನಡಾನುವಾದಕ್ಕಾಗಿಯೂ, ವಿಮರ್ಶಕರು ಕೆಳಗಣ ಟಿಪ್ಪಣಿ ಭಾಗವನ್ನು ಗ್ರಹಿಸಿ ತಮ್ಮ ವಿಮರ್ಶೆಯನ್ನು ಮುಂದುವರೆಸುವುದಕ್ಕೂ ಸಹ ಅನುಕೂಲವಾಗಿರುವುದರಿಂದ ಈ ಗ್ರಂಥವು ಸಕಲ ಸಜ್ಜನರಿಗೂ ಉಪಾದೇಯವಾಗುವುದೆಂದು ಭಾವಿಸಿದೆ.

ಇದರಲ್ಲಿ ಶ್ಲೋಕ ಸಂಖ್ಯೆಯನ್ನು ಗುರ್ತಿಸಿ ಸಂದರ್ಭಾದಿಗಳನ್ನು ತಿಳಿಸುವ ಅವತಾರಿಕೆಯನ್ನು, ಬರೆದು ಅದರ ಮುಂದೆ:– ಈ ಗುರ್ತುಮಾಡಿ ಆಯಾಯಾ ಶ್ಲೋಕಗಳ ಅರ್ಥಾನುವಾದವು ಪ್ರಾರಂಭವಾಗಿದೆ. ಮತಾಂತರಗಳಲ್ಲಿ ಭಿನ್ನಾರ್ಥವಿರುವ ಹಲವು ಶ್ಲೋಕಗಳಿಗೆ ಆಯಾಯಾ ಭಾಷ್ಯಕಾರರು ಹೇಳಿರುವ ಭಿನ್ನಾರ್ಥಗಳನ್ನೂ ಸಂಗ್ರಹಿಸಿ ಅಲ್ಲಲ್ಲಿ ಉಲ್ಲೇಖಿಸಿದೆ. ಅದರ ಸಾಮರಸ್ಯವು ಕೆಳಗಣ ಟಿಪ್ಪಣಿಯಲ್ಲಿ ಲಿಖಿತವಾಗಿದೆ.

ಇಂತು ಇಹಪರ ಶ್ರೇಯಸ್ಸಾಧನವಾದ ಗೀತೆಯ ನಿಜಾರ್ಥವು ಎಲ್ಲರಿಗೂ ಸುಲಭವಾಗಿ ತಿಳಿಯುವಂತೆ ತಿಳಿಗನ್ನಡದಲ್ಲಿ ಪ್ರತಿಪಾದಿಸಲ್ಪಟ್ಟಿದೆ. ಕನ್ನಡ ಜನತೆಯು ಈ ಪುಸ್ತಕವನ್ನೋದಿ ತತ್ವಾರ್ಥವನ್ನರಿತು ವಿಹಿತಮಾರ್ಗಾವಲಂಬನೆಯಿಂದ ಶಾಂತಿ ಪಥದಲ್ಲಿ ಸಾಗಿ ಶ್ರೇಯೋಭಾಗಿಗಳಾಗುವುದರ ಮೂಲಕ ಈ ಉದ್ಯಮವನ್ನು ಸಾರ್ಥಕಗೊಳಿಸಿ ಶ್ರೀಕೃಷ್ಣ ಪರಮಾತ್ಮನ ಅನುಗ್ರಹಕ್ಕೆ ಪಾತ್ರರಾಗಬೇಕೆಂಬುದೇ ನಮ್ಮ ಹೆಬ್ಬಯಕೆ.

ಅಕ್ಷಯಂ ಕರ್ಮ  ಯಸ್ಮಿನ್ಪರೇ ಸ್ವರ್ಪಿತಂ
ಪ್ರಕ್ಷಯಂ ಯಾಂತಿ ದುಃಖಾನಿ ಯನ್ನಾಮತಃ
ಅಕ್ಷರೋ ಯೋಽಜರಃ ಸರ್ವದೈವಾಮೃತಃ
ಕುಕ್ಷಿಗಂ ಯಸ್ಯ ವಿಶ್ವಂ ಸದಾಽಜಾದಿಕಂ
ಪ್ರೀಣಯಾಮೋ ವಾಸುದೇವಂ
ದೇವತಾಮಂಡಲಾಖಂಡಮಂಡನೇಂ – ಸರ್ವಜ್ಞ ಸೂಕ್ತಿ.

ಶ್ರೀಕೃಷ್ಣಾರ್ಪಣಮಸ್ತು.
ನಂದನ ಸಂ. ಮಾರ್ಗಶೀರ್ಷ,
ಕೃಷ್ಣ ದಶಮೀ ಗುರುವಾರ, ಮೈಸೂರು,
ಡಿ. ವಾಸುದೇವಾಚಾರ್ಯ.



click the link below to download the PDF

Click to access swapnavrindavanakhyana-kannadatranslation-nagabhushanarao-1.pdf

Extract of Introduction given by Sri Nagabhushana Rao (The author who translated SwapnaVrindavanaKhyana to kannada)

ಶ್ರೀವಾದಿರಾಜ ಗುರುಸಾರ್ವಭೌಮರು, ತಾವು ವೃನ್ದಾವನ ಪ್ರವೇಶಿಸಿದ ಕೆಲವು ವರ್ಷಗಳ ನಂತರ, ತಮ್ಮ ಕಾಲದಲ್ಲಿ ತಮ್ಮ ಸೇವೆಯನ್ನು ಮಾಡಿಕೊಂಡಿದ್ದ, ಒಬ್ಬ ತೌಳವ ಏಡಮೂಕ ವಿಪ್ರನಿಗೆ, ರಾತ್ರಿ ಅವನ ಸ್ವಪ್ನದಲ್ಲಿ ಆಗಿಂದಾಗ್ಯೆ ಕಾಣಿಸಿಕೊಂಡು, ತಮ್ಮ ಮಹಾತ್ಮ್ಯವನ್ನು ತಿಳಿಸುವ ಪಠಿಸುವವರಿಗೆ ಸರ್ವಸಿದ್ಧಿಯನ್ನೀಯುವ ತಮ್ಮ ಆತ್ಮವೃತ್ತಾಂತವನ್ನು ಶ್ರವಣ ಮಾಡಿಸಿ, ಪ್ರಾತಃ ಕಾಲದಲ್ಲಿ ಅವನಿಗೆ ವಾಕ್ಶಕ್ತಿಯನ್ನಿತ್ತು, ಅಂದು ಗುರುಗಳಾಗಿದ್ದ ವೇದನಿಧಿಗಳ ಮುಂದೆ, ಅವನಿಂದ ಸ್ವಪ್ನಕಾಲದಲ್ಲಿ ಶ್ರವಣವಾದುದನ್ನು ಹೇಳಿಸುತ್ತಿದ್ದರು. ಈ ರೀತಿಯಾಗಿ ಏಡಮೂಕ ವಿಪ್ರನಿಂದ ಸುಮಾರು 2250 ಶ್ಲೋಕಗಳು ಹೇಳಿಸಲ್ಪಟ್ಟವು. ಸುಮಾರು ಕ್ರಿ.ಶ. 1630ರಲ್ಲಿ ಪ್ರಾರಂಭವಾಗಿ ಸುಮಾರು ಕ್ರಿ.ಶ. 1642ರಲ್ಲಿ ಸಮಾಪ್ತವಾಗಿ “ಸ್ವಾತ್ಮವೃನ್ದಾವನಾಖ್ಯಾನ”ವೆಂಬ ಮಂತ್ರತುಲ್ಯ ಮಹಾನ್ ಸಂಸ್ಕೃತ ಗ್ರಂಥವು ರಚಿತವಾಯಿತು.

ಈ ಗ್ರಂಥದಲ್ಲಿ 22 ಅಧ್ಯಾಯಗಳಿವೆ. ಮೊದಲನೆ ನಾಲ್ಕು ಅಧ್ಯಾಯಗಳು ಭಜನ ಪರ್ವಗಳು, ಒಂದು ಮತ್ತು ಐದರಿಂದ ಹನ್ನೊಂದನೇ ಅಧ್ಯಾಯ ಪೂರ್ತಿಯಾಗಿ ವೈಭವಪರ್ವಗಳು. ಒಂದು ಮತ್ತು ಹನ್ನೆರಡರಿಂದ ಇಪ್ಪತ್ತೆರಡನೆ ಅಧ್ಯಾಯ ಪೂರ್ತಿಯಾಗಿ ನಿದರ್ಶನ ಪರ್ವಗಳು. ಮೊದಲನೆಯ ಅಧ್ಯಾಯವು ಪೀಠದಂತೆ ಅವತಾರಿಕಾರೂಪವಾಗಿದೆ. ಈ ಅಧ್ಯಾಯದಲ್ಲಿ ಎಲ್ಲಾ ಅಧಿಕಾರಿಗಳು ಭಜಿಸಬೇಕಾದ ಭಗವದ್ರೂಪಗಳ ಸ್ತುತಿವರ್ಣನಗಳಿವೆ. ಈ ಅಧ್ಯಾಯದಲ್ಲಿ ಶ್ರೀವಾದಿರಾಜರು, ರುದ್ರಾದಿ ಸಕಲದೇವೋಪಾಸ್ಯ ವಿಷ್ಣುವಿನ ಪ್ರತೀಕವೆನ್ನುವುದನ್ನು ಪ್ರದರ್ಶಿಸುವ ಮೂಲಕ, ತಾನು ಋಜುದೇವತೆ ಎನ್ನುವುದನ್ನು ತಿಳಿಸಿದ್ದಾರೆ. ಪರಮಾತ್ಮನ ಸಕಲರೂಪಗಳು ಮತ್ತು ಎಲ್ಲಾ ದೇವತೆಗಳ ಸನ್ನಿಧಾನವುಳ್ಳ, ತಾನು ಪ್ರವೇಶಿಸಿದ ವೃನ್ದಾವನ ಮತ್ತು ಧವಳಗಂಗಾ ಮಹಿಮೆಯನ್ನು ವರ್ಣಿಸಿದ್ದಾರೆ. ಎರಡನೆಯ ಅಧ್ಯಾಯದಲ್ಲಿ ಹಯವದನಾತ್ಮಕ ತ್ರಿವಿಕ್ರಮನ ಉತ್ಸವರೂಪ ಭಜನ ಪ್ರಕಾರವು ಉಕ್ತವಾಗಿದೆ. ಮೂರನೆಯ ಅಧ್ಯಾಯದಲ್ಲಿ ಸರ್ವಸಿದ್ಧಿದಾಯಕ ವಾದಿರಾಜ ಗುರುಮಂತ್ರ ಜಪವು ಅದಕ್ಕೆ ಸಂಗತವಾದ ಲೌಕಿಕ ವಿಷಯಗಳು ಪ್ರತಿಪಾದಿತವಾಗಿವೆ. ನಾಲ್ಕನೆಯ ಅಧ್ಯಾಯದಲ್ಲಿ ಬಾದರಾಯಣರ ದರ್ಶನ ಪ್ರಕಾರ ಹೇಳಿರುವುದರಿಂದ ಅಪರೋಕ್ಷಜ್ಞಾನಲಾಭ ಪ್ರಕಾರವು ಸೂಚಿತವಾಗಿದೆ. ಈ ಭಜನ ಪರ್ವದ ಅಧ್ಯಾಯಗಳಲ್ಲಿ ದೇವತೆಗಳಿಂದ ತಮ್ಮ ಆಭರಣ ವಾಹನಾದಿಗಳ ಪ್ರಾಪ್ತಿ ವಿಚಾರವನ್ನೂ, ಅವುಗಳ ಧ್ಯಾನದಿಂದ ಪ್ರಾಪ್ತವಾಗುವ ಲೌಕಿಕ ಅಲೌಕಿಕ ಫಲಗಳನ್ನೂ ತಿಳಿಸಿದ್ದಾರೆ. ಭಕ್ತರ ಶತ್ರು ನಿಗ್ರಹಕ್ಕಾಗಿ ಶ್ರೀಕೃಷ್ಣ ಹಯಗ್ರೀವ ರೂಪಗಳ ಸ್ತೋತ್ರವೂ, ರಾಜ್ಯಪ್ರಾಪ್ತಿಗಾಗಿ ಶ್ರೀರಾಮರೂಪದ ಸ್ತೋತ್ರವೂ, ಅಜ್ಞಾನ ನಿವೃತ್ತಿ, ಜ್ಞಾನ ಪ್ರಾಪ್ತಿಗೆ ವೇದವ್ಯಾಸರೂಪ ಸ್ತೋತ್ರವೂ ಹೀಗೆ ಬೇರೆ ಬೇರೆ ಕಾರ್ಯೋದ್ದೇಶಗಳಿಗಾಗಿ ಬೇರೆ ಬೇರೆ ಹರಿಯ ರೂಪಗಳ ಸ್ತೋತ್ರಗಳಿವೆ.

ವೈಭವ ಪರ್ವಗಳಲ್ಲಿ ಶ್ರೀವಾದಿರಾಜರ ಭೌಮ (ಭೂಲೋಕದ) ವೈಭವಗಳು ಮತ್ತು ದಿವ್ಯ (ದೇವಲೋಕದ) ವ್ಯಭವಗಳು, ಹಾಗೆಯೇ ಭಾಗವತ (ಭಗವದಾರಾಧಕತ್ವ) ವ್ಯಭವಗಳು ಮತ್ತು ಭಾಕ್ತ (ಭಕ್ತಾನುಗ್ರಾಹಕತ್ವ) ವ್ಯಭವಗಳು ವರ್ಣಿತವಾಗಿವೆ. ಈ ವೈಭವಗಳನ್ನು ಶ್ರವಣ ಮಾಡುವವರಿಗೆ ಪ್ರಾಪ್ತವಾಗುವ ಫಲವೂ ಉಕ್ತವಾಗಿದೆ. ಹನ್ನೆರಡನೆಯ ಅಧ್ಯಾಯದಿಂದ ಇಪ್ಪತ್ತೆರಡನೆಯ ಅಧ್ಯಾಯ ಪೂರ್ತಿ (ಅಂದರೆ ಗ್ರಂಥಪೂರ್ತಿಯಾಗಿ) ಪೂರ್ವೋಕ್ತಾರ್ಥದಲ್ಲಿ ನಿಶ್ಚಯವನ್ನುಂಟು ಮಾಡಲು ನಿದರ್ಶನಗಳು ಹೇಳಲ್ಪಟ್ಟಿವೆ. ಸ್ವಾಪ್ನಗ್ರಂಥವಾದ ಪ್ರಯುಕ್ತ ಉಕ್ತವಾದ ನಿದರ್ಶನಗಳು ಭವಿಷ್ಯಸೂಚಕ ರೀತಿಯಲ್ಲಿದ್ದು, ಏಡಮೂಕ ವಿಪ್ರನು ವೃನ್ದಾವನಾಚಾರ್ಯರಾಗಿ ಜನ್ಮತಾಳಿದಾಗ, ಅವುಗಳು ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷ ಅನುಭವಕ್ಕೆ ಬಂದಿವೆ. ಭಜನ, ವೈಭವ, ನಿದರ್ಶನ ಪರ್ವಗಳೆಂಬ ಮೂರು ವಿಭಾಗಗಳಿದ್ದರೂ ವ್ಯಭವಾದಿಗಳು ಮೂರು ವಿಭಾಗಗಳಲ್ಲಿಯೂ ಹೇಳಲ್ಪಟ್ಟಿವೆ.

ಈ ಗ್ರಂಥವು 1642ರಲ್ಲಿಯೇ ಜನ್ಮ ತಾಳಿದರೂ, ಗ್ರಂಥವು ಯಾರಿಗೂ ಅರ್ಥವಾಗುತ್ತಿರಲಿಲ್ಲ. ಗ್ರಂಥದಲ್ಲಿರುವ ಪುನರುಕ್ತಿಗೆ ಕಾರಣವು ತಿಳಿದಿರಲಿಲ್ಲ. ಈ ಏಡಮೂಕ ವಿಪ್ರನೇ ಕ್ರಿ.ಶ. 1776ರಲ್ಲಿ ಜನಿಸಿ, 1788ರಲ್ಲಿ ಸೋದೆ ಮಠದ ಗುರು ಪೀಳಿಗೆಯಲ್ಲಿ ಶ್ರೀವಿಶ್ವಪ್ರಿಯತೀರ್ಥರೆಂಬ ಹೆಸರಿನಿಂದ ಯತಿಗಳಾಗಿ ಸೇರಿದರು. ಅವರು ಸೋದೆಯಲ್ಲಿ 48 ದಿನಗಳ ಕಾಲ ವಾದಿರಾಜರ ವೃನ್ದಾವನ ಸೇವೆ ಮಾಡುತ್ತಾ, ಸರ್ವಮೂಲಗ್ರಂಥ ಪಾರಾಯಣ ಮಾಡಿ, ಉಡುಪಿಗೆ ಹಿಂತಿರುಗುವ ಮುನ್ನ, ವೃನ್ದಾವನವನ್ನು ನಮಸ್ಕರಿಸಿದಾಗ, ವೃನ್ದಾವನದಿಂದ ಮಂತ್ರಾಕ್ಷತೆಗಳು ಅವರ ಶಿರಸ್ಸಿನ ಮೇಲೆ ಬಿದ್ದವು. ಅವರಿಗೆ ಕೂಡಲೆ ಜಾತಿಸ್ಮೃತಿ ಬಂದಿತು. ಮೂಕಜನ್ಮದ ಜ್ಞಾನವೆಲ್ಲಾ ಪ್ರಕಾಶವಾಯಿತು. ಅಲ್ಲಿಂದಾಚೆಗೆ ಅವರು ‘ವೃನ್ದಾವನಾಚಾರ್ಯ‘ರೆಂಬ ಹೆಸರನ್ನು ಪಡೆದು ಪ್ರಸಿದ್ಧರಾದರು. ವಿಪ್ರನಿಗೆ “ವೃನ್ದಾವನಾಚಾರ್ಯ” ನೆಂಬ ಹೆಸರು ಯತಿಜನ್ಮದಲ್ಲಿ ಬರುವುದಂದೂ ಈ ಗ್ರಂಥದ ನಿದರ್ಶನ ಪರ್ವದಲ್ಲಿ ಸೂಚಿತವಾಗಿದೆ. ವೃನ್ದಾವನಾಚಾರ್ಯರು ಸ್ವಾಪ್ನವೃನ್ದಾವನಾಖ್ಯಾನ ಗ್ರಂಥಕ್ಕೆ ಅವರ ಶಿಷ್ಯರಾದ ಶ್ರೀಮುಷ್ಣಾಚಾರ್ಯರಿಂದ ವ್ಯಾಖ್ಯಾನವನ್ನು ಮಾಡಿಸಿದರು. ತನ್ನ ಇನ್ನೊಬ್ಬ ಶಿಷ್ಯರಾದ ಭೀಮನಕಟ್ಟೆ ಮಠದ ಸ್ವಾಮಿಗಳಾದ ಶ್ರೀ ರಘುಪ್ರವೀರರಿಂದ “ಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಬೋಧಿನೀ” ಗ್ರಂಥವನ್ನು ಬರೆಸಿದರು. ಪ್ರಕರಣಗಳನ್ನು ವಿಂಗಡಿಸಿ, ಒಗಟು ಶ್ಲೋಕಗಳಿಗೆ ಅರ್ಥವನ್ನು ತಿಳಿಸಿದರು.

ಈ ಗ್ರಂಥವನ್ನು ಅವಲೋಕಿಸುವಾಗ ಸ್ವಪ್ನದಲ್ಲಿ ಅನೇಕ ಜನರಿಗೆ ಬೋಧಿಸಿರುವುದು ಕಂಡು ಬರುತ್ತದೆ. ಶ್ರೀವಾದಿರಾಜರು ವಿಪ್ರನಿಗೆ ಸ್ವಪ್ನದಲ್ಲಿ ಹೇಳುತ್ತಿರುವಾಗ, ಶೇಷನೆಂಬವನು ಕಾಣಿಸಿಕೊಂಡರೆ ಅವನಿಗೂ ಬೋಧಿಸಿದರು. ಇತರರು ಕಾಣಿಸಿದರೆ ಅವರಿಗೂ ಬೋಧಿಸಿದರು. ಬಹುಭಕ್ತರು ಕಾಣಿಸಿದರೆ ಅವರಿಗೂ ಬೋಧಿಸಿದರು. ಹೀಗಾಗಿ ಈ ಗ್ರಂಥದಲ್ಲಿ ಅನೇಕ ಜನರ ಹೆಸರುಗಳು, ಅವರ ಪ್ರಕರಣಗಳು ಇವೆ. ಪ್ರಕರಣ ಭೇದದಿಂದಾಗಿ ಪುನರುಕ್ತಿಗಳಿವೆ. ವಿಪ್ರನೊಬ್ಬನೇ ಸತತ ಶ್ರೋತೃವು. ವಿಪ್ರನು ವೃನ್ದಾವನಾಚಾರ್ಯರ ಜನ್ಮ ಪಡೆದಾಗ, ಇತರರೂ ಜನ್ಮ ಪಡೆದರು. ಆಗ ಈ ಆಖ್ಯಾನದಲ್ಲಿ ಹೇಳಿರುವ ಘಟನೆಗಳು ಸೂಚಿತವಾದ ರೀತಿಯಲ್ಲಿ ನಡೆದವು. ಒಂದೊಂದು ದೇವರ ಸ್ತುತಿ ವಿಶೇಷಣಗಳಿಗೂ ಯಾವುದಾದರೂ ಒಂದು ಚಾರಿತ್ರಿಕ ಪ್ರಮೇಯವು ಮೂಲವಾಗಿರುತ್ತದೆ. ಆ ಚಾರಿತ್ರಿಕ ಘಟನೆಗಳು ಭವಿಷ್ಯತ್ ಸೂಚಕ ರೀತಿಯಲ್ಲಿ ನಿದರ್ಶನ ಪರ್ವದಲ್ಲಿ ಉಕ್ತವಾಗಿರುತ್ತದೆ. ಇದಕ್ಕೆ ಅವಶ್ಯಕವಾದ ದೇವರ ಸ್ತುತಿಯು ಭಜನಪರ್ವದಲ್ಲಿ ಹೇಳಲ್ಪಟ್ಟಿರುತ್ತದೆ. ಇಂತಹ ಘಟನೆಗಳನ್ನು ಪ್ರದರ್ಶಿಸುವ ಶ್ರೀವಾದಿರಾಜರ ಭಾಕ್ತ ಅಥವಾ ಭಾಗವತ ವೈಭವಗಳು ನಿದರ್ಶನ ಪರ್ವದಲ್ಲಿ ನಿರೂಪಿತವಾಗಿರುತ್ತವೆ. ಈ ರೀತಿಯಾಗಿ ಭಜನ ಪರ್ವದಲ್ಲಿರುವ ದೇವರ ಸ್ತುತಿಗಳಿಗೂ, ವ್ಯಭವ ಪರ್ವದಲ್ಲಿರುವ ಭೌಮ, ಭಾಗವತ, ಭಾಕ್ತ ಮತ್ತು ದಿವ್ಯಭಾಗವತ ಭಾಕ್ತ ವೈಭವಗಳಿಗೂ, ನಿದರ್ಶನ ಪರ್ವದಲ್ಲಿರುವ ಚಾರಿತ್ರಿಕ ಘಟನೆಗಳಿಗೂ ಸಂಬಂಧವಿರುತ್ತದೆ.

ಶ್ರೀವೃನ್ದಾವನಾಚಾರ್ಯರ ಜನ್ಮಚರಿತ್ರಯೇ ಈ ಗ್ರಂಥದ ಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಕ್ಕೆ ಸಾಕ್ಷಿಯಾಗಿದೆ, ಆಗ ಆಖ್ಯಾನದಲ್ಲಿ ನುಡಿದ ನಿದರ್ಶನಗಳು ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷವಾಗಿ ಕಂಡು ಬಂದಿವೆ. ಈ ಗ್ರಂಥದ ಮಹತ್ವಕ್ಕೂ ವೃನ್ದಾವನಾಚಾರ್ಯರ ಜನ್ಮ ಚರಿತ್ರೆಯೇ ಒಂದು ಅದ್ಭುತ ಸಾಕ್ಷಿಯಾಗಿದೆ.

ಆದರೆ ಸ್ವಾಪ್ನವೃನ್ದಾವನಾಖ್ಯಾನ ಗ್ರಂಥದ ಪ್ರಾಮಾಣ್ಯವನ್ನು ಕೆಲವರು ಶಂಕಿಸುವರು. ಆದ್ದರಿಂದ ಅವರ ವಿಮರ್ಶೆ ಸ್ವಲ್ಪಮಟ್ಟಿಗೆ ಇಲ್ಲಿ ಅಗತ್ಯವಾಗಿದೆ. ಅವರು (1) ಈ ಗ್ರಂಥವು ಸ್ವಾಪ್ನ ಗ್ರಂಥವಲ್ಲ. ಏಡಮೂಕನ ದ್ವಾರಾ ಇಂತಹ ಕಾರ್ಯ ಅಸಂಭವ. ಉದ್ದೇಶಪೂರ್ವಕವಾಗಿಯೇ ಜಾಗೃತ ಕಾಲದಲ್ಲಿಯೇ ರಚಿತವಾದುದು ಎಂದೂ (2) ಸ್ಟಾಪ್ನಗ್ರಂಥವಾದರೂ ಸ್ವಪ್ನಪದಗಳಿಗೆ ಪ್ರಾಮಾಣ್ಯವಿಲ್ಲವಾದುದರಿಂದ, ಈ ಗ್ರಂಥಕ್ಕೆ ಪ್ರಾಮಾಣ್ಯವಿಲ್ಲವೆಂದೂ (3) ಇದು ವಿಪ್ರನಿಂದ ವೃನ್ದಾವನಾಚಾರ್ಯರಿಂದ ರಚಿತವಾದ ಗ್ರಂಥವೆಂದೂ (4) ಗ್ರಂಥದ ಕೆಲವು ಭಾಗಗಳು ಶ್ರೀವಾದಿರಾಜರಿಂದಲೂ, ಕೆಲವು ಭಾಗಗಳು ವಿಪ್ರನಿಂದಲೂ ರಚಿತವಾದುದೆಂದೂ (5) ಈ ಕೃತಿಯಲ್ಲಿ ವಿಶ್ವಾಸ ಮಾಡದವರು ಶ್ವಾನಜನ್ಮಾದಿಗಳನ್ನು ಪಡೆಯುವರೆಂದು ಉಕ್ತವಾಗಿರುವುದರಿಂದ, ಈ ಗ್ರಂಥವು ಕೀಳುಮಟ್ಟದ ಗ್ರಂಥವಾಗಿ, ವಾದಿರಾಜರಂತಹವರಿಂದ ರಚಿತವಾಗಿರಲು ಸಾಧ್ಯವಿಲ್ಲವೆಂದೂ ಶಂಕೆಯನ್ನು ವ್ಯಕ್ತಪಡಿಸುತ್ತಾರೆ.

ಮೇಲಿನ ಎಲ್ಲಾ ಶಂಕಾದಿಗಳು ನಿರಾಧಾರವಾದವುಗಳು. ಅವುಗಳಿಗೆ ವಿರುದ್ಧವಾಗಿ ಆಧಾರಗಳಿವೆ. ಮೊದಲು ಈ ಗ್ರಂಥವು ಹೇಗೆ ರಚಿತವಾಯಿತೆನ್ನುವುದನ್ನು ನೋಡೋಣ. ಶತಮಾನಗಳ ಹಿಂದೆ, ಸುಮಾರು ಕ್ರಿ.ಶ. 1645ರಲ್ಲಿ ಶ್ರೀವೇದನಿಧಿ ತೀರ್ಥರ ಶಿಷ್ಯರಾದ ಶ್ರೀ ರಾಮಚಂದ್ರಾಚಾರ್ಯರಿಂದ ಬರೆಯಲ್ಪಟ್ಟ “ಶ್ರೀವಾದಿರಾಜ ಗುರುವರ ಚರಿತಾಮೃತಂ” ಎನ್ನುವ ಗ್ರಂಥದಲ್ಲಿ ಸ್ವಾಪ್ನವೃನ್ದಾವನಾಖ್ಯಾನ ಗ್ರಂಥದ ಹುಟ್ಟಿನ ಬಗ್ಗೆ ಉಲ್ಲೇಖನವಿದೆ. ಆ ಗ್ರಂಥದ ಏಳನೇ ಬಿಂದು ಹದಿನೇಳನೆಯ ಶ್ಲೋಕದಿಂದ ಇಪ್ಪತ್ತನೆಯ ಶ್ಲೋಕ ಪರ್ಯಂತವಾಗಿ ಈ ವಿಷಯವು ವರ್ಣಿತವಾಗಿದೆ. “ಏಡಮೂಕಂ ದ್ವಿಜಂ ಸ್ವಪ್ನೇ ಬೋಧಯನ್ನಾತ್ಮವೃತ್ತಕಂ | ಶ್ರೀಮದ್ ವೃನ್ದಾವನಾಖ್ಯಾನಂ ಪಠತಾಂ ಸರ್ವಸಿದ್ಧಿದಮ್ ॥ 17 ॥ ತೋಷಯನ್ ಸಜ್ಜನಮನಃ ಸ್ವಮಾಹಾತ್ಮ್ಯಾವಬೋಧಕಮ್ | ಮಂತ್ರತುಲ್ಯಂ ಮಹಾಗ್ರಂಥಂ ರಚಯಾಮಾಸ ವಾದಿರಾಟ್ ॥ 18 ॥ ಪ್ರಾತಸ್ತದ್ವದನಾಚ್ಚಿತ್ರಂ ನಿಸ್ಸೃತಂ ಗುರುಣಾ ಮಮ | ಶ್ರೀವೇದನಿಧಿರಾಕರ್ಣ್ಯ ಲೇಖಯಾಮಾಸ ಮತ್ಕರಾತ್ ॥ 19 ॥ ಸ್ವಪ್ನಜಾತಂ ಗುರುಪೂಕ್ತ0 ಪ್ರಭಾತೇ ಕೀರ್ತಯನ್‌ ಜಡಃ| ತತಃ ಪರಂ ಮೂಕ ಏವ ಸಾಕ್ಷೀ ಚಾಹಂ ಚ ಮೇ ಗುರುಃ ॥20॥ ಈ ಶ್ಲೋಕಗಳ ತಾತ್ಪರ್ಯ:- ಕಿವುಡ ಮತ್ತು ಮೂಕನಾದ ವಿಪ್ರನಿಗೆ ತನ್ನ ಆತ್ಮವೃತ್ತಾಂತವನ್ನು ಸ್ವಪ್ನದಲ್ಲಿ ಬೋಧಿಸುತ್ತಾ, ಸಜ್ಜನರ ಮನಸ್ಸನ್ನು ಸಂತೋಷಪಡಿಸುತ್ತಾ, ತನ್ನ ಮಾಹಾತ್ಮ್ಯೆಯನ್ನು ತಿಳಿಸುವ ಪಠಿಸುವವರಿಗೆ ಸರ್ವಸಿದ್ಧಿಯನ್ನು ಕೊಡುವ, ಶ್ರೀಮದ್ ವೃನ್ದಾವನಾಖ್ಯಾನವೆಂಬ ಮಂತ್ರತುಲ್ಯ ಮಹಾಗ್ರಂಥವನ್ನು ಶ್ರೀವಾದಿರಾಜರು ರಚಿಸಿದರು. ಸ್ವಪ್ನದಲ್ಲಿ ಕಂಡು ಕೇಳಿದ ರೀತಿಯಲ್ಲಿಯೇ ಪ್ರಾತಃ ಕಾಲದಲ್ಲಿ ಆ ವಿಪ್ರನ ಮುಖದಿಂದ ಆಶ್ಚರ್ಯಕರವಾಗಿ ಬರುತ್ತಿದ್ದ ಆ ಶ್ಲೋಕಗಳನ್ನು ನನ್ನ ಗುರುಗಳಾದ ವೇದನಿಧಿಗಳು ಕೇಳಿ, ನನ್ನಿಂದ ಬರೆಯಿಸಿದರು. ಗುರುಗಳಿಂದ ಹೇಳಲ್ಪಟ್ಟು ಸ್ವಪ್ನದಲ್ಲಿ ಕಂಡದ್ದನ್ನು ಪ್ರಾತಃ ಕಾಲದಲ್ಲಿ ಹೇಳಿದನಂತರ ಮೂಕನೇ ಆಗುತ್ತಿದ್ದನು. ಇದಕ್ಕೆ ನಾನು ಮತ್ತು ನನ್ನ ಗುರುಗಳೇ ಸಾಕ್ಷಿ. ಹೀಗೆ ಉಕ್ತವಾಗಿರುವುದರಿಂದ ಈ ಗ್ರಂಥದ ಉತ್ಪತ್ತಿಯು ಯಾವ ರೀತಿಯಲ್ಲಿ ಆಗಿದೆ ಎಂದು ತಿಳಿಯುತ್ತದೆ. ಹಾಗೂ ಇದಕ್ಕೆ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷ ಸಾಕ್ಷಿಗಳು ಇದ್ದಾರೆನ್ನುವುದೂ ತಿಳಿಯುತ್ತದೆ. ಗುರುಗಳಾದ ವೇದನಿಧಿಗಳು ಈ ಗ್ರಂಥದ ಹದಿನೈದು ಶ್ಲೋಕಗಳನ್ನು ಆರಿಸಿ, ತಮ್ಮ ಮೂರು ಶ್ಲೋಕಗಳನ್ನು ಸೇರಿಸಿ, ಅಣುವೃನ್ದಾವನಾಖ್ಯಾನವೆಂಬ ಕೃತಿಯನ್ನು ಶಿಲೆಯಲ್ಲಿ ಕೆತ್ತಿಸಿ ಸ್ಥಾಪಿಸಿದ ವಿಷಯವು ಇಪ್ಪತ್ತೆರಡನೆಯ ಶ್ಲೋಕದಿಂದ ತಿಳಿಯುತ್ತದೆ.

ಸೋದಾಕ್ಷೇತ್ರದಲ್ಲಿ ಪ್ರತಿದಿನವೂ ಪೂಜೆಗೊಳ್ಳುತ್ತಿರುವ ಈ ಶಿಲೆಯನ್ನು ಇಂದಿಗೂ ನೋಡಬಹುದು. ಆದ್ದರಿಂದ ಈ ವೃನ್ದಾವನಾಖ್ಯಾನ ಗ್ರಂಥವು ಸ್ವಾಪ್ನಗ್ರಂಥವೆಂದು ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಸಿದ್ಧವಾಯಿತು. ವಾದಿರಾಜರೇ ಕರ್ತೃಗಳೆನ್ನುವುದಕ್ಕೆ ಈ ಗ್ರಂಥವೇ ಸಾಕ್ಷಿಯಾಗಿದೆ. ಇದರಿಂದ ಸ್ವಾಪ್ನಗ್ರಂಥವಲ್ಲ ಎಂಬ ಮೊದಲನೆ ಶಂಕೆಯ ಒಂದು ಭಾಗವೂ, ವಿಪ್ರಕೃತ (ವೃನ್ದಾವನಾಚಾರ್ಯ ಕೃತ) ಎಂಬ ಮೂರನೆಯ ಶಂಕೆಯೂ, ಗ್ರಂಥದ ಕೆಲವು ಭಾಗ ವಾದಿರಾಜರಿಂದಲೂ, ಕೆಲವು ಭಾಗ ವಿಪ್ರನಿಂದಲೂ ಕೃತವಾದುದೆಂಬ ನಾಲ್ಕನೆಯ ಶಂಕೆಯೂ, ಇಂತಹ ಗ್ರಂಥ ವಾದಿರಾಜರಂತಹವರಿಂದ ರಚಿತವಾಗಿರಲು ಸಾಧ್ಯವಿಲ್ಲವೆಂಬ ಐದನೆಯ ಶಂಕೆಯ ಒಂದು ಭಾಗವೂ ಬಿದ್ದು ಹೋಗುತ್ತವೆ. ದೇವತೆಗಳ ಅಸಾಧಾರಣ ಸಾಮರ್ಥ್ಯವನ್ನು ತಿಳಿಯದವರು, ಕಿವುಡ ಮೂಕನ ದ್ವಾರಾ ಇಂತಹ ಕೃತಿ ಅಸಂಭವವೆಂದು ಹೇಳಬೇಕಷ್ಟೇ. ಉದ್ದೇಶಪೂರ್ವಕವಾಗಿ ಸ್ಪಷ್ಟವಾದ ಗ್ರಂಥವೆಂದು ಹೇಳುವವರು, ಯಾವ ಉದ್ದೇಶದಿಂದ? ಯಾವಾಗ? ಯಾರಿಂದ ರಚಿತವಾಗಿದೆ. ಅದಕ್ಕೆ ಸಾಕ್ಷಿ ಏನು? ಎನ್ನುವುದನ್ನು ತಿಳಿಸಿ, ತಮ್ಮವಾದವನ್ನು ಸಮರ್ಥಿಸಬೇಕು. ಹಾಗೆ ಮಾಡದಿರುವುದರಿಂದ ಮೊದಲನೆ ಶಂಕೆಯ ಇತರ ಭಾಗಗಳೂ ನಿರಾಧಾರವಾದವುಗಳಾದವು. ಮೂರನೇ ಶಂಕೆಯಲ್ಲಿ ವಿಪ್ರನೆಂದರೆ ಏಡಮೂಕ ವಿಪ್ರನೇ? ಅಥವಾ ಜನ್ಮಾಂತರದಲ್ಲಿನ ವೃನ್ದಾವನಾಚಾರ್ಯರೇ? ಎನ್ನುವ ಪ್ರಶ್ನೆ ಉದ್ಭವಿಸುತ್ತದೆ. ಏಡಮೂಕ ವಿಪ್ರನೇ ಎಂದರೆ ರಚನಾಕೌಶಲ್ಯರಹಿತನಾದ್ದರಿಂದ ಅದು ಸಾಧ್ಯವಿಲ್ಲ. ವೃನ್ದಾವನಾಚಾರ್ಯರೆಂದರೆ, ಅವರ ಜನ್ಮಕ್ಕಿಂತ ಸುಮಾರು 150-200 ವರ್ಷಗಳ ಮುಂಚೆಯೇ ರಚಿತವಾಗಿರುವುದಕ್ಕೆ ಪ್ರಮಾಣವಿರುವುದರಿಂದ ಅದೂ ಸಾಧ್ಯವಿಲ್ಲ. ಇದೇ ಕಾರಣದಿಂದ ನಾಲ್ಕನೆಯ ಶಂಕೆಯೂ ಬಿದ್ದು ಹೋಗುತ್ತದೆ. ಇನ್ನು ಸ್ಪಷ್ನಪದಗಳಿಗೆ ಪ್ರಾಮಾಣ್ಯವಿಲ್ಲವೆನ್ನುವುದು ಎರಡನ ಶಂಕೆ. ಬ್ರಹ್ಮಸೂತ್ರ ಭಾಷ್ಯ 3-2-4 ರಲ್ಲಿ ‘ಯದ್ವಾಪಿ ಬ್ರಾಹ್ಮಣೋ ಭ್ರೂಯಾದ್ದೇವತಾ ವೃಷಭೋऽಪಿ ವಾ। ಸ್ವಪ್ನಸ್ಥಮಥವಾ ರಾಜಾ ತತ್ತಥೈವ ಭವಿಷ್ಯತಿ ॥ ಇತ್ಯಾ(ದ್ಯಾ)ಚಕ್ಷತೇ ಸ್ವಪ್ನವಿದೋ ವ್ಯಾಸಾದಯಃ॥” ಎಂದು ಹೇಳಿರುವುದರಿಂದ, ಸ್ವಪ್ನದಲ್ಲಿ ದೇವತೆಗಳು ಬ್ರಾಹ್ಮಣಾದಿಗಳು ಹೇಳಿದ್ದು ಸತ್ಯವಾಗುತ್ತದೆಂದಾಯಿತು. ಆದ್ದರಿಂದ ಸ್ವಪ್ನಪದಗಳಿಗೆ ಪ್ರಾಮಾಣ್ಯವಿಲ್ಲವೆನ್ನುವುದು ಬ್ರಹ್ಮಸೂತ್ರ ಭಾಷ್ಯೋಕ್ತಿಗೆ ವಿರುದ್ಧವಾಗಿ ಶಂಕೆಯು ಬಿದ್ದು ಹೋಗುತ್ತದೆ. ಈ ಗ್ರಂಥದಲ್ಲಿ ಉಕ್ತವಾದ ವಿಷಯಗಳು ಶ್ರೀಮದಾಚಾರ್ಯರಿಂದ ಪ್ರಮಾಣಗ್ರಂಥಗಳೆಂದು ಅಂಗೀಕೃತವಾದ ಗ್ರಂಥಗಳಿಗೆ ಅನುಸಾರಿಯಾಗಿಯೂ, ಅವಿರೋಧವಾಗಿಯೂ ಇರುವುದರಿಂದ ಪ್ರಮಾಣವಾಗಿಯೇ ಇದೆ. ಹಾಗೆಯೇ ಪ್ರಮಾಣಗ್ರಂಥಗಳೆಂದು ಪ್ರಸಿದ್ಧವಾದ ವೇದ ಪುರಾಣಾದಿ ಗ್ರಂಥಗಳಲ್ಲಿ (ಉಕ್ತವಾದ ವಿಷಯಗಳಲ್ಲಿ) ವಿಶ್ವಾಸವಿಲ್ಲದವರಿಗೆ ನರಕಾದಿ ಅನರ್ಥಗಳೂ, ಮಲದ ಕ್ರಿಮಿ ಮುಂತಾದ ಹೀನ ಜನ್ಮಗಳ ಪ್ರಾಪ್ತಿ ಮೊದಲಾದವುಗಳೂ ಉಕ್ತವಾಗಿರುವಂತೆ ವೇದತುಲ್ಯವಾದ ಈ ಗ್ರಂಥದಲ್ಲೂ ವಿಶ್ವಾಸರಹಿತರಿಗೆ ಶ್ವಾನಜನ್ಮಾದಿಗಳು ಉಕ್ತವಾಗಿರುವುದು. ಇದರಿಂದಾಗಿ ಐದನೇ ಶಂಕೆಯಲ್ಲಿ ಹೇಳಿರುವಂತೆ ಕೀಳು ಮಟ್ಟದ ಗ್ರಂಥವೆಂದು ಹೇಳಲಿಕ್ಕೆ ಸಾಧ್ಯವಿಲ್ಲ. ಈ ಶಂಕೆಯು ಗ್ರಂಥಲಕ್ಷಣ ತಿಳಿಯದವರ ಮಾತಾಗಿದೆ. ಈ ರೀತಿಯಾಗಿ ಐದು ಬಗೆಯ ಎಲ್ಲಾ ಶಂಕೆಗಳೂ ನಿರಾಧಾರವಾದವುಗಳೆಂದು ತೋರಿಸಲ್ಪಟ್ಟವು.

ಮೇಲೆ ಹೇಳಿದ ಶಂಕೆಗಳೇ ಈ ಗ್ರಂಥದ ಪ್ರಾಮಾಣ್ಯವನ್ನು ಸಮರ್ಥಿಸುತ್ತವೆ. ಅದು ಹೇಗೆಂಬುದನ್ನು ಇನ್ನು ಮುಂದೆ ನೋಡೋಣ, ಪ್ರಮಾಣ ಗ್ರಂಥವಾದ ಬ್ರಹ್ಮಸೂತ್ರ ಭಾಷ್ಯದಲ್ಲಿ ಹೇಳಿರುವಂತೆ, ಭವಿಷ್ಯವನ್ನು ತಿಳಿಸುವ ಸ್ವಪ್ನಪದಗಳು ಬ್ರಾಹ್ಮಣ ದೇವತಾದಿಗಳಿಂದ ಹೇಳಲ್ಪಟ್ಟಾಗ ಅವು ಸತ್ಯವಾಗುತ್ತದೆ. ಈ ಗ್ರಂಥವು ಶ್ರೀವಾದಿರಾಜರಿಂದ ಸ್ವಪ್ನದಲ್ಲಿ ವಿಪ್ರನಿಗೆ ಹೇಳುವ ದ್ವಾರಾ ರಚಿತವಾದುದರಿಂದ, ಈ ಗ್ರಂಥಕ್ಕೆ ಪ್ರಾಮಾಣ್ಯ ಬರಲು (1) ಗ್ರಂಥ ಕರ್ತೃಗಳಾದ ಶ್ರೀ ವಾದಿರಾಜರು ಬ್ರಾಹ್ಮಣರು ಅಥವಾ ದೇವತೆಯಾಗಿರಬೇಕು. (2) ಸ್ಪಪ್ನಪದಗಳು ಭವಿಷ್ಯದಲ್ಲಿ ಆಗುವುದನ್ನು ತಿಳಿಸುವುದರಿಂದ, ಭವಿಷ್ಯದಲ್ಲಿ ಗ್ರಂಥದ ಪ್ರಾಮಾಣ್ಯವು ಶಂಕಿಸಲ್ಪಟ್ಟಿರುವುದರಿಂದ, ಹಿಂದೆಯೇ ರಚಿತವಾದ ಈ ಗ್ರಂಥದಲ್ಲಿ ಆ ಶಂಕಗಳು ಶಂಕಾರೂಪದಲ್ಲಿಯಾಗಲೀ ಅಥವಾ ಆ ಶಂಕೆಗಳನ್ನು ಮನಸ್ಸಿನಲ್ಲಿಟ್ಟುಕೊಂಡು ಅದಕ್ಕೆ ಉತ್ತರರೂಪದಲ್ಲಿಯಾಗಲೀ ಅಥವಾ IX-50ರಲ್ಲಿ “ಏಷ್ಯಶ್ಚ ನಿಶ್ಚಿತಂ ಸರ್ವಮತೀತತ್ವೇನ ಭಣ್ಯತೇ” ಎಂದು ಹೇಳಿರುವಂತೆ, ನಡೆದು ಹೋಗಿರುವ ರೀತಿಯಲ್ಲಾಗಲೀ ಉಕ್ತವಾಗಿರಬೇಕು. ಹಾಗೆ ಈ ಸ್ವಾಪ್ನವೃನ್ದಾವನ ಗ್ರಂಥದಲ್ಲಿ ಈ ಶಂಕೆಗಳು ಉಕ್ತವಾಗಿದ್ದರೆ, ಶಂಕೆಗಳು ಭವಿಷ್ಯದಲ್ಲಿ ಸತ್ಯವಾಗುವುದರಿಂದ, ಗ್ರಂಥಕ್ಕೆ ಪ್ರಾಮಾಣ್ಯವು ಬರುತ್ತದೆ. ಈ ಆಧಾರಗಳ ಮೇಲೆ ಗ್ರಂಥ ಪರಿಶೀಲನೆ ಮಾಡೋಣ.

ಒಂದನೇ ಅಧ್ಯಾಯ 57-58ನೇ ಶ್ಲೋಕಗಳಲ್ಲಿ “ವಾದಿರಾಜಾಖ್ಯಯತಿನಾ ವಾಗೀಶಕರಜೇನ ಚ॥57॥ ವೃನ್ದಾವನಗತೇನೈವ ಬ್ರಾಹ್ಮಣಸ್ವಾಪ್ನಮೂರ್ತಿನಾ| ಕೃತಂ ಸ್ತೋತ್ರಮಿದಂ ಪುಣ್ಯಂ ಪಠತಾಂ ಸಂಪದಾಂ ಪದಂ॥58॥ “ವೃನ್ದಾವನವನ್ನು ಪ್ರವೇಶಿಸಿರುವ, ವಿಪ್ರನಿಗೆ ಕಾಣಿಸಿಕೊಂಡ ರೂಪದಿಂದ ವಾಗೀಶ ಮುನಿಗಳ ಕರಸಂಜಾತ ವಾದಿರಾಜಯತಿಯಿಂದ ರಚಿಸಲ್ಪಟ್ಟಿರುವ ಈ ಪುಣ್ಯತಮವಾದ ಸ್ತೋತ್ರವು (ಆಖ್ಯಾನವು) ಪಠಿಸಿದವರಿಗೆ ಸಂಪತ್ತನ್ನು ಕೊಡುತ್ತದೆ. ಈ ಶ್ಲೋಕದಿಂದ ವೃನ್ದಾವನವನ್ನು ಪ್ರವೇಶಿಸಿದ ಅನಂತರ, ವಾಗೀಶತೀರ್ಥರಿಂದ ಸನ್ಯಾಸವನ್ನು ಪಡೆದ ವಾದಿರಾಜರು ಬ್ರಾಹ್ಮಣನ ಸ್ವಪ್ನದಲ್ಲಿ ಕಾಣಿಸಿಕೊಂಡು, ಅವನ ಮೂಲಕ ಈ ವೃನ್ದಾವನಾಖ್ಯಾನವನ್ನು ರಚಿಸಿದ್ಧಾರೆಂದು ತಿಳಿಯುತ್ತದೆ. ಶ್ರೀವಾದಿರಾಜರು ಜೀವೋತ್ತಮ ದೇವತೆಯಾದರೂ ಬ್ರಾಹ್ಮಣರೆಂಬ ವಿಷಯದಲ್ಲಿ ನಿರ್ವಿವಾದ. ಬ್ರಾಹ್ಮಣರಿಂದ ಸ್ವಪ್ನದಲ್ಲಿ ಹೇಳಿದ ಮಾತುಗಳು ಸತ್ಯವಾಗುವುದೆಂದು ಬ್ರಹ್ಮಸೂತ್ರ ಭಾಷ್ಯದಲ್ಲಿ ಹೇಳಿರುವುದರಿಂದ, ಈ ಆಖ್ಯಾನೋಕ್ತ ಸ್ವಾಪ್ನಪದಗಳಿಗೆ ಪ್ರಾಮಾಣ್ಯವಿದೆ ಎಂದು ಹೇಳಿದಂತಾಯಿತು. ಪ್ರಾಮಾಣ್ಯವಿದೆ ಎಂದು ಸಮರ್ಥಿತವಾದುದರಿಂದ ಎರಡನೆಯ ಶಂಕೆಯು ನಿರಸ್ತವಾಯಿತು. ವಾದಿರಾಜರು ಸ್ವಪ್ನದಲ್ಲಿ ವಿಪ್ರದ್ವಾರಾ ತಾನೇ ರಚಿಸಿರುವನೆಂದು ಹೇಳಿರುವುದರಿಂದಲೂ, ಅನ್ಯರಾರೂ ಈ ಗ್ರಂಥಕ್ಕೆ ತಮ್ಮ ಕರ್ತೃತ್ವವಿದೆಯೆಂದು ಹೇಳಿಲ್ಲವಾದ್ದರಿಂದಲೂ ಒಂದನೇ, ಮೂರನೇ, ನಾಲ್ಕನೇ ಮತ್ತು ಭಾಗಶಃ ಐದನೆಯ ಶಂಕೆಗಳು ನಿರಸ್ತವಾದುವು. ಅಷ್ಟು ಮಾತ್ರವಲ್ಲ, ಭವಿಷ್ಯದಲ್ಲಿ ಈ ಕೃತಿಯ ವಿಷಯದಲ್ಲಿ ಶಂಕೆಯನ್ನು ಮಾಡುವರು ಎನ್ನುವ ವಿಷಯ ಐದನೆಯ ಅಧ್ಯಾಯ 16ನೇ ಶ್ಲೋಕದಲ್ಲಿದೆ. “ತಸ್ಮಾತ್ ವೃನ್ದಾವನಾಖ್ಯಾನಂ ಮಂದಾನಾಂ ಶಂಕಿತಂ ಮುನೇ | ಕಂದಾಶನೇಂದ್ರರಚಿತಂ ತಂ ದೋಷಂ ನ ದದಾತಿ ಚ ॥” (ಗೂಢಾರ್ಥವುಳ್ಳ) ಕಾರಣದಿಂದ ವೃನ್ದಾವನಾಖ್ಯಾನದಲ್ಲಿ (ಅಲ್ಪಪುಣ್ಯವಂತರಾದ) ಅಜ್ಞಭಕ್ತರಿಗೆ (ಅಥವಾ ಪುಣ್ಯಹೀನರಾದ ಅಸುರ ಮಂದಮತಿಗಳಿಗೆ) ಶಂಕೆ ಮಾಡಲು ಅವಕಾಶವಾಯಿತು. ವಾದಿರಾಜ ಮುನಿಶ್ರೇಷ್ಠರಿಂದ ರಚಿತವಾದ ವೃನ್ದಾವನಾಖ್ಯಾನವು ದೋಷವನ್ನು ಪ್ರದರ್ಶಿಸುವುದಿಲ್ಲವೆಂದು ಈ ಶ್ಲೋಕದಲ್ಲಿ ಹೇಳಿದ್ದಾರೆ. ಈ ಭವಿಷ್ಯ ವಚನವು ಸತ್ಯವಾಗಿದೆ. 17ನೇ ಅಧ್ಯಾಯ 72ರಿಂದ 74ನೇ ಶ್ಲೋಕಗಳಲ್ಲಿ “ಏಕೋ ವದತಿ ವಿಪ್ರಸ್ಯ ಕೃತಿರೇವೇತಿ ಸರ್ವಥಾ ॥ 72 ॥ ಪುನರೇಕೋ ವದತ್ಯೇವ ಲೌಕಿಕಂ ಬ್ರಾಹ್ಮಣೋದಿತಂ| ಅಲೌಕಿಕೋಕ್ತಿಮಾತ್ರಂ ತು ಗುರುಣೈವೋದಿತಂ ಹಿ ತತ್ ॥ 73 1/2 ॥”  ಸರ್ವಥಾ ಈ ಕೃತಿಯು ವಿಪ್ರನದೇ ಎಂದು ಒಬ್ಬನು ಹೇಳುತ್ತಾನೆ. ಮತ್ತೂಬ್ಬನು ಲೌಕಿಕ ಭಾಗವು ವಿಪ್ರನಿಂದಲೂ, ಅಲೌಕಿಕ ಭಾಗ ಮಾತ್ರ ಗುರುಗಳಿಂದಲೂ ಹೇಳಲ್ಪಟ್ಟಿದೆ ಎಂದು ಹೇಳುತ್ತಾನೆ” ಎಂದು ಈ ಶ್ಲೋಕಗಳಲ್ಲಿ ಹೇಳಿದೆ. ಮೂರು ಮತ್ತು ನಾಲ್ಕನೆಯ ಶಂಕೆಗಳು ಇವೇ ಆಗಿವೆ. ಆದ್ದರಿಂದ ಈ ಭವಿಷ್ಯ ನುಡಿಯು ಸತ್ಯವೇ ಆಗಿದೆ. XVI 92-93ನೇ ಶ್ಲೋಕಗಳಲ್ಲಿ “ಈ ಮೂಕನು ಇಂತಹ ಅದ್ಭುತ ಶ್ಲೋಕಗಳನ್ನು ಬೆಳಿಗ್ಗೆ ಎದ್ದು ಹೇಳುತ್ತಾನೆಂದರೆ, ಅದು ಅಸಂಭಾವಿತವು“ ಎನ್ನುವ ಜನರ (ಮೊದಲನೆ ಭಾಗಶಃ) ಶಂಕೆಗೆ ಉತ್ತರರೂಪವಾಗಿ “ಅಕುಶಲನಾದ ವಿಪ್ರನಿಗೆ ತನ್ನ ಕರಸ್ಪರ್ಶದಿಂದ ಬಹುಗ್ರಂಥಧಾರಣ ವಚನ ಸಾಮರ್ಥ್ಯಗಳು ಉಂಟಾಗುತ್ತವೆ” ಎಂದು ಹೇಳಿದ್ದಾರೆ,I– 112ರಲ್ಲಿ “ಶ್ರೀಹಯಗ್ರೀವ ದೇವರ ಪಾರ್ಷದ ಪುರುಷನಾಮಕನಿಂದ ರಚಿಸಲ್ಪಟ್ಟು, ಪುರುಷಸೂಕ್ತ (ವೇದ) ತುಲ್ಯವಾದ ಈ ವೃನ್ದಾವನಾಖ್ಯಾನಸಂಹಿತೆಯು ಶ್ರೀಹಯಗ್ರೀವ ದೇವರಿಗೇನೇ ಅರ್ಪಿತವಾಗಲಿ” ಎಂದು ಹೇಳಿರುವುದರಿಂದ ಈ ಗ್ರಂಥವು ವೇದತುಲ್ಯವೆಂದಾಗಿ ಐದನೆಯ ಆಕ್ಷೇಪವಾದ ಕೀಳುಮಟ್ಟದ ಗ್ರಂಥವೆಂಬ ಶಂಕೆಯನ್ನು ಉತ್ತರರೂಪದಿಂದ ಭವಿಷ್ಯತ್ ಸೂಚಕ ರೀತಿಯಲ್ಲಿ ತಿಳಿಸಿ, ಶಂಕೆಯನ್ನು ನಿರ್ಮೂಲಗೊಳಿಸಿದಂತಾಯಿತು. ಈ ರೀತಿಯಾಗಿ ಎಲ್ಲಾ ಶಂಕೆಗಳು ಗ್ರಂಥದಲ್ಲಿ ನಿರೂಪಿತವಾಗಿದ್ದು ಭವಿಷ್ಯದಲ್ಲಿ ಸತ್ಯವಾದ ಪ್ರಯುಕ್ತ, ಆಖ್ಯಾನವು ಪ್ರಮಾಣವಾದುದೆಂದು, ಈ ಶಂಕೆಗಳಿಂದಲೇ ಸಮರ್ಥನೆ ಮಾಡಿದಂತಾಯಿತು. ಆಖ್ಯಾನದ ಪ್ರಾಮಾಣ್ಯವನ್ನು ತಿಳಿಸುವ ಅನೇಕ ಶ್ಲೋಕಗಳು ಗ್ರಂಥದಲ್ಲಿದ್ದರೂ, ಕೆಲವನ್ನು ಮಾತ್ರ ಇಲ್ಲಿ ಉದಾಹರಿಸಲಾಗಿದೆ.

VI-32ರಲ್ಲಿ “ಸರ್ವತ್ರ ತವ ವಿಶ್ವಾಸಃ ಹ್ಯವಿಶ್ವಾಸಃ ಕುತೋऽತ್ರತು” (ಪ್ರಮಾಣ ಗ್ರಂಥಗಳಾದ ವೇದಾದಿ) ಸರ್ವಗ್ರಂಥಗಳಲ್ಲಿ ವಿಶ್ವಾಸ ಮಾಡುವವನಿಗೆ (ವೇದತುಲ್ಯವಾದ) ಈ ಗ್ರಂಥದ ವಿಷಯದಲ್ಲಿ ಅವಿಶ್ವಾಸವು ಹೇಗೆ ಉಂಟಾಗುತ್ತದೆ? ಎಂದಿದ್ದಾರೆ. ಈ ಶ್ಲೋಕದ ಅಭಿಪ್ರಾಯವನ್ನು ಸ್ವಲ್ಪಮಟ್ಟಿಗೆ ವಿಮರ್ಶಿಸುವುದು ಅಗತ್ಯವಾಗಿದೆ. ಬಾಧಕವಿಲ್ಲದಿರುವಾಗ ವಾಕ್ಯಗಳಿಗೆ ಸ್ವತಃ ಪ್ರಾಮಾಣ್ಯವಿದೆ. ವೇದವಾಕ್ಯಗಳಿಗೆ ಬಾಧಕವಿಲ್ಲ. ಅಪೌರುಷೇಯತ್ವಾದಿ ಶಂಕಾ ಪರಿಹಾರಕ ಯುಕ್ತಿಗಳಿವೆ. ಭಾರತದಲ್ಲಿ ವೇದಪರಿಗೃಹೀತತ್ವ, ಆಪ್ತಿ ಮೂಲತ್ವಾದಿಗಳಿವೆ. ಆದ್ದರಿಂದ ಅವುಗಳಲ್ಲಿ ವಿಶ್ವಾಸವಿದೆ ಎಂದು ಪ್ರಾಮಾಣ್ಯ ನಿಶ್ಚಯ ಮಾಡುವವರು, ಈ ಗ್ರಂಥಕ್ಕೂ ಆಪ್ತಿಮೂಲತ್ವ, ವೇದವೇದ್ಯರು, ವಿಜಯದಾಸರು, ಜಗನ್ನಾಥದಾಸರು ಇವರುಗಳೇ ಮೊದಲಾದ ಅಪರೋಕ್ಷಜ್ಞಾನಿಗಳಿಂದ ಪರಿಗೃಹೀತತ್ವ, ಹಾಗೂ ಪ್ರಮಾಣಗ್ರಂಥಗಳ ಅನುಸಾರಿತ್ವ, ಅವಿರೋಧತ್ವಿವಿರುವ ಮೂಲಕ ಸ್ವತಃ ಪ್ರಾಮಾಣ್ಯವು ಇದೆ ಎಂದು ತಿಳಿಯಬೇಕು. ಇನ್ನು ಶ್ರೀರಾಘವೇಂದ್ರ ಸ್ವಾಮಿಗಳೇ ಮೊದಲಾದ ಕೆಲವು ಜ್ಞಾನಿಗಳಿಂದ, ಈ ಗ್ರಂಥವು ಪ್ರಮಾಣತ್ವೇನ ಉದಾಹೃತವಾಗಿಲ್ಲವೆಂದು ಹೇಳುವುದಾದರೆ, ವೇದವೂ ಕೂಡ ಆಂಗಿರಸ ಮೊದಲಾದ ಋಷಿಗಳಿಂದ ಪ್ರಮಾಣವೆಂದು ಹೇಳಲ್ಪಟ್ಟಿಲ್ಲ. ಅವರು ಹೇಳದಿರುವುದರಿಂದಲೇ ವೇದವು ಆಪ್ರಮಾಣವಾಗಲಿಲ್ಲ. ಅನುಕ್ತಿಯಿಂದ ದೋಷವನ್ನು ಹೇಳಿದಂತಾಗಲಿಲ್ಲ. ವೃನ್ದಾವನಾಖ್ಯಾನ ಗ್ರಂಥವು ಅಪ್ರಮಾಣವೆಂದು ಶ್ರೀರಾಘವೇಂದ್ರ ಸ್ವಾಮಿಗಳು ಹೇಳಲಿಲ್ಲ. “ಅಪ್ರತಿಷಿದ್ಧಂ ಅನುಮತಂ” ಎನ್ನುವ ನ್ಯಾಯೋಕ್ತಿಯಂತೆ ಅವರಿಗೆ ಸಮ್ಮತವಾದುದೇ ಎಂದು ನಿಶ್ಚಯವಾಗುತ್ತದೆ.

ವೇದಗಳೂ ಹಾಗೆಯೇ ಭಾರತಾದಿ ಗ್ರಂಥಗಳಿಗೆ ಪ್ರಾಮಾಣ್ಯವಿದ್ದರೂ, ಅನೇಕ ಭಾಷ್ಯಕಾರರು ಬೇರೆ ಬೇರೆ ವ್ಯಾಖ್ಯಾನಗಳನ್ನು ಬರೆದು, ಪ್ರಮೇಯಗಳನ್ನು ವಿರುದ್ಧ ರೀತಿಯಲ್ಲಿ ಹೇಳಿ ಪ್ರತಿಪಾದಿಸಿದ್ದಾರೆ. ಹಾಗೆಯೇ ವೇದಾರ್ಥಕ್ಕೆ ವಿರುದ್ಧವಾದ ಅರ್ಥವುಳ್ಳ ಗ್ರಂಥಗಳು ದೇವತೆಗಳಿಂದಲೇ ರಚಿತವಾಗಿವೆ. ಬೃಹಸ್ಪತ್ಯಾಚಾರ್ಯರು ವೇದವಿರುದ್ಧ ಚಾರ್ವಾಕಮತ ಪ್ರವರ್ತಕರು, ರುದ್ರದೇವರು ಪಾಶುಪತಗ್ರಂಥ ಕರ್ತರು, ಬೌದ್ಧಮತಕ್ಕೆ ಬುದ್ಧ ದೇವರೂ, ಜೈನ ಮತಕ್ಕೆ ವೃಷಭ ದೇವರೂ, ನ್ಯಾಯ ವೈಶೇಷಿಕ ಮತಕ್ಕೆ ಗೌತಮ ಕಣಾದರೂ ಪ್ರವರ್ತಕರು. ಆದ್ದರಿಂದ ವೇದಾದಿ ಪ್ರಮಾಣ ಗ್ರಂಥಗಳ ಯಥಾರ್ಥವಾದ ಅರ್ಥವನ್ನು ತಿಳಿಯಲು ಅಶಕ್ತವಾಯಿತು. ಆಗ ವಾಯುದೇವರು ಶ್ರೀಮದಾಚಾರ್ಯರಾಗಿ ಅವತರಿಸಿ, ದೇವತೆಗಳಿಂದ ವೇದವಿರುದ್ಧ ಮತಗಳು ಪ್ರವರ್ತಿಸಲ್ಪಡಲು ಕಾರಣವೇನೆಂಬುದನ್ನು ತಿಳಿಸಿ, ಇತರ ಭಾಷ್ಯಕಾರರ ಮತದಲ್ಲಿನ ದೋಷಗಳನ್ನು ತೋರಿಸಿ, ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷ ಅನುಮಾನ ಆಗಮ ಪ್ರಮಾಣಗಳಿಂದಲೂ, ಉಪಕ್ರಮ ಉಪಸಂಹಾರ ಅಭ್ಯಾಸ ಅಪೂರ್ವತಾ ಫಲ ಅರ್ಥವಾದವೆಂಬ ಷಡ್ವಿಧ ಲಿಂಗಗಳಿಂದ ಯಥಾರ್ಥವಾದ ಅರ್ಥವನ್ನು ನಿಶ್ಚಯಿಸಿ ಪ್ರಮೇಯಗಳನ್ನು ನಿರೂಪಿಸಿರುತ್ತಾರೆ. ಆಖ್ಯಾನ ಗ್ರಂಥವು ಶ್ರೀಮದಾಚಾರ್ಯರಿಂದ ನಿರೂಪಿತವಾದ ವಿಷ್ಣು ಸರ್ವೋತ್ತಮತ್ವಾದಿಗಳನ್ನು ಪ್ರತಿಪಾದಿಸುತ್ತದೆಯೇ? ಮತ್ತು ಶ್ರೀಮಧ್ವಮತಾನುಸಾರಿಯಾಗಿದೆಯೇ ಎಂದು ತಿಳಿಯುವುದರ ಮೂಲಕ ಈ ಗ್ರಂಥದ ಪ್ರಾಮಾಣ್ಯವನ್ನು ಸುಲಭವಾಗಿ ನಿಶ್ಚಯಿಸಬಹುದು.

ಮಧ್ವಮತಾನುಸಾರಿಯಾದ ಪ್ರಮೇಯಗಳು ಮತ್ತು ವಿಷ್ಣು ಸರ್ವೋತ್ತಮತ್ವಾದಿಗಳನ್ನು ಪ್ರತಿಪಾದಿಸುವ ಅನೇಕ ಶ್ಲೋಕಗಳು ಈ ಗ್ರಂಥದಲ್ಲಿವೆ. IX-38-39ನೇ ಶ್ಲೋಕಗಳಲ್ಲಿ “ತಸ್ಮಾದಾಚಾರ್ಯವರ್ಯೇಷು ಮತಾಚಾರ್ಯಾಃ ಸುರೋತ್ತಮಾಃ | ಆಚಾರ್ಯೇಷ್ವಪಿ ತೇಷ್ವತ್ರ ಮಧ್ವಾಚಾರ್ಯಃ ಪರೋ ಮತಃ॥ ವೇದೇಷು ಸರ್ವೇಷು ಹರಿಃ ಸುರೋತ್ತಮಃ ಪೂರ್ವೇಷ್ವಥಾಚಾರ್ಯಮತೇಷು ತನ್ಮತಂ | ಗುರುಷ್ವಪೀಹ ಪ್ರವರೇಷು ಗೌರವಾತ್ ಪೂರ್ಣಪ್ರಜ್ಞಃ ಸರ್ವಶಾಸ್ತ್ರೇಷು ತದ್ವಾಕ್| ” (ಮಧ್ವಮತ ವ್ಯಾಖ್ಯಾನ ಕರ್ತೃಗಳಾದ ಟೀಕಾಚಾರ್ಯರೇ ಮೊದಲಾದ) ಮತಾಚಾರ್ಯರು ದೇವೋತ್ತಮರು. ಅವರಲ್ಲಿ ಮಧ್ವಾಚಾರ್ಯರು ಶ್ರೇಷ್ಠರು. ಸರ್ವವೇದಗಳಲ್ಲಿಯೂ ಶ್ರೀಹರಿಯೇ ಸರ್ವದೇವತೆಗಳಿಗಿಂತ ಉತ್ತಮನು, ಗೌರವ ದೃಷ್ಟಿಯಿಂದ ಶ್ರೇಷ್ಠರಾಗಿರುವ ಗುರುಗಳಲ್ಲಿ ಪೂರ್ಣಪ್ರಜ್ಞರೇ ಶ್ರೇಷ್ಠರು. ಸರ್ವಶಾಸ್ತ್ರಗಳಲ್ಲಿ ಅವರ ವಚನವೇ (ಸಿದ್ಧಾಂತವು) ಎಂದು ಪೂರ್ವಾಚಾರ್ಯರುಗಳಾದ (ಪದ್ಮನಾಭತೀರ್ಥರೇ ಮೊದಲಾದವರ) ಮತವು” ಎಂದು ಹೇಳಿದೆ. ಇದರಿಂದ ಈ ಗ್ರಂಥವು ಮಧ್ವಮತಾನುಸಾರಿಯಾದುದೆಂದು ಸ್ಪಷ್ಟವಾಗುತ್ತದೆ. ಪರವಾದಿಗಳನ್ನು ಜಯಿಸಲು ಮಾಧ್ವವಿದ್ವಾಂಸರು ಶರಣುಹೋಗುವ, ಶ್ರೀವಾದಿರಾಜರಿಂದ ಅವರ ಅವತಾರ ಕಾಲದಲ್ಲಿ ರಚಿತವಾದ ಯುಕ್ತಿಮಲ್ಲಿಕಾ ಗ್ರಂಥದ ವ್ಯಾಖ್ಯಾನವನ್ನು ರಚಿಸಲು, ಅವರ ಸಹೋದರರಾದ ಸುರೋತ್ತಮತೀರ್ಥರಿಗೆ ಕೊಟ್ಟ ಆದೇಶವು XI-67- 68ರಲ್ಲಿ ಸೂಚಿತವಾಗಿದೆ. ಇದೂ ಕೂಡ ಈ ಗ್ರಂಥವು ಮಧ್ವಮತಾನುಸಾರಿ ಎನ್ನುವುದಕ್ಕೆ ಸಹಕಾರಿಯಾಗಿದೆ. XXII – 8ನೇ ಶ್ಲೋಕದಲ್ಲಿ ಉಪಕ್ರಮ ಉಪಸಂಹಾರಾದಿ ಷಢ್ವಿಧ ಲಿಂಗಗಳಿಂದ ಈ ಗ್ರಂಥೋಕ್ತ ಶ್ಲೋಕಗಳ ತಾತ್ಪರ್ಯವನ್ನು ತಿಳಿಯಲು ಸಾಧ್ಯವೆನ್ನುವುದು ಸೂಚಿತವಾಗಿದೆ. ಇದು ವೇದತುಲ್ಯ ಗ್ರಂಥವೆನ್ನುವುದನ್ನು ಈ ಹಿಂದೆಯೇ ತಿಳಿಸಲಾಗಿದೆ. ಹೀಗೆ ವೇದಗಳಿಗೆ ಪ್ರಾಮಾಣ್ಯವಿರುವಂತೋ, ಈ ಗ್ರಂಥಕ್ಕೂ ಪ್ರಾಮಾಣ್ಯವಿದೆ. ಈ ಗ್ರಂಥವು ಮಧ್ವಸಿದ್ಧಾಂತಾನುಸಾರಿಯಾಗಿದೆ. ಆದ್ದರಿಂದ ಯಾವ ಕಾರಣದಿಂದಲೂ ಅಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಶಂಕೆ ಮಾಡಲು ಶಕ್ಯವಿಲ್ಲವೆಂದು ತಿಳಿಯಬೇಕು.

ಮಧ್ವಗ್ರಂಥಗಳೇ ಇರುವಾಗ ಈ ಗ್ರಂಥದ ಆವಶ್ಯಕತೆ ಏನೆಂದು ಕೆಲವರು ಯೋಚಿಸಬಹುದು. ಪೂರ್ವದಲ್ಲಿ ವೇದೋಪನಿಷತ್ತುಗಳಿಂದಲೇ ಅಪರೋಕ್ಷವನ್ನು ಪಡೆಯುತ್ತಿದ್ದರು. ಗೌತಮರ ಶಾಪಾದಿಗಳಿಂದ ವೇದಾದಿಗತ ಶಕ್ತಿ ಕುಂಠಿತವಾಗಲು, ಶ್ರೀವೇದವ್ಯಾಸರ ಮೀಮಾಂಸಾಶಾಸ್ತ್ರಗಳಿಂದ ಅದು ನಿವಾರಿತವಾಯಿತು. ಅನಂತರ ಅದಕ್ಕೂ ಅಡಚಣೆಗಳು ಬರಲು, ಮಧ್ವಶಾಸ್ತ್ರದಿಂದ ನಿವಾರಿತವಾಯಿತು. ಅದರಂತೆಯೇ ಕಲಿಪ್ರಾಬಲ್ಯದಿಂದ ಸಜ್ಜನರ ಮನಸ್ಸು ಅಶುದ್ಧವಾಗಲು, ಆಖ್ಯಾನ, ವೃನ್ದಾವನಾದಿಗಳ ಸೇವೆಯಿಂದ ಅವು ನಾಶವಾಗುತ್ತಲಿವೆ. ಅದರಿಂದ ಆವಶ್ಯಕತೆ ಬಂದಿದೆ. ಹೀಗೆಯೇ ಮುಂದೆ ಶ್ರೀವಿಷ್ಣುತೀರ್ಥರಿಂದ ರಚಿತವಾಗುವ ಗ್ರಂಥಗಳೂ, ದುರ್ಗಾದೇವಿಯ ಅವತಾರ ಕಾಲದಲ್ಲಿ ಆಗುವ ಗ್ರಂಥಗಳಿಂದ ಆಯಾ ಕಾಲದಲ್ಲಿ ಅವುಗಳು ವಿಘ್ನ ಪರಿಹಾರಕವಾಗಿ ಸಾರ್ಥಕವಾಗುವುವು ಎಂದು ತಿಳಿಯಬೇಕು. ವೃನ್ದಾವನಾಖ್ಯಾನ ಸೇವೆಯಿಂದ ಆಗುವ ಸಾಕ್ಷಾತ್ ಫಲವನ್ನು “ಅವಿಘ್ನಂ ತ್ವಗ್ನಿಸನ್ನಿಭಂ” (VII-115) ಎನ್ನುವುದರಿಂದ ಸೂಚಿಸಿರುವರು. ಸಾಂಸಾರಿಕ ಉಪದ್ರವಗಳಿಂದ ಸಾಧನೆಗೆ ಬರುವ ವಿಘ್ನಗಳನ್ನು ಸುಟ್ಟು, ತೇಜೋವೃದ್ಧಿ ಮಾಡಿ ಸಾಧನ ಕಾರ್ಯವನ್ನು ಮಾಡಿಕೊಡುತ್ತದೆ.

ಈ ಸ್ವಾಪ್ನಕೃತಿಯಲ್ಲಿ ತನ್ನ ಭಕ್ತರ ಮನಸ್ಸು ಶಂಕಿಸುವವರ ಸಹವಾಸದಿಂದ ಚಲಿಸದೆ ಇರಲಿ ಮತ್ತು ವಿಶ್ವಾಸವು ದೃಢವಾಗಿರಲಿ ಎಂದು ಸೃಪ್ನ ಗ್ರಂಥಕ್ಕೆ ಸಂಬಂಧಪಟ್ಟ ವಿಷಯಗಳನ್ನು ಹಲವೆಡ ಪ್ರಸ್ತಾಪಿಸಿರುತ್ತಾರೆ. ಸ್ವಪ್ನದ್ರಷ್ಟಾರನಾದ ವಿಪ್ರನು ಪೂರ್ವದಲ್ಲಿ ತನ್ನ ಶಿಷ್ಯನೇ ಉತ್ತಮ ಬುದ್ಧಿಯುಳ್ಳವನು. ಅವನ ಸಂಸ್ಕಾರ ವಶದಿಂದಲೇ ತಾನು ಅವನಿಗೆ ಸ್ವಪ್ನದಲ್ಲಿ ಹೇಳುವೆನು. ಹಯಗ್ರೀವ ದೇವರ ಆಜ್ಞೆಯಿಂದಲೇ ತಾನು ಪೂರ್ವ ಸಂಸ್ಕಾರ ಕಾರಣವನ್ನು ತಿಳಿಯುವೆನು. ಜಾತಿಸ್ಮರಣಶೀಲನಾಗಿರುವೆನು ಎಂದು XI-5-6ರಲ್ಲಿ ಹೇಳಿದ್ದಾರೆ. ಲೌಕಿಕ ಅಲೌಕಿಕ ವಾಕ್ಯ ಲಕ್ಷಣಗಳನ್ನು ತಿಳಿದಿರುವ ಚತುರರು ಅಲೌಕಿಕವಾದ (ಅಂದರೆ ವೇದತುಲ್ಯವಾದ) ತನ್ನ ಗ್ರಂಥದಲ್ಲಿ ಅಪ್ರಾಮಾಣ್ಯ ಶಂಕೆಯನ್ನು ಮಾಡಬಾರದು. ಸ್ವಾಪ್ನ ಕೃತಿಯು ವಾಸನಾಮಯವಾದ್ದರಿಂದ ತಾತ್ಪರ್ಯಾರ್ಥವನ್ನು ತಿಳಿಯಬೇಕು. ಶಬ್ದಾರ್ಥವನ್ನಲ್ಲ. ವಾಸನಾತ್ಮಕ ಶಬ್ದಗಳಿಗೆ ಅರ್ಥದರ್ಶನವೇ ಯಥಾರ್ಥವಾದುದು. ಶಬ್ದಬೋಧಕ ಅರ್ಥವು ಆಪೇಕ್ಷಿತವಲ್ಲ. ಸ್ವಾಪ್ನವಾಕ್ಯಾರ್ಥಗಳ ನಿರ್ಣಯ ಪ್ರಕಾರವು ಈ ರೀತಿಯಾಗಿರುವುದೆಂದು XII-1-2ರಲ್ಲಿ ಯಾವ ರೀತಿ ಸ್ವಾಪ್ನ ಗ್ರಂಥವನ್ನು ತಿಳಿಯಬೇಕೆಂಬುದನ್ನು ತಿಳಿಸಿದ್ದಾರೆ. ಶ್ರೀಹಯಗ್ರೀವ ದೇವರಿಂದ ಉಪದಿಷ್ಟವಾದ ಶ್ರುತ್ಯರ್ಥವೇ ಸಹಸ್ರಪದ್ಯರೂಪವಾಗಿ ಆಖ್ಯಾನರೂಪದಲ್ಲಿ ತನ್ನಿಂದ ಸಂಗ್ರಹಿಸಲ್ಪಟ್ಟಿದೆ. ಈ ಸಹಸ್ರಪದ್ಯ ರೂಪ ಪದ್ಮವು ಶ್ರೀಹಯಗ್ರೀವ ದೇವರಿಂದ ಆಘ್ರಾಣಿಸಿ ಶಿರಸ್ಸಿನಲ್ಲಿ ಧರಿಸುವ ಮೂಲಕ ಮಾನಿತವಾಗಿದೆ ಎಂದು VII-8ರಲ್ಲಿ ಹೇಳಿ, ಈ ಗ್ರಂಥವು ವೇದತುಲ್ಯಗ್ರಂಥ, ಸರ್ವರಿಂದಲೂ ಮಾನ್ಯವಾದುದುಎನ್ನುವುದನ್ನು ಸೂಚಿಸಿದ್ದಾರೆ. XVI-74ರಲ್ಲಿ “ಸಂಶಯಾತ್ಮಾ ನಶ್ಯತಿ” ಎಂದಿರುವುದರಿಂದ, ಶ್ರೀವಾದಿರಾಜ ಗುರು ಸಾರ್ವಭೌಮರ ಭಕ್ತರು – ಶಂಕಿಸುವವರ ಬಲೆಗೆ ಬೀಳದೆ, ಆಖ್ಯಾನದಲ್ಲಿ ವಿಶ್ವಾಸವಿಟ್ಟು, ಅಧ್ಯಯನ ಪಾರಾಯಣಾದಿಗಳನ್ನು ಮಾಡುತ್ತಾ, ನಿತ್ಯದಲ್ಲೂ ಪೂಜಿಸುತ್ತಾ ಶ್ರೀವಾದಿರಾಜರ ಕೃಪೆಗೆ ಪಾತ್ರರಾಗಬೇಕು ಮತ್ತು ಆಖ್ಯಾನದಲ್ಲಿ ಉಕ್ತವಾದ ಘಲಗಳನ್ನು ಪಡೆಯುವವರಾಗಬೇಕು. ಗೂಢಾರ್ಥವುಳ್ಳ ಈ ಗ್ರಂಥದಲ್ಲಿ ಪ್ರಥಮ ನಾಲ್ಕು ಅಧ್ಯಾಯಗಳು ಲೌಕಿಕರಿಗೂ, ವೈಭವ ಪರ್ವದ ವ್ಯಾಖ್ಯಾನವು ಸಾಧಕರಿಗೂ, ನಿದರ್ಶನ ಪರ್ವದ ವ್ಯಾಖ್ಯಾನವು ವಿಶೇಷಜ್ಞರಿಗೂ ಯೋಗ್ಯವಾದವುಗಳೆಂದೂ, ಅವುಗಳನ್ನು ಅವರವರಿಗೆ ಹೇಳಲು ಆದೇಶವಿದೆ.

I-32-34ರಲ್ಲಿ ಪರಮ ಪೂಜ್ಯ ಶ್ರೀಹಯಗ್ರೀವ ದೇವರ ಆಜ್ಞೆಯಿಂದ ಸಕಲತೀರ್ಥಾಭಿಮಾನಿ, ಕ್ಷೇತ್ರಾಭಿಮಾನಿ, ಪರ್ವತಾಭಿಮಾನಿ, ವನಾಭಿಮಾನಿ, ಪುಷ್ಕರಿಣ್ಯಭಿಮಾನಿ ದೇವತೆಗಳು ತೇಜೋರೂಪದಿಂದ ವೃನ್ದಾವನದಲ್ಲಿಯೂ, ಜಲರೂಪದಿಂದ ಧವಳಗಂಗಾ ಸರೋವರದಲ್ಲಿಯೂ, ಸನ್ನಿಹಿತರಾಗಿರುವುದರಿಂದ ಧವಳವೆಂಬ ಈ ಸರೋವರದ ಸ್ನಾನ ಮತ್ತು ಈ ವೃನ್ದಾವನದ ದರ್ಶನದಿಂದ ಸರ್ವ ಪಾಪಗಳ ಸಮೂಹವು ನಾಶವಾಗುತ್ತದೆ. ಸೇವಕ ವಿಪ್ರನ ಮುಖಾಂತರ, ಸರ್ವವೈಭವವನ್ನೂ ಸರ್ವಸಜ್ಜನರೂ ಕೇಳಿ ಶ್ರದ್ಧಾಳುಗಳಾಗಿ ಅತ್ಯಂತ ಭಕ್ತಿಯಿಂದ ಭಜಿಸಿದರೆ ಸರ್ವಾಭೀಷ್ಟಗಳನ್ನು ಪಡೆಯುವರು. ಸಕಲ ಪಾಪಗಳು ಪರಿಹಾರವಾಗುವುವು. ಈ ವೃನ್ದಾವನದ ಸ್ತೋತ್ರವನ್ನು ಶುಚಿರ್ಭೂತನಾಗಿ ಯಾರು ತ್ರಿಕಾಲದಲ್ಲಿ ಪಠಿಸುವರೋ, ಅವರಿಗೆ ಶ್ರೀವಾದಿರಾಜರ ಅನುಗ್ರಹದಿಂದ ಅಕಾಲಮೃತ್ಯುವು ಉಂಟಾಗುವುದಿಲ್ಲವೆಂದು ವೃನ್ದಾವನ ಸೇವಾಘಲರೂಪ ತಮ್ಮ ಅನುಗ್ರಹವನ್ನು ತಿಳಿಸಿದ್ದಾರೆ. I-111ರಲ್ಲಿ ವೇದವ್ಯಾಸರ ಆಜ್ಞೆಯಿಂದ ಈ ವೃನ್ದಾವನಾಖ್ಯಾನವನ್ನು ಪಠಿಸುವ ಜ್ಞಾನಿಗಳು ಮುಕುಂದನಿಂದ ರಕ್ಷಿತರಾಗುತ್ತಾರೆ ಎಂದಿದ್ದಾರೆ, I-113ರಲ್ಲಿ ಈ ವೃನ್ದಾವನಾಖ್ಯಾನವು ಶ್ರವಣ ಮಾಡುವವರಿಗೆ, ಅನಂತಗುಣರೂಪಿಯಾದ ಶ್ರೀ ಹರಿಯಲ್ಲಿಯೂ, ಹಾಗೆಯऽ ಹರಿಲೋಕಗತರಾದ ಶ್ರೀವಾದಿರಾಜರಲ್ಲಿಯೂ ಭಕ್ತಿಯನ್ನು ಹುಟ್ಟಿಸಿ, ಸರ್ವಶುಭಾಪ್ತಿಯನ್ನೂ ಸನ್ಮತಿಯನ್ನೂ ನಿರಂತರವಾಗಿ ಕೊಡುತ್ತದೆ ಎಂದು ವೃನ್ದಾವನಾಖ್ಯಾನವನ್ನು ಸೇವಿಸುವವರಿಗೆ ಫಲವನ್ನು ಹೇಳಿದ್ದಾರೆ. ಆದ್ದರಿಂದ ಈ ಗ್ರಂಥವನ್ನು ಪಠಿಸುವವರೂ, ಶ್ರವಣ ಮಾಡುವವರೂ, ಪೂಜಿಸುವವರೂ ಭಾವಿಸಮೀರ ಶ್ರೀವಾದಿರಾಜ ಗುರುಗಳ ಅನುಗ್ರಹಕ್ಕೆ ಪಾತ್ರರಾಗುವರೆನ್ನುವುದು ನಿಸ್ಸಂಶಯ.

ಸುಮಾರು 25 ವರ್ಷಗಳ ಹಿಂದಯೇ ಮಧ್ವಶಾಸ್ತ್ರಸಂಪನ್ನರಾದ ಮೈಸೂರಿನ ಶ್ರೀ ಹೆಚ್. ಸುಬ್ಬರಾಯರು ನನಗೆ ವೃನ್ದಾವನಾಖ್ಯಾನ ಪಾಠವನ್ನು ಹೇಳಿದ್ದರು. ಕೆಲವು ಸಮಯಾನಂತರ ಅಂದರೆ 1973ರಲ್ಲಿ ನನ್ನ ಉಪಯೋಗಕ್ಕೆಂದೇ, ಈ ಆಖ್ಯಾನದ ಅನುವಾದವನ್ನು ಮಾಡಿ, ಅದರಲ್ಲಿರಬಹುದಾದ ಲೋಪದೋಷಗಳನ್ನು ಸರಿಪಡಿಸಿಕೊಡಬೇಕೆಂದು ನನ್ನ ಗುರುಗಳಾದ ಶ್ರೀಮಾನ್ ಸುಬ್ಬರಾಯರಲ್ಲಿ ಪ್ರಾರ್ಥಿಸಿಕೊಳ್ಳಲು ಅವರು ಸಂತೋಷದಿಂದ ಆ ಕಾರ್ಯವನ್ನು ಮಾಡಿಕೊಟ್ಟರು. ಈ ಆಖ್ಯಾನ ಗ್ರಂಥಕ್ಕೆ ಇರುವ ಶ್ರೀಮುಷ್ಣಾಚಾರ್ಯರ ವ್ಯಾಖ್ಯಾನಕ್ಕೆ ಅಲ್ಲಲ್ಲಿ ತಾವು ಮಾಡಿದ ವ್ಯಾಖ್ಯಾನವನ್ನು ಹಾಗೂ ಕೆಲವು ವಿಷಯಗಳನ್ನು ಶ್ರೀಮಾನ್ ಸುಬ್ಬರಾಯರು ಸೇರಿಸಿದ್ಧರು, ಅದನ್ನು ಅನುಸರಿಸಿಯಂ ಅನುವಾದವನ್ನು ಮಾಡಿಟ್ಟುಕೊಂಡಿದ್ದೆನು. ಟಿಪ್ಪಣಿಯಲ್ಲಿ ಸೇರಿಸಿರುವ ಹಲವು ವಿಷಯಗಳು ಶ್ರೀಮಾನ್ ಸುಬ್ಬರಾಯರದ್ದೇ ಆಗಿರುತ್ತದೆ. ಹೀಗೆ ಅನುವಾದ ಮಾಡಿ ಬರೆದಿಟ್ಟುಕೊಂಡಿದ್ದ ಪುಸ್ತಕವು ಶ್ರೀಸುಬ್ಬರಾಯರ ಮೂಲಕವೇ ಅವರ ಕೆಲವು ಶಿಷ್ಯರುಗಳ ಉಪಯೋಗಕ್ಕಾಗಿ ಹೋಗಿತ್ತು. ಅದನ್ನು ಮುದ್ರಿಸುವ ಆಲೋಚನೆಯೇ ಇರಲಿಲ್ಲ. ಇತ್ತೀಚೆಗೆ ಬೇಲೂರಿನ ಶ್ರೀ ಕೆ. ಶ್ರೀಧರ ಹತ್ವಾರರು ನಮ್ಮ ಮನೆಗೆ ಬಂದಾಗ ಆ ಪುಸ್ತಕಗಳನ್ನು ನೋಡಿದ್ದರು. ನನಗೆ ಮುಂಚಿತವಾಗಿ ಏನನ್ನೂ ತಿಳಿಸದೆಯೇ, ಅವರೇ ಆ ಪುಸ್ತಕಗಳ ಮುದ್ರಣಕ್ಕೆ ಏರ್ಪಾಡು ಮಾಡಿದ್ದರು. ನಮ್ಮ ನಲ್ಮೆಯ ಗುರುಗಳಾದ ಶ್ರೀ ವಿಶ್ವೋತ್ತಮತೀರ್ಥ ಶ್ರೀಪಾದರ ಅರವತ್ತನೆಯ ವರ್ಧಂತಿಯನ್ನು ಆಚರಿಸಬೇಕೆಂದು, ಕೋಟೇಶ್ವರ ಮಾಗಣೆಯ ಶಿಷ್ಯವೃಂದದವರು “ಶ್ರೀಲಾತವ್ಯಾತ್ಮಕ ವಾದಿರಾಜಗುರು ಸೇವಾ ಸಮಿತಿ” ಎನ್ನುವ ಸಮಿತಿಯನ್ನು ರಚಿಸಿ, ಸೋದಾ ಕ್ಷೇತ್ರದಲ್ಲಿ ಸಭೆ ಸೇರಿ, ಈ ಗ್ರಂಥವನ್ನು ಮುದ್ರಿಸಲು, ಹಾಗೂ ಮುದ್ರಿತವಾದ ಗ್ರಂಥದ ಬಿಡುಗಡೆಯನ್ನು ವರ್ಧಂತ್ಯುತ್ಸವ ಸಂದರ್ಭದಲ್ಲಿ ಮಾಡಲು ಶ್ರೀ ಶ್ರೀಗಳವರ ಅನುಜ್ಞೆಯನ್ನು ಪಡೆದರು. ಅದರ ಫಲವಾಗಿ ಈ ಕೃತಿಯು ತಮ್ಮಲ್ಲರ ಮುಂದಿದೆ.

ಈ ಮಹಾನ್ ಗ್ರಂಥದ ಅಧ್ಯಯನವನ್ನು ಮಾಡಿಸಿ, ನಾನು ಬರೆದ ಅನುವಾದದಲ್ಲಿನ ಲೋಪದೋಷಗಳನ್ನು ಸರಿಪಡಿಸಿ ಕೊಡುವ ಮೂಲಕ ನನಗೆ ಪರಮೋಪಕಾರವನ್ನು ಮಾಡಿದ ನನ್ನ ಗುರುಗಳಾದ ಮೈಸೂರಿನ ಶ್ರೀ ಎಚ್. ಸುಬ್ಬರಾಯರು ಇಂದು ನಮ್ಮ ಕಣ್ಣ ಮುಂದಿಲ್ಲ. ಈ ಸಂದರ್ಭದಲ್ಲಿ ನಾನು ಅವರನ್ನು ಸ್ಮರಿಸಿ, ಈ ಗ್ರಂಥದ ಮುದ್ರಣ ಮತ್ತು ಬಿಡುಗಡೆಗೆ ಸಹಾಯ ಮಾಡಿದವರಿಗೆಲ್ಲರಿಗೂ ನನ್ನ ಕೃತಜ್ಞತೆಗಳನ್ನು ಅರ್ಪಿಸುತ್ತೇನೆ. ವಿಶೇಷವಾಗಿ ಈ ಗ್ರಂಥವನ್ನು ಅವಲೋಕಿಸಿ, ಮುದ್ರಿಸಬೇಕೆಂದು ಆಲೋಚಿಸಿ, ಅದಕ್ಕೆ ಸೂಕ್ತ ವ್ಯವಸ್ಥೆಯನ್ನು ಮಾಡಿದ ಬೇಲೂರಿನ ಶ್ರೀ ಕೆ. ಶ್ರೀಧರ ಹತ್ವಾರರಿಗೂ, ಶ್ರೀವಿಶ್ವೋತ್ತಮತೀರ್ಥರ 60ನೇ ವರ್ಧಂತಿ ಸಮಯದಲ್ಲಿ ಬಿಡುಗಡೆ ಮಾಡುವ ಹೊಣೆಯನ್ನು ಹೊತ್ತ ಶ್ರೀಲಾತವ್ಯಾತ್ಮಕ ವಾದಿರಾಜಗುರು ಸೇವಾ ಸಮಿತಿ ಮತ್ತು ಸಮಿತಿಯ ಎಲ್ಲಾ ಸದಸ್ಯರಿಗೂ, ಈ ಕಾರ್ಯದಲ್ಲಿ ತನುಮನಧನಗಳಿಂದ ಸಹಾಯ ಮಾಡಿದ ಶ್ರೀ ಎಚ್. ಸೀತಾರಾಮರಾಯರು ಮತ್ತು ಶ್ರೀ ಎಚ್. ಶಾಂತಾರಾಮರಾಯರಿಗೂ, ಆಸಕ್ತಿವಹಿಸಿದ ಶ್ರೀ ಎಚ್. ಸುಬ್ಬರಾಯರಿಗೂ, ಮುದ್ರಣಕಾರ್ಯದಲ್ಲಿ ಬಹುಶ್ರಮವಹಿಸಿ ಸಹಕರಿಸಿದ ಶ್ರೀ ವ್ಯಾಸಾಚಾರ್ಯರಿಗೂ ಮತ್ತು ಮಜೆಸ್ಟಿಕ್ ಪ್ರೆಸ್ಸಿನ ಶ್ರೀ ಭಾಸ್ಕರ ರಾಯರಿಗೂ, ಮುದ್ರಣ ಲೋಪದೋಷಗಳನ್ನು ತಿದ್ದಿ ನೆರವು ನೀಡಿದ ಮ.ಶಾ.ಸಂ. ಶ್ರೀ ಕಟ್ಟೆ ವಾದಿರಾಜಾಚಾರ್ಯರಿಗೂ, ಸಂಸ್ಕೃತ ಕಾಲೇಜಿನ ಪ್ರಾಂಶುಪಾಲ ಶ್ರೀಲಕ್ಷ್ಮಿನಾರಾಯಣ ಶರ್ಮಾರಿಗೂ, ಅಂದವಾಗಿ ಮುದ್ರಿಸಲು ನೆರವಾದ ಮಂಗಳೂರಿನ ಸ್ಕೂಲ್‌ಬುಕ್ ಕಂಪೆನಿಯವರಿಗೂ ನಾನು ಕೃತಜ್ಞನಾಗಿದ್ದೇನೆ.

ಶ್ರೀ ಸೋದೆ ವಾದಿರಾಜ ಮಠಾಧೀಶರಾದ ಶ್ರೀವಿಶ್ವೋತ್ತಮತೀರ್ಥ ಶ್ರೀಪಾದಂಗಳವರು ಈ ಗ್ರಂಥದ ಮುದ್ರಣ ಮತ್ತು ಬಿಡುಗಡೆಗೆ ಅನುಜ್ಞೆ ಕೊಡುವುದರ ಜೊತೆಗೆ, ಸೂಕ್ತ ಸಲಹೆಗಳನ್ನು ಕೊಟ್ಟು ಪರಮಾನುಗ್ರಹವನ್ನು ಮಾಡಿದ್ದಾರೆ. ಅವರಿಗೆ ನಾನು ಚಿರಯಣಿಯಾಗಿದ್ದೇನೆ.

ಬಿ.ಪಿ. ನಾಗಭೂಷಣ ರಾವ್

“ಪದ್ಮಪ್ರಭಾ” ಬಿ.ಎನ್.ಪಿ. ಕಂಪೌಂಡ್,

ಎಂ.ಜಿ ರಸ್ತೆ, ತುಮಕೂರು .

Sri Krishnana Bala Leele of Sri Vadiraja Guru Sarvabhowmaru is published in Kannada PDF Downloadable format.

 

This is a wonderful composition by Sri Vadirajaru in Kannada, portraying the mesmerising deeds of Lord Krishna.  Pictures dance in front of the person reading this composition with heart. It is also one of big works of Vadiraja containing   910 verses in (Purvardha) and 511 verses in (Uttararda)

 

Proud moments to publish this rarely available work of Sri Vadiraja.

Enjoy the powerful words of Sri Vadiraja now

Click the below link to read/download..

Kan-SriKrishnanaBalaLeele

ब्रह्मसूत्रभाष्यम् (ब्रह्मसूत्रसमेतम् )
प्रथमाद्यायः (समन्वयाध्यायः) ॥ 01-01 ॥
प्रथमः पादः ॥ 01-01 ॥
नारायणं गुणैः सर्वैरुदीर्णं दोषवर्जितम् ।
ज्ञेयं गम्यं गुरूंश्चापि नत्वा सूत्रार्थ उच्यते ॥
द्वापरे सर्वत्र ज्ञान आकुलीभूते तन्निर्णयाय ब्रह्मरुद्रेन्द्रादिभिरर्थितो भगवान् नारायणो व्यासत्वेनावततार । अथेष्टानिष्टप्राप्तिपरिहारेच्छूनां तद्योगमविजानतां तज्ज्ञापनार्थं वेदमुत्सन्नं व्यञ्जयंश्चतुर्धा व्यभजत्। चतुर्विंशतिधैकशतधा सहस्रधा द्वादशधा च । तदर्थनिर्णयाय ब्रह्मसूत्राणि चकार ।
तच्चोक्तं स्कान्दे –
नारायणाद्विनिष्पन्नं ज्ञानं कृतयुगे स्थितम् ।
किञ्चित् तदन्यथा जातं त्रेतायां द्वापरेऽखिलम् ॥

गौतमस्य ऋषेः शापार्ज्ज्ञाने त्वज्ञानतां गते ।
सङ्कीर्णबुद्धयो देवा ब्रह्मरुद्रपुरस्सराः ॥

शरण्यं शरणं जग्मुर्नारायणमनामयम् ।
तैर्विज्ञापितकार्यस्तु भगवान् पुरुषोत्तमः॥

अवतीर्णो महायोगी सत्यवत्यां पराशरात् ।
उत्सन्नान् भगवान् वेदानुज्जहार हरिः स्वयम् ॥

चतुर्धा व्यभजत् तांश्च चतुर्विंशतिधा पुनः ।
शतधा चैकधा चैव तथैव च सहस्रधा ॥

कृष्णो द्वादशधा चैव पुनस्तस्यार्थवित्तये ।
चकार ब्रह्मसूत्राणि येषां सूत्रत्वमञ्जसा ॥

अल्पाक्षरमसन्दिग्धं सारवद्विश्वतोमुखम् ।
अस्तोभमनवद्यं च सूत्रं सूत्रविदो विदुः ॥

निर्विशेषितसूत्रत्वं ब्रह्मसूत्रस्य चाप्यतः ।
यथा व्यासत्वमेकस्य कृष्णस्यान्ये विशेषणात् ॥

सविशेषणसूत्राणि ह्यपराणि विदो विदुः ।
मुख्यस्य निर्विशेषेण शब्धोऽन्येषां विशेषतः ॥

इति वेदविदः प्राहुः शब्धतत्त्वार्थवेदिनः ।
सूत्रेषु येषु सर्वेऽपि निर्णयाः समुदीरिताः ॥

शब्दजातस्य सर्वस्य यत्प्रमाणश्च निर्णयः ।
एवं विधानि सूत्राणि कृत्वा व्यासो महायशाः ॥

ब्रह्मरुद्रादिदेवेषु मनुष्यपितृपक्षिषु ।
ज्ञानं संस्थाप्य भगवान् क्रीडते पुरुषोत्तमः ।’इत्यादि ।
ॐ ॐअथातो ब्रह्मजिज्ञासा ॐ ॥ 01-01 ॥
‘अथ’ शब्धो मङ्गळार्थोऽधिकारानन्तर्यार्थश्च ।
‘अतः’ शब्दो हेत्वर्थः।
उक्तं च गारुडे –
अथातः शब्धपूर्वाणि सूत्राणि निखिलान्यपि ।
प्रारभन्ते नियत्यैव तत् किमत्र नियामकम् ॥

कश्चार्थश्च तयोर्विद्वन् कथमुत्तमता तयोः ।
एतदाख्याहि मे ब्रह्मन् यथा ज्ञास्यामि तत्त्वतः ॥

एवमुक्तो नारदेन ब्रह्मा प्रोवाच सत्तमः ।
आनन्तर्येऽधिकारस्य मङ्गळार्थे तथैव च ॥

अतशब्दस्त्वतः शब्दो हेत्वर्थे समुदीरितः ।
परस्य ब्रह्मणो विष्णोः प्रसादादिति वा भवेत् ॥

स हि सर्वमनोवृत्तिप्रेरकः समुदाहृतः ।
सिसृक्षोः परमाद्विष्णोः प्रथमं द्वौ विनिःसृतौ ॥

ओङ्कारश्चाथशब्दश्च तस्मात् प्राथमिकौ क्रमात् ।
तद्धेतुत्वं वदंश्चापि तृतीयोऽत उदाहृतः॥

अकारः सर्ववागात्मा परब्रह्माभिधायकः ।
तथौ प्राणात्मकौ प्रोक्तौ व्याप्तिस्थितिविधायकौ ॥

अतश्च पूर्वमुच्चार्याः सर्व एते सतां मताः ।
अथातःशब्धयोरेवं वीर्यमाज्ञाय तत्त्वतः ॥

सूत्रेषु तु महाप्राज्ञास्तावेवादौ प्रयुञ्जते’ इति॥
अधिकारश्चोक्तो भागवततन्त्रे –
मन्दमध्योत्तमत्वेन त्रिविधा ह्यधिकारिणः ।
तत्र मन्दा मनुष्येषु य उत्तमगणा मताः ॥

मध्यमा ऋषिगन्धर्वा देवास्तत्रोत्तमा मताः ।
इति जातिकृतो भेदस्तथाऽन्यो गुणपूर्वकः ॥

भक्तिमान् परमे विष्णौ यस्त्वध्ययनवान् नरः ।
अधमः शमादिसंयुक्तो मध्यमः समुदाहृतः ॥

आब्रह्मस्तम्बपर्यन्तमसारं चाप्यनित्यकम् ।
विज्ञाय जातवैराग्यो विष्णुपादैकसंश्रयः ॥

स उत्तमोऽधिकारी स्यात् सन्न्यस्ताखिलकर्मवान् इति ।
‘अध्ययनमात्रवतः’ ,’नाविशेषात्’ इति चोपरि ।
‘शान्तो दान्त उपरतस्तितिक्षुः समाहितो भूत्वाऽऽत्मन्येवाऽत्मानं पश्येत्’
“परीक्ष्य लोकान् कर्मचितान् ब्राह्मणो निर्वेदमायात् । नास्त्यकृतः कृतेन । तद्विज्ञानार्थं स गुरुमेवाभिगच्छेत् समित्पाणिः श्रोत्रियं ब्रह्मनिष्ठम् । यमेवैष वृणुते तेन लभ्यस्तस्यैष आत्मा विवृणुते तनूं स्वाम् । ”
“ यस्य देवे परा भक्तिर्यथा देवे तथा गुरौ ।
तस्यैते कथिता ह्यर्थाः प्रकाशन्ते महात्मनः ॥” इत्यादि श्रुतिभ्यश्च ॥
व्योमसंहितायां च –
अन्त्यजा अपि ये भक्ता नामज्ञानाधिकारिणः ।
स्त्रीशूद्रब्रह्मबन्धूनां तन्त्रज्ञानेऽधिकारिता ॥

एकदेशे परोक्ते तु न तु ग्रन्थपुरस्सरे ।
त्रैवर्णिकानां वेदोक्ते सम्यग्भक्तिमतां हरौ ॥

आहुरप्युत्तमस्त्रीणामधिकारं तु वैदिके ।
यथोर्वशी यमी चैव शच्याद्याश्च तथाऽपरा ॥ इति ॥

यतो नारायणप्रसादमृते न मोक्षः, न च ज्ञानं
विनाऽत्यर्थप्रसादः, अतो ब्रह्मजिज्ञासाकर्तव्या ।
यत्रानवसरोऽन्यत्र पदं तत्र प्रतिष्ठितम् ।
वाक्यं वेति सतां नीतिः सावकाशे न तद्भवेत् ॥ इति ब्रह्मसंहितायाम् ।
‘तमेवं विद्वानमृत इह भवति । नान्यः पन्था अयनाय विद्यते’ ॥
‘प्रियो हि ज्ञानिनोऽत्यर्थमहं स च मम प्रियः’ ।
‘यमेवैष वृणुते तेन लभ्यः’ ।
‘आत्मावाऽरे द्रष्टव्यः श्रोतव्यो मन्तव्यो निधिध्यासितव्यः’ – इत्यादिश्रुतिस्मृतिभ्यः ।
‘कर्मणात्वधमः प्रोक्तः प्रसादः श्रवणादिभिः ।
मध्यमो ज्ञानसम्पत्त्या प्रसादस्तूत्तमो मतः ॥

प्रसादात्त्वधमाद्विष्णोः स्वर्गलोकः प्रकीर्तितः ।
मध्यमाज्जनलोकादिरुत्तमस्त्वेव मुक्तिधः ॥

श्रवणं मननं चैव ध्यानं भक्तिस्तथैव च ।
साधनं ज्ञानसम्पत्तौ प्रधानं नान्यदिष्यते ॥

न चैतानि विना कश्चिज्ज्ञानमाप कुतश्चन’। इति नारदीये ।
‘ब्रह्म’ शब्दश्च विष्ण्वावेव –
‘यमन्तः समुद्रे कवयोऽवयन्ति तदक्षरे परमे प्रजाः ।
यतः प्रसूता जगतः प्रसूती तोयेन जीवान्व्यससर्ज भूम्याम्’ – इत्युक्त्वा’
‘तदेवर्तं तदु सत्यमाहुस्तदेव ब्रह्म परमं कवीनाम्’ इति हि शृतिः ॥
‘तन्नो विष्णुः’ इति वचनाद्विष्णुरेव हि तत्रोच्यते ॥
न चेतरशब्दात् तत्प्राप्तिः –
‘नामानि विश्वाऽभि न सन्ति लोके यदाविरासीदनृतस्य सर्वम् ।
नामानि सर्वाणि यमाविशन्ति तं वै विष्णुं परममुदाहरन्ति’ – इति भाल्लवेयश्रुतिः ॥
‘यो देवानां नामधा एक एव तं सम्प्रश्नं भुवना यन्त्यन्या’ इत्येवशब्दान्नान्येषां सर्वनामता ।
‘अजस्य नाभावध्येकमर्पितं यस्मिन् विश्वानि भुवनानि तस्थुः’
-इति विष्णोर्हि लिङ्गम् ।
न च प्रसिद्धार्थं विनाऽन्योऽर्थो युज्यते ॥
‘अजस्य नाभाविति यस्य नाभेरभूच्छ्रुतेः पुष्करं लोकसारम् ॥
तस्मै नमो व्यस्तसमस्तविश्वविभूतये विष्णवे लोककर्त्रे’
इति स्कान्दे ।
‘परो दिवा पर एना पृथिव्या’ इति समाख्याश्रुतौ ॥
‘यं कामये तं तमुग्रं कृणोमि तं ब्रह्माणं तमृषिं तं सुमेधाम्’ इत्युक्त्वा ‘मम योनिरप्स्वन्तः समुद्रे’ इत्याह ।
उग्रो रुद्रः । समुद्रेऽन्तर्नारायणः । प्रसिद्धत्वात् सूचितत्वाच्चास्यार्थस्य । न चाविरोधे प्रसिद्धः परित्यज्यते । उक्तान्यायेन च श्रुतय एतमेव वदन्ति ।
‘वेदे रामायणे चैव पुराणे भारते तथा ।
आदावन्ते च मध्ये च विष्णुः सर्वत्र गीयते’
इति हरिवंशेषु ॥
न चेतरग्रन्थविरोधः .
‘एषं मोहं सृजाम्याशु यो जनान् मोहयिष्यति ।
त्वं च रुद्र महाबाहो मोहशास्त्राणि कारय ॥
अतथ्यानि वितथ्यानि दर्शयस्व महाभुज ।
प्रकाशं कुरु चात्मानामप्रकाशं च मां कुरु’ इति वाराह वचनात् ॥
शैव च स्कान्दे –
‘श्वपचादपि कष्टत्वं ब्रह्मेशानादयः सुराः ।
तदैवाच्युत यान्त्येव यदैव त्वं पराङ्मखः’ इति ॥
ब्राह्मे च ब्रह्मवैवर्ते –
‘नाहं न च शिवोऽन्ये च तच्छक्त्येकांशभागिनः ।
बालः क्रीडनकैर्यद्वत् क्रीडतेऽस्माभिरच्युतः’ इति ॥
न च वैष्णवेषु तथा । तच्च’एष मोहम्’ इत्युक्तम् ॥

॥ इति जिज्ञासाधिकरणम् ॥
ॐ जन्माद्यस्य यतः ॐ ॥ 02-02 ॥
सृष्टिस्थितिसंहारनियमनज्ञानाज्ञानबन्धमोक्षा यतः ।
‘उत्पत्तिस्थितिसंहारा नियतिर्ज्ञानमावृतिः ।
बन्धमोक्षौ च पुरुषाद्यस्मात् स हरिरेकराट्’ इति स्कान्दे ।
‘यतो वा इमानि भूतानि जायन्ते । येन जातानि जीवन्ति ।
यत्प्रयन्त्यभिसंविशन्ति । तद्विजिज्ञासस्व । तद्ब्रह्म’ इति ।
य उ त्रिधातु पृथिवीमुत द्यामेको दाधार भुवनानि विश्वा ।
चतुर्भिस्साकं नवतिं च नामभिश्चक्रं न वृत्तिं व्यतीरँ वीविपत् ।
‘परो मात्रया तन्वा वृधान न ते महित्वमन्वश्नुवन्ति ।
न ते विष्णो जायमानो न जातो देव महिम्नः परमन्तमाप’।
‘यो नः पिता जनिता यो विधाता धामानि वेद भुवनानि विश्वा’
इत्यादि च ॥02॥
॥ इति जन्माधिकरणम् ॥
अनुमानतोऽन्ये न कल्पनीयाः –
ॐ शास्त्रयोनित्वात् ॐ ॥ 03-03 ॥
‘नावेदविन्मनुते तं बृहन्तं सर्वानुभूमात्मानं साम्पराये’ ॥
‘औपनिषदः पुरुषः’ इत्यादिश्रुतिभ्यः ॥
न चानुमामस्य नियतप्रामाण्यम् ॥
‘श्रुतिसाहाय्यरहितमनुमानं न कुत्रचित् ।
निश्चयात् साधयेदर्थं प्रमाणान्तरमेव च ॥
श्रुतिस्मृतिसहायं यत् प्रमाणान्तरमुत्तमम् ।
प्रमाणपदवीं गच्छेन्नात्र कार्याविचारणा ॥
पूर्वोत्तराविरोधेन कोऽत्रार्थोऽभिमतो भवेत् ।
इत्याद्यमूहनं तर्कः शुष्कतर्कं तु वर्जयेत्’ इत्यादि कौर्मे॥
शक्यत्वाच्चानुमानानां सर्वत्र ।
‘सर्वत्र शक्यते कर्तुमागमं हि विनाऽनुमा ।
तस्मान्न सा शक्तिमती विनागममुदीक्षितुम् ।’ इति वाराहे ।
‘रेतो धातुर्वटकणिका घृतधूमाधिवासनम् ।
जातिस्मृतिरयस्कान्तः सूर्यकान्तोऽम्बुभक्षणम् ॥
प्रेत्य भूताप्ययश्चैव देवताभ्युपयाचनम् ।
मृते कर्मनिवृत्तिश्च प्रमाणमिति निश्चयः ॥’
-इति मोक्षधर्मवचनान्न नास्तिक्यवादो युज्यते ।
दर्शनाच्च तप आधिफलस्य ॥
‘ऋग्यजुःसामाथर्वाश्च भारतं पञ्चरात्रकम् ।
मूलरामायणं चैव शास्त्रमित्यभिदीयते ॥
यच्चानुकूलमेतस्य तच्च शास्त्रं प्रकीर्तितम् ।
अतोऽन्यो ग्रन्थविस्तारो नैव शास्त्रं कुवर्त्म तत्’॥इति स्कान्दे ॥
‘साङ्ख्यं योगः पाशुपतं वेदारण्यकमेव च’।
इत्यारभ्य, वेदपञ्चरात्रयोरैक्याभिप्रायेण पञ्चरात्रस्यैव प्रामाण्यमुक्तम्, इतरेषां भिन्नमतत्वं प्रदर्श्य मोक्षधर्मेष्वपि । शास्त्रं योनिः प्रमाणमस्येति शास्त्रयोनि ॥ 03 ॥
॥ इति शास्त्रयोनित्वाधिकरणम् ॥ 03 ॥
अज्ञानां प्रतीयमानमपि नेतरेषां शास्त्रयोनित्वम् , कुतः ? ।
ॐ तत्तु समन्वयात् ॐ ॥ 04-04 ॥
अन्वय उपपत्यादि लिङ्गम् ।
उक्तं च बृहत्संहितायाम् –
‘उपक्रमोपसंहारावभ्यासोऽपूर्वता फलम्
अर्थवादोपपत्ती च लिङ्गं तात्पर्यनिर्णये’ इति ॥
‘उपक्रमादितात्पर्यलिङ्गैः सम्यङ् निरूप्यमाणे तदेव शास्त्रगम्यम् ।
‘मां विधत्तेऽभिदत्ते मां विकल्प्योऽपोह्य इत्यहम् ।
इत्यस्या हृदयं साक्षान्नान्यो मद्वेद कश्चन’ इति भागवते ॥ 04 ॥
॥ इति समन्वयाधिकरणम् ॥ 04 ॥
ननु’यतो वाचो निवर्तन्ते अप्राप्य मनसा सह’॥
‘अशब्दमस्पर्शमरूपमव्ययं तथाऽरसं नित्यमगन्धवच्च यत्’ ॥
‘अवचनेनैव प्रोवाच’ ॥
‘यद्वाचाऽनभ्युदितम् । येन वागभ्युद्यते ॥
यच्छ्रोत्रेण न शृणोति येन श्रोत्रमिदं श्रुतम्’
इत्यादिभिर्न तच्छब्दगोचरम् । नेत्याह –
ॐ ईक्षतेर्नाशब्धम् ॐ ॥ 05-05 ॥
‘स एतस्माज्चीवघनात्परात्परं पुरिशयं पुरुषमीक्षते’॥
‘आत्मन्येवात्मनं पश्येत् – विज्ञाय प्रज्ञां कुर्वीत’
इत्यादिवचनैरीक्षणीयत्वाद्वाच्यमेव । औपनिषदत्वान्नावचनेनेक्षणम् ॥
‘सर्वे वेदा यत्पदमामनन्ति तपांसि सर्वाणि च यद्वदन्ति’ ॥
‘वेदैश्च सर्वैरहमेव वेद्यो वेदान्तकृद्वेदविदेव चाहम्’ इत्यादि शृतिस्मृतिभ्यश्च ॥
अवाच्यत्वादिकं त्वप्रसिद्धत्वात् ॥
‘न तदीदृगिति ज्ञेयं न वाच्यं न च तर्क्यते ।
पश्यन्तोऽपि न पश्यन्ति मेरो रूपं विपश्चितः’ इतिवत् ॥
अप्रसिद्धेरवाच्यं तद्वाच्यं सर्वागमोक्तितः ।
अतर्क्यं तर्क्यमज्ञेयं ज्ञेयमेवं परं स्मृतम्’ इति गारुडे ॥
न चाशब्दत्वमितरसिद्धम् ॥05॥
ॐ गौणश्चेन्नात्मशब्दात् ॐ ॥ 06-06 ॥
न च गौण आत्मा दृश्यो वाच्यश्च न निर्गुण इति युक्तम् । आत्मशब्दात्॥
‘यो गुणैः सर्वतोहीनो यश्च दोषविवर्जितः ।
हेयोपादेयरहितः स आत्मेत्यभिधीयते ॥
एतदन्यस्वभावो यः सोऽनात्मेति सतां मतम् ॥
अनात्मन्यात्मशब्दस्तु सोपचारः प्रयुज्यते’ इति वामने ॥
‘द्वे वाव ब्रह्मणो रूपे आत्मा चैवानात्मा च ।
तत्र यः स आत्मा स नित्यः शुद्धः केवलो निर्गुणश्च ।
अथ ह योऽनीदृशः सोऽनात्मा’ इति तलवकारब्राह्मणम् ।
न च मुख्ये सत्यमुख्यं युज्यते ॥ 06 ॥
ॐ तन्निष्ठस्य मोक्षोपदेशात् ॐ ॥ 07-07 ॥
न हि गौणात्मनिष्ठस्य मोक्षः ।
‘यस्यानुवित्तः प्रतिबुद्ध आत्माऽस्मिन् सन्दोहे गहने प्रविष्टः ।
स विश्वकृत् स हि सर्वस्य कर्ता तस्य लोकः स उ लोक एव’
इत्यात्मनिष्ठस्य मोक्ष उपदिश्यते ।
‘अयमात्मा ब्रह्म’॥
‘ब्रह्मेति परमात्मेति भगवानिति शब्द्यते’।
‘दत्तं दूर्वाससं सोममात्मेशब्रह्मसम्भवान्’॥
‘चेतनस्तु द्विधा प्रोक्तो जीव आत्मेति च प्रभो ।
जीवा ब्रह्मादयः प्रोक्ता आत्मैकस्तु जनार्दनः ॥
इतरेष्वात्मशब्दस्तु सोपचारोऽभिधीयते ॥
तस्यात्मनो निर्गुणस्य ज्ञानान्मोक्ष उदाहृतः ॥
सगुणास्त्वपरे प्रोक्तास्तज्ज्ञानान्नैव मुच्यते ।
परो हि पुरुषो विष्णुस्तस्मान्मोक्षस्ततः स्मृतः’ इति पाद्मे ॥ 07 ॥
ॐ हेयत्वावचनाच्च ॐ ॥ 08-08 ॥
‘तमेवैकं जानथ आत्मानमन्या वाचो विमुञ्चथ । अमृतस्यैष सेतुः’
इत्यन्येषां हेयत्ववचनादस्याहेयत्ववचनान्न गौण आत्मा ॥ 08 ॥
ॐ स्वाप्ययात् ॐ ॥ 09-09 ॥
‘पूर्णमदः पूर्णमिदं पूर्णात्पूर्णमुदच्यते ।
पूर्णस्य पूर्णमादाय पूर्णमेवावशिष्यते’॥
‘स आत्मन आत्मानमुद्धृत्यात्मन्येव विलापयत्यथात्मैव भवति’।
स देवो बहुधा भूत्वा निर्गुणः पुरुषोत्तमः॥
एकीभूय पुनः शेते निर्दोषो हरिरादिकृत्’
इति स्वस्यै व स्वस्मिन्नप्ययवचनात् ।
न हि गौणात्मनि निर्दोषस्य लयः ॥ 09 ॥
न च कासुचिच्छाखास्वन्यथोच्यते ।
ॐ गतिसामान्यात् ॐ ॥ 10-10 ॥
‘सर्वे वेदा युक्तयः सुप्रमाणा ब्राह्मं ज्ञानं परमं त्वेकमेव । प्रकाशयन्ते न विरोधः कुतश्चिद्वेदेषु सर्वेषु तथेतिहासे’
इति पैङ्गिश्रुतेर्गतेर्ज्ञानस्य साम्यमेव ॥ 10 ॥
ॐ श्रुतत्वाच्च ॐ ॥ 11-11 ॥
‘एको देवः सर्वभूतेषु गूढः सर्वव्यापी सर्वभूतान्तरात्मा ।
कर्माध्यक्षः सर्वभूतादिवासः साक्षी चेता केवलो निर्गुणश्च’ इति ॥
न ह्यशब्दः श्रूयते । न चाप्रसिद्धं कल्प्यम् । सर्वशब्दावाच्यस्य लक्षणाऽयुक्तेः ॥ 11 ॥
॥ इति ईक्षत्यधिकरणम् ॥
‘तमेव समन्वयं प्रकटयत्यानन्दमयोऽभ्यासादित्यादिना समस्तेनाध्यायेन प्रायेण ।
प्रायेणान्यत्र प्रसिद्धानां शब्दानां परमात्मनि समन्वयः प्रदर्श्यतेऽस्मिन् पादे । नान्यथा तददृष्टेः ।
ब्रह्मजिज्ञासा कर्तव्येत्युक्तम् । तच्च ब्रह्म ‘ब्रह्म पुच्छं प्रतिष्ठा’ इत्यानन्दमयावयवरूपं प्रतीयते । न ह्यवयविनं विना अवयवमात्रस्य ज्ञेयतेत्यत आह –
ॐ आनन्दमयोऽभ्यासात् ॐ ॥ 12-12 ॥
आनन्दमयो ब्रह्मादिः प्रकृतिर्विष्णुर्वा । ब्रह्मशब्दाद्धिरण्यगर्भस्य प्राप्तिः शतानन्दनाम्ना च । अष्टमूर्तित्वात्सूर्ये प्रोक्तत्वाच्च रुद्रस्य । एनमन्येषामपि।’मम योनिर्महद्ब्रह्म’ इति ब्रह्मशब्दाद्बहुभावाच्च प्रकृतेः ।
‘बृह जातिजीवकमलासनशब्दराशिषु’ इति ब्रह्मशब्दादेव सर्वजीवानाम्।अन्नमयत्वादेश्च ।
तथाऽपि न त आनन्दमयशब्देनोच्यन्ते । किन्तु विष्णुरेव ।’तदेव ब्रह्म परमं कवीनाम्’ ‘एतमेव ब्रह्मेत्याचक्षते’ ।
‘ब्रह्मशब्धः परे विष्णौ नान्यत्र क्वचिदिष्यते ।
असम्पूर्णाः परे यस्मादुपचारेण वा भवेत्’ ॥
‘ब्रह्मेति परमात्मेति भगवानिति शब्द्यते’।
‘वासुदेवात्मकं ब्रह्म मूलमन्त्रेण वा यतिः’॥
इत्यादिषु तस्मिन्नेव प्रसिद्धब्रह्मशब्दाभ्यासात् ॥ 12 ॥
ॐ विकारशब्दान्नेति चेन्न प्राचुर्यात् ॐ ॥ 13-13 ॥
विकारात्मकत्वात्तदभिमानित्वाच्च युज्यते प्रकृत्यादीनां मयट् शब्दः न तु परमात्मन इति मा भूत् । प्रचुरानन्दत्वाद्द्यानन्दमयः । न तु तद्विकारत्वात् । अन्नादीनां च प्राचुर्यमेव ॥ ‘अद्यतेऽत्ति च’ इति व्याखानात् तत्प्राचुर्यं च युज्यते ॥
उपजीव्यत्वमेवाद्यत्वम् ॥ ‘स वा एषः’ इत्यन्यप्रारम्भात् ॥ ‘योऽन्नं ब्रह्मोपासते’ इत्यादिब्रह्मशब्दाद्बहुरूपत्त्वाच्च न विकारित्वमविरोधश्च । न च पृथक्कल्पना युक्ता । स्वरूपे च युज्यते प्रचुरप्रकाशो रविरितिवत् ॥13॥
ॐ तद्धेतुव्यपदेशाच्च ॐ ॥ 14-14 ॥
‘को ह्येवान्यात् कः प्राण्याद्यदेष आकाश आनन्दो न स्यात्’ इति ॥14॥
ॐ मान्त्रवर्णिकमेव च गीयते ॐ ॥ 15-15 ॥
‘ब्रह्मविदाप्नोति परम्’ इति सूचयित्वा‘सत्यं ज्ञानमनन्तं ब्रह्म’ इति मन्त्रवर्णलक्षितं परमेव ब्रह्मशब्दानुसन्धानाद्गीयते । न चावयवत्वविरोधः ॥
‘स शिरः स दक्षिणः पक्षः स उत्तरः पक्षः स आत्मा स पुच्छम्’
इति तस्यै वावयवत्वोक्तेश्चतुर्वेदशिखायाम्
शिरो नारायणः पक्षो दक्षिणः सव्य एव च ।
प्रद्युम्नश्चानिरुद्धश्च सन्दोहो वासुदेवकः ॥
नारायणोऽथ सन्दोहो वासुदेवः शिरोऽपि वा ।
पुच्छं सङ्कर्षणः प्रोक्त एक एव तु पञ्चधा ॥
अङ्गाङ्गित्वेन भगवान् क्रीडते पुरुषोत्तमः ॥
ऐश्वर्यान्न विरोधश्च चिन्त्यस्तस्मिन् जनार्दने ।
अतर्क्ये हि कुतस्तर्कस्त्वप्रमेये कुतः प्रमा’ –इति बृहत्संहितायाम् ॥
रसशब्देन विशेषणात् तत्सारभूतं चिन्मात्रमेवोच्यते । इदमिति च दृश्यमानसन्निहितत्वात् ।
‘अनन्योऽप्यन्यशब्देन तथैको बहुरूपवान् ।
प्रोच्यते भगवान् विष्णुरैश्वर्यात् पुरुषोत्तमः’ ॥ इति ब्रह्माण्डे ।
न चोक्तप्राप्त्या विरिञ्चादिरुच्यते ॥ 15 ॥
ॐ नेतरोऽनुपपत्तेः ॐ ॥ 16-16 ॥
न ह्यन्यज्ञानान्मोक्ष उपपद्यते ।
‘तमेवं विद्वानमृत इह भवति नान्यः पन्था अयनाय विद्यते’ इति ह्युक्तम् ॥16॥
ॐ भेदव्यपदेशाच्च ॐ ॥ 17-17 ॥
‘ते ये शतं प्रजापतेरानन्दाः’॥
‘अदृश्येऽनात्म्येऽनिरुक्तेऽनिलयनेऽभयं प्रतिष्ठां विन्दते’ ।
‘अथ सोऽभयं गतो भवति’ ।
‘स यश्चायं पुरुषे’ इत्यादिभेदव्यपदेशात् ।
न च’तत्त्वमसि’’अहं ब्रह्मास्मि’ इत्यादिश्रुतिविरोधः ॥
‘नामानि सर्वाणि यमाविशन्ति’ इति तत्तच्छब्दवाच्यत्वोक्तेः ॥
‘इदं हि विश्वं भगवानिवेतरो यतो जगत्स्थाननिरोधसम्भवः’॥
‘असर्वः सर्व इत्यपि’,’विद्याऽऽत्मनि भिदाभोधः’
‘भेददृष्ट्वाऽभिमानेन निस्सङ्गेनापि कर्मणा’ ।
‘जुष्टं यदा पश्यत्यन्यमीशमस्य महिमानमिति वीतशोकः ।
‘असर्वः सर्व इवात्मैव सन्ननात्मेव प्रत्यङ् पराङ् वैक ईयते
बहुधेयते’’स पुरुषः’स ईश्वरः स ब्रह्म’ ।
‘सर्वान्तर्यामको विष्णुः सर्वनाम्नाऽभिधीयते ।
एषोऽहं त्वमसौ चेति न तु सर्वस्वरूपतः’ ॥
‘नैतदिच्छन्ति पुरुषमेकं कुरुकुलोद्वह’ इत्यादेश्च’ ।
उक्ता च प्राप्तिः ।’ब्रह्मैव सन्’ इत्यपि जीव एव ब्रह्मशब्दः ।
उपपद्यते च विरोधे । प्रमादात्मकत्वाद्बन्धस्य विमुक्तत्वं च युज्यते ।
‘मुक्तिर्हित्वाऽन्यथारूपं स्वरूपेण व्यवस्थितिः’ इति हि भागवते ॥17॥
न च तत्तदनुमानविरोधः ।
ॐ कामाच्च नानुमानापेक्षा ॐ ॥ 18-18 ॥
यथाकामं ह्यनुमातुं शक्यते । अतो न तत्त्वे पृथगनुमानमपेक्ष्यते । उक्तं च स्कान्दे –
‘यथाकामाऽनुमा यस्मात् तस्मात् साऽनपगा श्रुतेः ।
पूर्वापराविरोधाय चेष्यते नान्यथा क्वचित्’ इति ॥
‘नैषा तर्केण मतिरापनेया’ इति च ॥ 18 ॥
ॐ अस्मिन्नस्य च तद्योगं शास्ति ॐ ॥ 19-19 ॥
अस्य जीवस्य । युक्तिसमुच्चये चशब्दः ।
‘सोऽश्नुते सर्वान् कामान् सह ब्रह्मणा विपश्चिता’ ।
‘अनिलयनेऽभयं प्रतिष्ठां विन्दते’ ।
‘एतमानन्दमयमात्मानमुपसङ्क्रामति’ इत्यादि ॥19॥
॥इति आनन्दमयाधिकरणम्॥ 06 ॥
‘अदृश्येऽनात्म्ये’ इत्युक्तम् । तच्चादृष्यत्वम्,
‘अन्तः प्रविष्टं कर्तारमेतमन्तश्चन्द्रमसि मनसा चरन्ततम् ।
सहैव सन्तं न विजानन्ति देवाः’
इत्यन्तःस्थस्य कस्यचिदुच्यते ।
स च’इन्द्रो राजा’’सप्तयुञ्जन्ति’ इत्यादिभिरन्यः प्रतीयते ।
तस्मात् स एवानन्दमय इति न मन्तव्यम् ।
ॐ अन्तस्तद्धर्मोपदेशात् ॐ ॥ 20-20 ॥
अन्तः श्रूयमाणो विष्णुरेव ।
‘अन्तः स्समुद्रे मनसा चरन्तम् । ब्रह्मान्वनिन्दद्दशहोतारमर्णे’ ।
‘समुद्रेऽन्तः कवयो विचक्षते मरीचीनां पदमिच्छन्ति वेधसः’
यस्याण्डकोशं शुष्ममाहुः’ इत्यादि तद्दर्मोपदेशात् ।
स हि क्षीरसमुद्रशायी । तस्य च वीर्यमण्डकोशः ।
‘सोऽबिध्याय शरीरात् स्वात् सिसृक्षुर्विविधाः प्रजाः ।
अप एव ससर्जादौ तासु वीर्यमवासृजत् ॥
तदण्डमभवद्धैमं सहस्रांशुसमप्रभम् ।
यस्मिन् जज्ञे स्वयं ब्रह्मा सर्वलोकपितामहः ॥
आपो नारा इति प्रोक्ता आपो वै नरसूनवः ।
अयनं तस्य ताः पूर्वं तेन नारायणः स्मृतः’ इति व्यासस्मृतेः ।
‘अहं तत्तेजो रश्मीन्नारायणम् पुरुषं जातमग्रतः ।
‘पुरुषात् प्रकृतिर्जगदण्डम्’ इति चतुर्वेदशिखायाम् ॥ 20 ॥
ॐ भेदव्यपदेशाच्चान्यः ॐ ॥ 21-21 ॥
‘इन्द्रस्यात्मानिहितः पञ्च होता’ ‘वायोरात्मानं कवयो निचिक्युः’
‘अन्तरादित्ये मनसा चरन्तम्, देवानां हृदयं ब्रह्मान्वविन्दत्’ इत्यादिभेदव्यपदेशात् ॥ 21 ॥
॥इति अन्तःस्तत्थ्वाधिकरणम् ॥ 07 ॥
‘को ह्येवान्यात् कः प्राण्याद्यदेष आकाश आनन्दो न स्यात् इति’ इत्याकाशस्यानन्दमयत्वे हेतुरुक्तः, न तु विष्णोरिति न मन्तव्यम् । यतः –
ॐ आकाशस्तल्लिङ्गात् ॐ ॥ 22-22 ॥
‘अस्य लोकस्य का गतिरित्याकाश इति होवाच’
इत्यत्र भूताकाशस्य प्राप्तिः । न चासौ युज्यते, किन्तु विष्णुरेव ।
‘स एष परोवरीयानुद्गीथः स एषोऽनन्तः’ इत्यादि तल्लिङ्गात् ।-
‘विष्णोर्नु कं वीर्याणि प्रोवोचं यः पार्थिवानि विममे रजांसि, परो मात्रया तन्वा वृधान’ इत्यादिना तस्यैव हि तल्लिङ्गम् ।
‘अनन्तो भगवान् ब्रह्म आनन्देत्यादिभिः पदैः ।
प्रोच्यते विष्णुरेवैकः परेषामुपचारतः’ इति ब्राह्मे ।
‘नामानि सर्वाणि यमाविशन्ति’ इति चोक्तम् ॥ 22 ॥
॥ इति आकाशाधिकरणम् ॥
ॐ अत एव प्राणः ॐ ॥ 23-23 ॥
‘तद्वैत्वं प्राणो अभवः महान् भोगः प्रजापतेः ।
भुजः करिष्यमाणः यद्देवान् प्राणयो न वा ॥
इति महाभोगशब्देन परमानन्दत्वं प्राणस्योक्तम् । स च प्राणः प्रसिद्धेर्वायुरित्यापतति । न चैवं यतो विष्णुरेव प्राणः । अत एव ‘श्रीश्च ते लक्ष्मीश्च पत्न्यौ अहोरात्रे पार्श्वे’ इत्यादि तल्लिङ्गादेव ॥ 23 ॥
॥ इति प्राणाधिकरणम् ॥ 9 ॥
‘यो वेद निहितम् गुहायाम्’ इत्युक्तम् । तच्च गुहानिहितम् –
‘वि मे कर्णा पतयतो विचक्षुर्वीदं ज्योतिर्हृदय आहितं यत् ।
विमे मनश्चरति दूर आधीः किंस्विद्वक्ष्यामि किमु नो मनिष्ये’
इति ज्योतिरुक्तम् ।
तच्च ज्योतिरग्निसूक्तत्वात् प्रसिद्धेश्चाग्निरेवेति प्राप्तम् । अत आह –
ॐ ज्योतिश्चरणाभिधानात् ॐ ॥ 24-24 ॥
विष्णुरेव ज्योतिः । कर्णादीनां विचरणाभिधानात् । स हि’परो मात्रया तन्वावृधान’ इत्यादिना कर्णादिविदूरः ॥ 24 ॥
॥ इति ज्योतिरधिकरणम् ॥ 10 ॥
ॐ छन्दोऽभिधानान्नेति चेन्न तथा चेतोऽर्पणनिगदात् तथा हि दर्शनम् ॐ
॥ 25-25 ॥
‘अथ यदतः परो दिवो ज्योतिर्दीप्यते’ इत्युक्तस्य ज्योतिषो’गायत्री वा इदं सर्वम्’ इति गायत्र्या समारम्भः कृतः । तस्मान्न विष्णुरिति चेन्न ।
तथा चेताऽर्पणार्थं हि निगद्यते अग्नि गायत्र्यादिशब्दार्थरूपोऽसाविति चेतोऽर्पणार्थं हि निगद्यते ।
तथा हि दर्शनं’गायति त्रायति च’ इत्यादि ।
‘सर्वच्छन्दोऽभिधो ह्येषः सर्वदेवाभिधो ह्यसौ ।
सर्वलोकाभिधोह्येषः तेषां तदुपचारतः’ इति वामने ॥ 25 ॥
ॐ भूतादिपादव्यपदेशोपपत्तेश्चैवम् ॐ ॥ 26-26 ॥
‘तावानस्य महिमा ततो ज्यायांश्च पुरुषः ।
पादोऽस्य सर्वा भूतानि त्रिपादस्यामृतं दिवि’ इति ।
‘सुवर्णं कोशं रजसा परीवृतम् देवानां वसुधानीं विराजम् । अमृतस्य पूर्णां तामु कलां विचक्षते पादं षड्ढोतुर्न किलाविवित्स’ इति श्रुतेः । पाद इति एकदेशपरिमितं चतुर्भागबल इतिवद्भिन्नं च शब्दात् । स हि पुरुषसूक्ताभिधेयः’यज्ञेन यज्ञमयजन्त’ इति यज्ञशब्दात् ।
‘यज्ञो विष्णुर्देवता’ इति हि श्रुतिः ।
तस्मिन् काले महाराज राम एवाभिधीयते ।
यथा हि पौरुषे सूक्ते विष्णुरेवाभिधीयते’। इति च स्कान्दे ॥ 26 ॥
ॐ उपदेशभेदान्नेति चेन्नोभयस्मिन्नप्यविरोधात् ॐ ॥ 27-27॥
त्रिपादस्यामृतं दिवि इति पूर्वोपदेशः ।
‘परो दिवः’ इति पञ्चम्यन्तः पश्चिमः ।
तस्मान्नैकं वस्त्वत्रोच्यत इति चेन्न ।
त्रिसप्तलोकापेक्षयोभयस्मिन्नप्यविरोधात् ॥ 27 ॥
॥इति गायत्र्यधिकरणम् ॥ 11 ॥
‘प्राणो विष्णुरित्युक्तम् । तत्र
‘ता वा एताः शीर्षन् श्रियः श्रिताश्चक्षुश्र्योत्रं मनो वाक्प्राणः ।
इत्यत्र प्राणस्य विष्णुत्वं न विद्यते । इन्द्रियैः सहाभिधानादिति । अत आह-
ॐ प्राणस्तथाऽनुगमात् ॐ ॥ 28-28 ॥
‘तं देवाः प्राणयन्त’ ‘स एषोऽसुः स एष प्राणः’
‘प्राण ऋच इत्येव विद्यात्’ ,’तदयं प्राणोऽधिष्ठति’
इत्याद्यनुगमात्, अत्रापि प्राणो विष्णुरेव ।
‘विष्णुमेवानयन् देवा विष्णुं भूतिमुपासते ।
स एव सर्ववेदोक्तस्तद्रथो देह उच्यते’ इति स्कान्दे । ब्रह्मशब्दानुगमाच्च ॥ 28 ॥
ॐ न वक्तुरात्मोपदेशादिति चेदध्यात्मसम्भन्धभूमा ह्यस्मिन् ॐ ॥ 29-29 ॥
‘प्राणो वा अहमस्मृषे’ इति वक्तरात्मोपदेशादिन्द्र एवेति चेन्न,’प्राणस्त्वं प्राणः सर्वाणि भूतानि’
इति बह्वध्यात्मसम्भन्धो ह्यत्र विद्यते ॥ 29 ॥
ॐ शास्त्रदृष्ट्यातूपदेशो वामदेववत् ॐ ॥ 30-30 ॥
शास्त्रमन्तर्यामि ।‘संविच्छास्त्रं परं पदम्’ इति हि भागवते ।
‘तत्तन्नाम्नोच्यते विष्णुः सर्वशास्त्रत्वहेतुतः ।
न क्वापि किञ्चिन्नामास्ति तमृते पुरुषोत्तमम्’इति पाद्मे ।
‘अहं मनुरभवं सूर्यश्च’ इत्यादिवत् ॥ 30 ॥
ॐ जीवमुख्यप्राणलिङ्गान्नेति चेन्नोपासात्रैविध्यादाश्रितत्वादिह तद्योगात् ॐ
॥ 31-31 ॥
तावन्ति शतसंवत्सरस्याह्नां सहस्राणि भवन्ति’ इति जीवलिङ्गम् ।
प्राणसंवादादि मुख्यप्राणलिङ्गम् । तस्मान्नेति चेन्न । अन्तर्बहिः सर्वगतत्वेनेत्युपासात्रैविध्यादिहाश्रितत्वाच्च ।
‘स एतमेव सीमानं विदार्यैतया द्वारा प्रापद्यत’
‘स एतमेव पुरुषं ब्रह्म ततममपश्यत्’
‘एतद्ध स्म वै तद्विद्वानाह महिदास ऐतरेयः’ इत्यादिना ।
‘महिदासाभिधो जज्ञे इतरायास्तपोबलात् ।
साक्षात् स भगवान् विष्णुर्यस्तन्त्रं वैष्णवं व्यधात्’ इति ब्रह्माण्डे ।
तत्तदुपासनायोग्यतया च पुरुषाणाम् ।
‘केषांचित् सर्वगत्वेन केषांचिद्धृदये हरिः ।
केषांचिद्बहिरेवासावुपास्यः पुरुषोत्तमः’ इति ब्राह्मे ॥
‘अग्नौ क्रियावतां विष्णुर्योगिनां हृदये हरिः ।
प्रतिमास्वप्रबुद्धानां सर्वत्र विदितत्मानाम्’ इति च ॥ 31 ॥
॥ इति पादान्त्यप्राणाधिकरणम् ॥ 12 ॥
॥ इति श्रीमदानन्दतीर्थभगवत्पादाचार्य विरचिते श्रीमद्ब्रह्मसूत्र भाष्ये प्रथमाध्यायस्य प्रथमः पादः ॥01-01 ॥
द्वितीयपादः ॥ 01-02 ॥
लिङ्गात्मकानां शब्दानां विष्णौ प्रवृत्तिं दर्शयत्यस्मिन् पादे प्राधान्येन ।’ब्रह्म ततमम्’इति सर्वगतत्वमुक्तं विष्णोः ।
तच्च’तस्यैतस्यासावादित्यो रसः’ इत्यादिनाऽऽदित्यस्य प्रतीयत इत्यतोऽब्रवीत् ।
ॐ सर्वत्र प्रसिद्धोपदेशात् ॐ ॥ 01-32 ॥
‘स यश्चायमशरीरः प्रज्ञात्मा’इत्यादिना सर्वत्रोच्यमानो नारायण एव ।
‘तदेव ब्रह्म परमं कवीनाम्’ । ‘परमं यो महद्ब्रह्म’ ।
‘वासुदेवात् परः को नु ब्रह्मशब्दोदितो भवेत् ।
स हि सर्वगुणैः पूर्णस्तदन्ये तूपचारतः’ ॥
इति तस्मिन्नेव प्रसिद्धब्रह्मशब्दोपदेशात् ॥ 01 ॥
ॐ विवक्षितगुणोपपत्तेश्च ॐ ॥ 02-33 ॥
‘स योऽतोऽश्रुतः’ इत्यादि ।
स हि ‘न ते विष्णो जायमानः’ इत्यादिनाऽश्रुतत्वादिगुणकः ।
‘स सविता स वायुः स इन्द्रः, सोऽश्रुतः सोऽदृष्टो यो हरिर्यः परमो यो विष्णुर्योऽनन्तः’ इत्यादि चतुर्वेदशिखायाम् ॥02॥
न चादित्शशब्दाच्चक्षुर्मयत्वादेश्च जीव इति वाच्यम् ।
ॐ अनुपपत्तेस्तुन शारीरः ॐ ॥ 03-34 ॥
एकस्य सर्वशरीरस्थत्वानुपपत्तेरेव ॥ 03 ॥
ॐ कर्मकर्तृव्यपदेशाच्च ॐ ॥ 04-35 ॥
‘आत्मानां परस्मैशंसति’ इत्यादि ॥04॥
ॐ शब्दविशेषात् ॐ ॥ 05-36 ॥
‘एतमेव ब्रह्मेत्याचक्षते’ इति । न हि जीवमेव ब्रह्मेत्याचक्षते ।
‘एष उ एव ब्रह्मैष उ एवात्मैष उ एव सवितैष उ एवेन्द्र एष उ एव हरिर्हरति परः परानन्दः’ इति चेंद्रद्युम्नशाखायाम् ॥ 05 ॥
ॐ स्मृतेश्च ॐ ॥ 06-37 ॥
‘अहमात्मा गुडाकेश सर्वभूताशयस्थितः’
‘गामाविश्य च भूतानि धारयाम्यहमोजसा’ इत्यादि ।
न चा प्रामाणिकं कल्प्यम् ॥ 06 ॥
ॐ अर्भकौकस्त्वात् तद्व्यपदेशाच्च नेति चेन्न निचाय्यत्वादेवं व्योमवच्च ॐ
॥07-38 ॥
सर्वेषु भूतेष्वित्यल्पौकस्त्वाच्चक्षुर्मयत्वादिना जीवव्यपदेशाच्च नेति चेन्न । अर्भकौकस्त्वेन चक्षुर्मयत्वादिरूपेण च तस्यैव विष्णोर्निचाय्यत्वात् । सर्वगतत्वेऽप्यल्पौकस्त्वं च युज्यते व्योमवत् ।
‘सर्वेन्द्रियमयो विष्णुः सर्वप्राणिषु च स्थितः ।
सर्वनामाभिधेयश्च सर्ववेदोदितश्च सः’ इति स्कान्दे ॥ 07 ॥
ॐ सम्भोगप्राप्तिरिति चेन्न वैशेष्यात् ॐ ॥ 08-39 ॥
जीवपरयोरेकशरीरस्थत्वे समानभोगप्राप्तिरिति चेन्न ।सामर्थ्य वैशेष्यात् । उक्तं च गारुडे –
‘सर्वज्ञाल्पज्ञताभेदात् सर्वशक्त्यल्पशक्तितः ।
स्वातन्त्र्यपारतन्त्र्याभ्यां सम्भोगो नेशजीवयोः’ इति च ॥08॥
॥ इति सर्वगतत्वाधिकरणम् ॥ 01 ॥
‘जन्माद्यस्य यतः’ इत्युक्तम् । तत्रात्तृत्वं,
‘स यद्यदेवासृजत तत्तदत्तुमध्रियत । सर्वां वा अत्तीति तददितेरदितित्वम्’ इत्यदितेः प्रतीयते ।
‘स यद्यदेवासृजत’ इति पुल्लिङ्गम् च ‘कूटस्थोऽक्षर उच्यते’इत्यादिवत् । अत्रोच्यते –
ॐ अत्ताचराचरग्रहणात् ॐ ॥ 09-40 ॥
न हि चराचरस्य सर्वस्यात्तृत्वमदितेः ।
‘स्रष्टा पाता तथैवात्ता निखिलस्यैक एव तु ।
वासुदेवः परः पुंसामितरेऽल्पस्य वा न वा’इति स्कान्दे ।
‘एकः पुरस्ताद्य इदं बभूव यतो बभूव भुवनस्य गोपाः ।
यमप्येति भुवनं साम्पराये स नो हरिर्घृतमिहायुषेऽत्तु देवः’
इति श्रुतिः ॥ 09 ॥
ॐ प्रकरणाच्च ॐ ॥ 10-41 ॥
अप्संवत्सरसृष्ट्यादिना तत्प्रकरणाच्च ।
‘नेहासीत् किञ्चनाप्यादौ मृत्युरासीद्धरिस्तदा ।
सो त्मनो मनसाऽस्राक्षीदप एव जनार्दनः ॥
शयानस्तासु भगवान्निर्ममेऽण्डं महत्तरम् ।
तत्र संवत्सरं नाम ब्रह्माणमसृजत् प्रभुः ॥
तमत्तुं व्याददादास्यं तदाऽसौ विरुराव ह ॥
अथं तं कृपया विष्णुः सृष्टिकर्मण्ययोजयत् ।
सोऽसृजद्भुवनं सर्वमद्यार्थ्यं हरये विभुः ॥
इति ब्रह्मवैवर्ते ॥ 10 ॥
॥ इति अत्तृत्वाधिकरणम् ॥ 02 ॥
सर्वात्रैकः परः उक्तः ।
‘ऋतं पिबन्तौ सुकृतस्य लोके गुहां प्रविष्टौ परमे परार्धे ।
छायातपौ ब्रह्मविदो वदन्ति पञ्चाग्नयो ये च त्रिनाचिकेताः’ । इति पिबन्तौ प्रतीयेते । तौ काविति । उच्यते ।
ॐ गुहां प्रविष्टावात्मानौ हि तद्दर्शनात् ॐ ॥ 11-42 ॥
गुहां प्रविष्टौ पिबन्तौ विष्णुरूपे एव ।
‘घर्मा समन्ता त्रिवृतं व्यापतुस्तयोर्जुष्टिं मातरिश्वा जगाम’ इत्यादिना तद्दर्शनात् ।
‘आत्माऽन्तरात्मेति हरिरेक एव द्विधा स्थितः ।
निविष्टो हृदयेनित्यं रसं पिबति कर्मजम्’॥ इति बृहत्संहितायाम् ।
‘शुभं पिबत्यसौ नित्यं नाशुभं स हरिः पिबेत् ।
पूर्णानन्दमयस्यास्य चेष्टा न ज्ञायते क्वचित्’ ॥इति पाद्मे ॥
‘यो वेद निहितं गुहायाम्’
इत्यादिना प्रसिद्धं हिशब्देन दर्शयति ॥ 11 ॥
ॐ विशेषणाच्च ॐ ॥ 12-43 ॥
‘यः सेतुरीजानानामक्षरं ब्रह्म तत्परम्’ इति ।
‘पृथग् वक्तुं गुणास्तस्य न शक्यन्तेऽमितत्वतः ।
यतोऽतो ब्रह्मशब्देन सर्वेषां ग्रहणं भवेत् ॥
एतस्माद्ब्रह्मशब्दोऽयं विष्णोरेव विशेषणम् ।
अमिता हि गुणा यस्मान्नान्येषां तमृते विभुम्’ ॥ इति पाद्मे ।
न च जीवे समन्वयोऽभिधीयते ।
‘सत्य आत्मा सत्यो जीवः सत्यं भिदा सत्यं भिदा सत्यं भिदा मैवारुवण्यो मैवारुवण्यो मैवारुवण्यः’ इति भाल्लवेयश्रुतिः ।
‘आत्मा हि परमः स्वतन्त्रोऽधिगुणो ऽऽल्पशक्तिरस्वातन्त्रोऽवरः’
इति च भाल्लवेयश्रुतिः ।
‘यथेश्वरस्य जीवस्य भेदः सत्यो विनिश्चयात् ।
एवमेव हि मे वाचं सत्यां कर्तुमिहार्हसि’ ॥
‘यथेश्वरश्च जीवश्च सत्यभेदौ परस्परम् ।
तेन सत्येन मां देवास्त्रायन्तु सहकेशवाः ॥’
इत्यदेर्नासत्यो भेदः ॥ 12 ॥
॥ इति गुहाधिकरणम् ॥ 03 ॥
आदित्ये विष्णुरित्युक्तम् ।
‘य एष आदित्ये पुरुषः सोऽहमस्मि स एवाहमस्मि’
इत्यादावग्नीनामेवादित्यस्थत्वमुच्यते । अतोऽक्ष्यादित्ययोरैक्याद्
‘य एषोऽन्तरक्षिणि पुरुषो दृश्यत’ इत्यत्राप्यग्निरेवोच्यते । अतः
‘तद्यथा पुष्करफलाश आपो न श्लिष्यन्त
एवमेवंविधि पापं कर्म न श्लिष्यते’
इत्यग्निज्ञानादेव सर्वपापश्लेषान्मोक्षोपपत्तिरिति । अतो ब्रवीति –
ॐ अन्तर उपपत्तेः ॐ ॥ 13-44 ॥
चक्षुरन्तस्थो विष्णुरेव।‘त्रिपादस्यामृतं दिवि’इत्यादिना तस्यैवामृतत्वाद्युपपत्तेः।ब्रह्मशब्दाद्युपपत्तेश्च ।
‘सोऽहमस्मि’ इत्यादि त्वन्तर्याम्यपेक्षया ।
‘अन्तर्यामिणमीशेशमपेक्ष्याहं त्वमित्यपि ।
सर्वे शब्दाः प्रयुज्यन्ते सति भेदेऽपि वस्तुषु’ इति महाकौर्मे ॥ 13 ॥
ॐ स्थानादिव्यपदेशाच्च ॐ ॥ 14-45 ॥
‘तद्यदस्मिन् सर्पिर्वोदकं वा सिञ्चति वर्त्मनी एव गच्छति’
इत्यादिस्थानशक्तिः वामनिर्भामनिरित्याद्यात्मशक्तिश्चोच्यते । तस्य ह्येत्यल्लिङ्गम् ।‘स ईशः सोऽसपत्नः स हरिः स परः स परोवरीयान् यदिदं चक्षुषि सर्पिर्वोदकं वा सिञ्चति वर्त्मनी एव गच्छति स वामनः स भामनः स आनन्दः सोऽच्युतः’ इति चतुर्वेदशिखायाम् ।
‘यत्स्थानत्वादिदं चक्षुरसङ्गं सर्ववस्तुभिः ।
स वामनः परोऽस्माकं गतिरित्येव चिन्तयेत्’ इति वामने ॥ 14 ॥
ॐ सुखविशिष्टाभिधानादेव च ॐ ॥ 15-46 ॥
‘प्राणो ब्रह्म कं ब्रह्म खं ब्रह्म’ इति,‘विज्ञानमानन्दं ब्रह्म’
‘आनन्दो ब्रह्मेति व्यजानात्’
इत्यादेस्तस्यैव हि लक्षणम्
‘लक्षणं परमानन्दो विष्णोरेव न संशयः ।
अव्यक्तादितृणान्तास्तु विप्लुडानन्दभागिनः’ इति ब्रह्मवैवर्ते ॥
न च मुख्ये सत्यमुख्यं युज्यते ॥ 15 ॥
ॐ श्रुतोपनिषत्कगत्यभिधानाच्च ॐ ॥ 16-47 ॥
‘स एनान् ब्रह्म गमयति’ इति । न ह्यन्यविद्यया अन्यगतिर्युक्ता ॥16॥
ॐ अनवस्थितेरसम्भवाच्च नेतरः ॐ ॥ 17-48 ॥
जीवस्य जीवान्तरनियामकत्वेऽनवस्थितेः, साम्यादसम्भवाच्च न जीवः । नियमप्रमाणाभावात् । अनीश्वरापेक्षत्वाच्च ॥ 17 ॥
॥ इत्यन्तराधिकरणम् ॥
‘यः पृथिव्यां तिष्ठन् पृथिव्या अन्तरो यं पृथिवी न वेद यस्य पृथिवी शरीरं यः पृथिवीमन्तरो यमयत्येष त आत्माऽन्तर्याम्यमृतः’ इत्याद्यन्तर्याम्युच्यते ।
तत्र च ‘एतदमृतम्’ इत्युक्तममृतत्वमुच्यते । स च‘यस्य पृथिवी शरीरम्’ इत्यादिना सर्वात्मकत्वात् प्रकृतिस्तत्तज्जीवो वा युक्तः ।
न हि विष्णोः पृथिव्यादिशरीरत्वमङ्गीक्रियत इत्यत आह –
ॐ अन्तर्याम्यधिदैवादिषु तद्धर्मव्यपदेशात् ॐ ॥ 18-49 ॥
‘यं पृथिवी न वेद’ ‘यः पृथिव्या अन्तर’- , इत्यादिना अधिदैवादिषु तद्धर्मव्यपदेशाद्विष्णुरेवान्तर्यामी ।
स हि ‘न ते विष्णो चायमानो न जातः’।
‘स योऽतोऽश्रुतोऽगतोऽमतोऽनतोऽदृष्टोऽविज्ञातोऽनादिष्टः सर्वेषां भूतामन्तरपुरुष’ इत्यादिनाऽविदितोऽन्तरश्च ॥ 18 ॥
ॐ न च स्मार्तमतद्धर्माभिलापात् ॐ ॥ 19-50 ॥
त्रिगुणत्वादिप्रधानधर्मानुक्तेर्न स्मृत्युक्तं प्रधानमन्तर्यामि ॥19॥
ॐ शारीरश्चोभयेऽपि हि भेदेनैनमधीयते ॐ ॥ 20-51 ॥
‘य आत्मनि तिष्ठन्नात्मनोऽन्तरो यमात्मा न वेद यस्यात्मा
शरीरं य आत्मानमन्तरो यमयत्येष त आत्माऽन्तर्याम्यमृतः’
‘यो विज्ञाने तिष्ठन् विज्ञानादन्तरो
यं विज्ञानं न वेद यस्य विज्ञानं शरीरं’
इत्युभयेऽपि हि शाखिनो भेदेनैनं जीवमधीयते ।
‘शीर्यते नित्यमेवास्माद्विष्णोस्तु जगदीदृशम् ।
रमते च परो ह्यस्मिन् शरीरं तस्य तज्जगत्’ ॥
इति वचनान्न शरीरत्वविरोधः ॥20॥
॥ इत्यन्तर्याम्यधिकरणम् ॥ 05 ॥
अदृश्यत्वादिगुणा विष्णोरुक्ताः । तत्र –
‘यत्तदद्रेश्यमग्राह्यमगोत्रमवर्णमचक्षुः श्रोत्रं तद् पाणिपादम् । नित्यं विभुं सर्वगतं सुसूक्ष्मं तदव्ययं यद्भूतयोनिं परिपश्यन्ति धीराः’इत्युक्त्वा,
‘यथोर्णनाभिः सृजते गृह्णते च यथा पृथिव्यामोषधयः सम्भवन्ति।
यथा सतः पुरुषात् केशलोमानि तथाऽक्षरात् सम्भवतीह विश्वम्’ इत्युक्त्वा तस्माच्च ‘अक्षरात्परतः परः’ इति परः प्रतीयत इत्यतोऽब्रवीत्-
ॐ अदृश्यत्वादिगुणको धर्मोक्तेः ॐ ॥ 21-52 ॥
पृथिव्यादि दृष्टान्तमुक्त्वा‘अक्षरात् सम्भवतीह विश्वम्’ इत्यतः परं तत्परतः पराभिधानात्,‘कूटस्थोऽक्षर उच्यते’ इति स्मृतेश्च प्रकृतेः प्राप्तिः ।
ब्रह्मशब्दात् तत्परतः पराभिध्यानादेव च हिरण्यगर्भस्य ।
‘तमेवं विद्वानमृत इह भवति’ ।
‘तत्कर्म हरितोषं यत् सा विद्या तन्मतिर्यया’
‘अथ द्वे वाव विद्ये वेदितव्ये परा चैवापरा च’।
तत्र यो वेदा यान्यङ्गानि यान्युपाङ्गानि यानि प्रत्यङ्गानि साऽपरा । अथ परा यया स हरिर्वेदितव्यो योऽसावदृश्यो निर्गुणः परः परमात्मा’इत्यादिना तद्धर्मत्वेनावगतपरविद्या¬विषयत्वोक्तेर्विष्णुरेवादृश्यत्वादि गुणकः ॥ 21 ॥
ॐ विशेषणभेदव्यपदेशाभ्यां नेतरौ ॐ ॥ 22-53 ॥
‘यः सर्वज्ञः सर्वविद्यस्य ज्ञानमयं तप’ इति विशेषणान्न प्रकृतिः ।’ तस्मातेतत्ब्रह्म नाम रूपमन्नं च जायते’ इति भेदव्यपदेशान्न विरिञ्चः ।
‘अपरं त्वक्षरं या सा प्रकृतिर्जडरूपिका ।
श्रीः परा प्रकृतिः प्रोक्ता चेतना विष्णुसंश्रया ॥
तामक्षरं परं प्राहुः परतः परमक्षरम् ।
हरिमैवाखिलगुणमक्षरत्रयमीरितम्’॥
इति स्कान्दे त्र्यक्षराभिधानात्’ अक्षरात् परतः परः’ इत्यपि विशेषणमेव ।
‘जुष्टं यदा पश्यत्यन्यमीशमस्य महिमानमिति वीतशोकः’
इति भेदव्यपदेशादीशपदप्राप्तोऽपि न रुद्रः ॥ 22 ॥
ॐ रूपोपन्यासाच्च ॐ ॥ 23 ॥
‘यदा पश्यः पश्यते रुग्मवर्णं कर्तारमीशं पुरुषं ब्रह्मयोनिम्’ इति
“एको नारायण आसीन्न ब्रह्मा न च शङ्करः । स मुनिर्भूत्वासमचिन्तयत् । तत एते व्यजायन्त विश्वो हिरण्यगर्भोऽग्निर्यमो वरुणरुद्रेन्द्राः” इति ।
तस्य हैतस्य परमस्य नारायणस्य चत्वारि रूपाणि शुक्लं रक्तं रौक्मं कृष्णमिति । स एतान्येतेभ्योऽभ्यचीक्लृपत् । विमिश्राणि व्यमिश्रयत् । अत एतादृगेतद्रूपमिति तस्यैव हि रूपाण्यभिधीयन्ते ॥ 32 ॥
॥ इति अदृश्यत्वाधिकरणम् ॥
अदृश्यत्वादिगुणेषु सर्वगतत्वं
‘यस्त्वेतमेवं प्रादेशमात्रमभिविमानमात्मानं वैश्वानरमुपास्ते’ इति वैश्वानरस्योक्तमित्यत आह –
ॐ वैश्वानरः साधारणशब्दविशेषात् ॐ ॥ 24-55॥
अग्नाविष्ण्वोः साधारणस्य वैश्वानरशब्दस्य विष्णावेव प्रसिद्धात्म शब्देन विशेषणाद्वैश्वानरो विष्णुरेव ॥ 24 ॥
ॐ स्मर्यमाणमनुमानं स्यादिति ॐ ॥25-56॥
‘अहं वैश्वानरो भूत्वा प्राणिनां देहमाश्रितः’
इति स्मर्यमाणमत्रापि स एवोच्यत इत्यस्यानुमापकम् । समाख्यानात् । इति शब्दः समाख्याप्रदर्शकः ॥ 25 ॥
ॐ शब्दादिभ्योऽन्तः प्रतिष्ठानान्नेति चेन्न तथा दृष्ट्युपदेशादसम्भवात् पुरुषविधमपि चैनमधीयते ॐ ॥ 26-57 ॥
‘अयमग्निर्वैश्वानरः’‘वैश्वानरमृत आजातमग्निम्’ इत्यादिशब्दः ।
‘वैश्वानरे तद्दुतं भवति’ ‘हृदयं गार्हपत्यो मनोऽन्वाहार्यपचन आस्यमाहवनीयः’ इत्याद्यग्निलिङ्गमादिशब्दोक्तम्।
‘येनेदमन्नं पच्यते’’तद्यद्भक्तं प्रथममागच्छेत्तद्धोमीयम्’
इत्यादिना पाचकत्वेनान्तः प्रतिष्ठानं च प्रतीयते । तस्मान्न विष्णुरिति चेन्न ।
‘अथ हेममात्मानमणोरणीयांसं परतः परं विश्वं हरिमुपासीतेति । सर्वनामा सर्वकर्मा सर्वलिङ्गः सर्वगुणः सर्वकामः सर्व धर्मः सर्वरूप इति’।
‘स य एतमेवमात्मानं विश्वं हरिमारादरमुपास्ते तस्य सर्वेषु लोकेषु सर्वेषु भूतेषु सर्वेषु देवेषु सर्वषु वेदेषु कामचारो भवति’
इति तत्तन्नामलिङ्गादिना तस्यैव दृष्ट्युपदेशान्महोपनिषदि ॥
अनात्तत्वादनात्मान ऊनत्वाद्गुणराशितः ।
अब्रह्माणः परे सर्वे ब्रह्मात्म विष्णुरेव हि’ ॥
इत्यादिना ‘को न आत्मा किं ब्रह्म’ इत्यारम्भाच्च अन्येषामसम्भवाद्विष्णुरेव वैश्वानरः ।
‘चन्द्रमा मनसो जातश्चक्षोः सूर्यो अजायत’– इत्यादिना यः पुरुषाख्यो विष्णुरभहितस्तद्विधमेवात्र
‘मूर्दैव सुतेजाश्चक्षुर्विश्वरूपः प्राणः पृथग्वर्त्मा’
इत्यादिनैनं वैश्वानरमधीयते । चशब्देन सकलवेदतन्त्रपुराणादिषु विष्णुपरत्वं पुरुषसूक्तस्य दर्शयति ।तथा च ब्राह्मे –
‘यथैव पौरुषं सूक्तं नित्यं विष्णुपरायणम् ।
तथैव मे मनो नित्यं भूयाद्विष्णुपरायणम्’ इति ॥
चतुर्वेदशिखायां च –
‘सहस्रशीर्षा पुरुषः सहस्राक्षः सहस्रपात्’ इति । ‘एष ह्येवाचिन्त्यः परः परमो हरिरादिरनादिरनन्तोऽनन्तशीर्षोऽनन्ताक्षोऽनन्तबाहुरनन्त गुणोऽनन्तरूपः’ इति । बृहत्संहितायां च –
‘यथा हि पौरुषं सूक्तं विष्णोरेवाभिधायकम् ।
न तथा सर्ववेदाश्च वेदाङ्गानि च नारद’ इत्यादि ॥
‘यस्माद्यज्जायते चाङ्गाल्लोकवेदादिकं हरे ।
तन्नामवाच्यमङ्गं तद्यथा ब्रह्मादिकं मुखम्’
॥ इति नारदीयवचनान्नाभेदोक्तिविरोधः ॥ 26 ॥
ॐ अत एव न देवता भूतं च ॐ ॥ 27-58॥
अग्निवैश्वानरादिशब्दस्तेजसि भूते अग्निदेवतायां च प्रसिद्धोऽप्यतः पूर्वोक्तहेतुत एवात्र न सा तच्चाभिधीयते ॥ 27 ॥
ॐ साक्षादप्यविरोधं जैमिनिः ॐ ॥ 28-59 ॥
नाग्न्यादयः शब्दा अग्न्यादिवाचकास्तथापि साक्षादेवानन्ययोगेन ब्रह्मवाचकैश्यब्दैः व्ववहारार्थमनभिज्ञानाच्चान्यत्र व्यवहारन्तीत्यभ्युपगमेऽविरोधं जैमिनिर्वक्ति ।
‘व्यासचित्तस्थिताकाशादवच्छिन्नानि कानिचित् ।
अन्ये व्ववहरन्त्येतान्यूरीकृत्य गृहादिवत्’ ॥
इति स्कान्दवचनान्न मतानां परस्परविरोधः ॥ 28 ॥
ॐ अभिव्यक्तेरित्याश्मरथ्यः ॐ ॥ 29-60 ॥
तत्र तत्र प्रसिद्धावप्यग्न्यादिषु ब्रह्मणोऽभिव्यक्तेरग्न्यादिसूक्तनियम इत्याश्मरथ्यः ॥ 29 ॥
ॐ अनुस्मृतेर्बादरिः ॐ ॥ 30-61 ॥
तत्र तत्रोक्तस्य विष्णोरग्न्यादिष्वनुस्मर्यमाणत्वात् तन्नियमः – इति बादरिः ॥ 30 ॥
ॐ सम्पत्तेरिति जैमिनिस्तथा हि दर्शयति ॐ ॥ 31-62 ॥
साक्षादप्यविरोधं वदन् जैमिनिः सूक्तादिनियममग्न्यादि सम्प्राप्त्या मन्यते।
‘तं यथा यथोपासते तदेव भवति’ इति दर्शयति ॥ 31 ॥
न ह्यन्योपासकोऽन्यं प्राप्नुत इति युज्यत इत्यत आह –
ॐ आमनन्ति चैनमस्मिन् ॐ ॥ 32-63 ॥
एनं विष्णुमस्मिन्नग्न्यादावामनन्ति ।
‘योऽग्नौ तिष्ठन्’‘य एष एतस्मिन्नग्नौ तेजोमयोऽमृतमयः पुरुषः’ इत्यादिना ॥ 32 ॥
॥ इति वैश्वानराधिकरणम् ॥ 07 ॥
॥ इति श्रीमदानन्दतीर्थभगवत्पादाचार्यविरचिते श्रीमद्ब्रह्मसूत्रभाष्ये प्रथमाध्यायस्य द्वितीयः पादः ॥ 01-02 ॥

तृतीयः पादः ॥ 01-03 ॥
तत्र चान्यत्र च प्रसिद्धानां शब्दानां विष्णौ समन्वयं प्रायेणास्मिन् पादे दर्शयति ।
विष्णोः परविद्याविषयत्वमुक्तम् । तत्र
‘यस्मिन् द्यौः पृथिवी चान्तरिक्षमोतं मनः सह प्राणैश्चसर्वैस्तमेवैकं जानथ आत्मानम्’ इत्यत्र,
‘प्राणानां ग्रन्थिरसि रुद्रोऽमाऽऽविशान्तकः’
‘प्राणेश्वरः कृत्तिवासाः पिनाकी’
इत्यादिना रुद्रस्य प्राणाधारत्वप्रतीतेः ।
‘स एषोऽन्तरश्चरते बहुधा जायमानः’
इति जीवलिङ्गाच्च तयोः प्राप्तिरित्यत उच्यते –
ॐ द्युभ्वाद्यायतनं स्वशब्दात् ॐ ॥ 01-64 ॥
‘तमेवैकं जानथ आत्मानम्’इत्यात्मशब्दात् द्युभ्वाद्याश्रयो विष्णुरेव ।
‘आत्मब्रह्मादयः शब्दास्तमृते विष्णुमव्ययम् ।
न सम्भवन्ति यस्मात् तैर्नैवाप्तागुणपूर्णता’ इति ब्रह्मवैवर्ते ॥ 1 ॥
ॐ मुक्तोपसृप्यव्यपदेशात् ॐ ॥ 02-65 ॥
‘अमृतस्यैष सेतुः’ इति ‘ब्रह्मविदाप्नोति परम्’,‘नारायणं महाज्ञेयं विश्वात्मानं परायणम्’ ,‘मुक्तानां परमा गतिः’ ‘एतमानन्दमयमात्मानमुपसङ्क्रामति’ इत्यादिना तस्यैव मुक्तप्राप्यत्वव्यपदेशात् ।
‘बहुनाऽत्र किमुक्तेन यावच्छ्वेतं न गच्छति ।
योगी तावन्न मुक्तः स्यादेष शास्त्रनिर्णयः’॥ इत्यादित्यपुराणे ॥ 2 ॥
ॐ नानुमानमतच्छब्दात् ॐ ॥ 03-66 ॥
नानुमानात्मकागमपरिकल्पितरुद्रोऽत्र वाच्यः । भस्मधरोग्रत्वादितच्छब्दाभावात् ।
‘सोऽन्तकः स रुद्रः स प्राणभृत् स प्राणनायकः स ईशो यो हरिर्योऽनन्तो यो विष्णुर्यः परः परोवरीयान्’
इत्यादिना प्राणग्रन्थिरुद्रत्वादेर्विष्णोरेवोक्तत्वात् । ब्रह्माण्डे च –
‘रुजं द्रावयते यस्माद्रुद्रस्तस्माज्जनार्दनः ।
ईशानादेव चेशानो महैदेवो महत्त्वतः ॥
पिबन्ति ये नरा नाकं मुक्ताः संसारसागरात् ।
तदाधारो यतो विष्णुः पिनाकीति ततः स्मृतः॥
शिवः सुखात्मकत्वेन शर्वः शंरोधनाद्धरिः ।
कृत्यात्मकमिदं देहं यतो वस्ते प्रवर्तयन् ॥
कृत्तिवासास्ततो देवो विरिञ्चश्च विरेचनात् ।
बृंहणाद्ब्रह्मनामाऽसावैश्वर्यादिन्द्र उच्यते ॥
एवं नानाविधैः शब्दैरेक एव त्रिविक्रमः ।
वेदेषु सपुराणेषु गीयते पुरुषोत्तमः’ इति ।
वामने च –
‘न तु नारायणादीनां नाम्नामन्यत्र सम्भवः ।
अन्यनाम्नां गतिर्विष्णुरेक एव प्रकीर्तितः’ इति ॥
स्कान्दे च –
‘ऋते नारायणादीनि नामानि पुरुषोत्तमः ।
प्रादादन्यत्र भगवान् राजेवर्ते स्वकं पुरम्’इति
‘चतुर्मुखः शतानन्दो ब्रह्मणः पद्मभूरिति ।
उग्रो भस्मधरो नग्नः कपालीति शिवस्य च ।
विशेषनामानि ददौ स्वकीयान्यपि केशवः’इति च ब्राह्मे ॥ 3 ॥
ॐ प्राणभृच्च ॐ ॥ 04-67 ॥
एतैरेव हेतुभिर्न जीवो वायुश्च ।
‘अजायमानो बहुधा विजायत’ इति तस्यैव बहुधा जन्मोक्तेः ॥ 04॥
ॐ भेदव्यपदेशात् ॐ ॥ 05-68 ॥
न चैक्यं वाच्यम् ।
‘जुष्टं यदा पश्यत्यन्यमीशमस्य महिमानम्’ इति भेद व्यपदेशात् ॥ 05 ॥
ॐ प्रकरणात् ॐ ॥ 06-69 ॥
‘द्वे विद्ये वेदितव्ये’ इति तस्य ह्येतत् प्रकरणम् ॥ 06 ॥
ॐ स्थित्यदनाभ्यां च ॐ ॥ 07-70 ॥
‘द्वासुपर्णा सयुजा सखाया समानं वृक्षं परिषस्वजाते ।
तयोरन्यः पिप्पलं स्वाद्वत्त्यनश्ननन्यो अभिचाकशीति’ इति ईशजीवयोः स्धित्यदनोक्तेः ॥ 07 ॥
॥ इति द्युभ्वाधिकरणम् ॥ 01 ॥
‘प्राणो व अशाया भूयान्’ इत्युक्त्वा’ यो वै भूमा तत्सुखम्’ । इत्युक्तेस्यैव भूमत्वप्राप्तिः ।
‘उत्क्रान्तप्राणान्’ इत्यादिलिङ्गात् प्राणशब्दश्च वायुवाचीत्यतो वक्ति –
ॐ भूमा सम्प्रसादादध्युपदेशात् ॐ ॥ 08-71 ॥
‘सम्प्रसादात्’ पूर्णसुखरूपत्वात् ‘अध्युपदेशात्’ सर्वेशामुपर्युपदेशाच्च विष्णुरेव भूमा ।
‘सहस्रशीर्षं देवं विश्वाक्षं विश्वशम्भुवम् ।
विश्वं नारायणं देवमक्षरं परमं पदम् ॥
विश्वतः परमां नित्यम्’ इति श्रुतिः
‘तमुत्क्रामन्तं प्राणोऽनूत्क्रामति’
इत्यादिना नोत्क्रमणादिलिङ्गविरोधोऽपि ॥08॥
ॐ धर्मोपपत्तेश्च ॐ ॥ 09-72 ॥
सर्वगतत्वादिधर्मोपपतेश्च ॥09॥
इति भूमाधिकरणम् ॥ 02 ॥
अदृश्यत्वादिगुणा विष्णोरुक्ताः’ अदृष्टं द्रष्ट्रश्रुतं श्रोतृ’ इत्यादिना ।
‘अहं सोममाहनसं भिभर्मि’ इत्यादेस्तस्यापि सम्भवान्मध्यमाक्षरस्योक्ता इत्यतो ब्रूते –
ॐ अक्षरमम्बरान्तधृतेः ॐ ॥ 10-73 ॥
‘एतस्मिन् खल्वक्षरे गार्ग्याकाश ओतश्च प्रोतश्च’
इत्यम्बरान्तस्य सर्वस्य धृतेर्ब्रह्मैवाक्षरम् ।
‘य उ त्रिधातु पृथिवीमुत द्यामेको दाधार भुवनानि विश्वा’
‘भर्ता सन् भ्रियमाणो बिभर्ति । एको देवो बहुधा निविष्टः ।
यदा भारं तन्द्रयते स भर्तुम् । पराऽस्य भारं पुनरस्तमेति’ ।
‘यस्मिन्निदं सञ्च वि चैदि सर्वं यस्मिन् देवा अधि विश्वे निषेदुः’ इत्यादि श्रुतेः ।
‘पृथिव्यादिप्रकृत्यन्तं भूतं भव्यं भवच्च यत् ।
विष्णुरेको बिभर्तीदं नान्यस्तस्मात् क्षमो धृतौ’इति च स्कान्दे ॥ 10 ॥
ॐ सा च प्रशासनात् ॐ ॥ 11-74 ॥
सा च धृतिः प्रशासादुच्यते ।’ एतस्य वा अक्षरस्य प्रशासने गार्गी सूर्याचन्द्रमसौ विधृतौ तिष्ठतः’ इत्यादिना ।
तच्च प्रशासनं विष्णोरेव ।
‘सप्तार्धगर्भा भुवनस्य रेतो विष्णोस्तिष्ठन्ति प्रदिशा विधर्मणि’ ।
‘चतुर्भिः साकं नवतिं च नामभिश्चक्रं न वृत्तं व्यतीरवीविपत्’ इत्यादिश्रुतेः ।
‘एकः शास्ता न द्वितीयोऽस्ति शास्ता’।
‘यो हृच्छयस्तमहमिह ब्रवीमि’
‘न केवलं मे भवतश्च राजन्
स वै बलं बलीनां चापरेषाम्’इत्यादेश्च ॥ 11 ॥
ॐ अन्यभावव्यावृत्तेश्च ॐ ॥ 12-75 ॥
‘अस्थूलमनणु’ इत्यादिना स्थूलाण्वादीनामन्यवस्तुस्वभावानां व्यावृत्तेश्च।
‘अस्थूलोऽनणुरमध्यमो मध्यमोऽव्यापको व्यापको
योऽसौ हरिरादिरनादिरविश्वो विश्वः सगुणो निर्गुणः’
इत्यादेर्विष्णोरेव ते धर्माः ।
‘अस्थूलोऽनणुरूपोऽसावविश्वो विश्व एव च ।
विरुद्दधर्मरूपोऽसावैश्वर्यात् पुरुषोत्तमः’ । इति च ब्राह्मे ॥ 12 ॥
॥ इति अक्षराधिकरणम् ॥ 03 ॥
‘सदेव सोम्येदमग्र आसीत्’ इत्यादिना सतः स्रष्टृत्वमुच्यते । तच्चसत्’बहुस्यां प्रजायेय’ इति परिणामप्रतीतेर्न विष्णुः । स हि
‘अविकारः सदा शुद्धो नित्य आत्मा सदा हरिः’
इत्यादिनाऽ तस्यैव हि तल्लक्षणम् ।
बहुत्वं चाविकारेणैवोक्तं’ अजायमानो बहुधा विजायत’ इति ॥ 13 ॥
ॐ ईक्षतिकर्मव्यपदेशात् सः ॐ ॥ 13-76 ॥
‘तदैक्षत’ इतीक्षतिकर्मव्यपदेशात् स एव विष्णुरत्रोच्यते ।
‘नान्योऽतोऽस्ति द्रष्टा’,’नान्यदतोऽस्ति द्रष्ट्रु’
इत्यादिना तस्यै व हि तल्लक्षणम् ।
बहुत्वं चानिकारेणैवोक्तं’अजायमानो बहुधा विजायत’ इति ॥13॥
॥इति सदधिकरणम् ॥ 04 ॥
चन्द्रादित्याद्याधारत्वं विष्णोरुक्तम् । तच्च’अथ यदिदमस्मिन् ब्रह्म पुरे दहरं पुण्डरीकं वेश्म दहरोऽस्मिन्नन्तर आकाशः’……’ किं तदत्र विद्यते…..’
‘उभे अस्मिन् द्यावा पृथिवी अन्तरेव समाहिते ।
उभावग्निश्च वायुश्च सूर्याचन्द्रमसावुभौ ।
विद्युन्नक्षत्राणि’इत्यादिनाऽऽकाशस्य प्रतीयते ।
स चाकाशो न विष्णुः ।
तस्यान्ते सुषिरं सूक्ष्मं तस्मिन् सर्वं प्रतिष्ठितम्’ इति श्रुतेरित्यत आह- .
ॐ दहर उत्तरेभ्यः ॐ ॥ 14-77 ॥
‘य आत्माऽपहतपाप्मा विजरो विमृत्युर्विशोकोऽविजिघत्सोऽपिपासः सत्यकामः सत्यसङ्कल्पः सोऽन्वेष्टव्य स विजिज्ञासितव्यः’
इत्यादिभ्य उत्तरेभ्यो गुणेभ्यो दहरे विष्णुरेव ।
‘योऽशनायापिपासे शोकं मोहं जरां मृत्युमत्येति’
‘स एष सर्वेभ्यः पाप्मभ्य उदितः’
इत्यादिना विष्णोरेव हि ते गुणाः ।
‘नित्यतीर्णाशनायादिरेक एव हरिः स्वतः ।
अशनायादिकानन्ये तत्प्रसादात् तरन्ति हि’ इति पाद्मे ।
सापेक्षनिरपेक्षयोश्च निरपेक्षं स्वीकर्तव्यम् ॥
‘सत्यकामोऽअपरो नास्ति तमृते विष्णुमव्ययम् ।
सत्यकामत्वमन्येषां भवेत् तत्काम्यकामिता’ इति च स्कान्दे ॥ 14 ॥
ॐ गतिशब्दाभ्यां तथा हि दृष्टं लिङ्गं च ॐ ॥ 15-78 ॥
अहरहर्गच्छन्त्य एतं ब्रह्मलोकं न विन्दन्ति’
इति सुप्तस्य तद्गतिर्ब्रह्मशब्दश्चोच्यते ।
‘सता सोम्य तदा सम्पन्नो भवति’ इति श्रुतेस्तं हि सुप्तो गच्छिति ।
‘अरश्च ह वैण्यश्चार्णवौ ब्रह्मलोके’ इति लिङ्गं च तथा दृष्टम् ।
‘अरश्च वै ण्यश्च सासमुद्रौ तत्रैव सर्वाभिमतप्रदौ द्वौ’
इत्यादिना तस्यैव हि तल्लक्षणत्वेनोच्यते ॥ 15 ॥
ॐ धृतेश्च महिम्नोऽस्यास्मिन्नुपलब्धेः ॐ ॥ 16-79 ॥
‘एष सेतुर्विधृतिः’ इति धृतेः’एष भूताधिपतिरेण भूतपालः’इत्याद्यस्य महिम्नोऽस्मिन्नुपलब्धेः ।
‘एतस्मिन्नु खल्वक्षरे गार्ग्याकाश ओतश्च प्रोतश्च’
‘एतस्य वा अक्षरस्य प्रशासने गार्गी’
‘स हि सर्वाधिपतिः स हि सर्वकालः स ईशः स विष्णुः’
‘पतिं विश्वस्यात्मेश्वरम्’
इत्यादि श्रतिभ्यस्तस्य ह्येष महिमा ।
‘सर्वेशो विष्णुरेवैको नान्योऽस्ति जगतः पतिः’ इति स्कान्दे ॥16॥
ॐ प्रसिद्धेश्च ॐ ॥ 17-80 ॥
‘तत्रापि दह्रं गगनं विशोकस्तस्मिन् यदन्तस्तुदुपासितव्यम्’ इति प्रसिद्धेश्च । तदन्तस्थापेक्षत्वान्न सुषिरश्रुतिविरोधः ॥17॥
ॐ इतरपरामर्शात् स इति चेन्नासम्भवात् ॐ ॥ 18-81 ॥
‘परंज्योतिरुपसम्पद्य स्वेन रूपेणाभिनिष्टद्यते’
‘एष आत्मेति होवाच’ इति जीवपरामर्शात् स इति चेन्न ।
तस्य स्वतोऽपहतपाप्मत्वाद्यसम्भवात् ॥ 18 ॥
ॐ उत्तराच्चेदाविर्भूतस्वरूपस्तु ॐ ॥ 19-82 ॥
‘स तत्र पर्येति जक्षन् क्रीडन् रममाणः’ इत्यादुत्तरवचनाज्जीव एवेति चेन्न । तत्र हि परमेश्वरप्रसादादाविर्भूतस्वरूपो मुक्त उच्यते।यत्प्रसादात् स मुक्तो भवति स भगवान् पूर्वोक्तः॥19 ॥
ॐ अन्यार्थश्च परामर्शः ॐ ॥ 20-83 ॥
‘यं प्राप्य स्वेन रूपेण जीवोऽभिनिष्पद्यते स एष आत्मा’ इति परमात्मार्थश्च परामर्शः ॥ 20 ॥
ॐ अल्पश्रुतेरिति चेत् तदुक्तम् ॐ ॥ 21-84 ॥
‘दहर’ इत्यल्पश्रुतेर्नेति चेन्न ।’निचाय्यत्वादेवं व्योमवच्च’ इत्युक्व्तात् ‘एष म आत्माऽन्तर्हृदये ज्यायन्’ इति श्रुत्युक्तत्वाच्च ॥ 21 ॥
॥इति दहराधिकरणम् ॥
अदृश्यत्वादयः परमेश्वरगुणा उक्ताः ।
‘तेषां सुखं शाश्वतं नेतरेषाम्’
‘तदेतदिति मन्यन्तेऽनिर्देश्यं परमं सुखम्’
इत्यादिना ज्ञानिसुखस्याप्यनिर्देश्यत्वमज्ञेयत्वं चोच्यत इत्यतो वक्ति-
ॐ अनुकृतेस्तस्य च ॐ ॥ 22-85 ॥
‘तमेव भान्तमनुभाति सर्वम्’ इत्यनुकृतेः,
‘तस्य भासा सर्वमिदं विभाति’
इति वचनाच्च परमात्मैवानिर्देश्यसुखरूपः ।
न हि ज्ञानिसुखमनुभाति सर्वम् । न च तद्भासा ।
‘अहं तत्तेजो रश्मीन्’ इति नारायणभासा हि सर्वं भाति ॥ 22 ॥
ॐ आपि स्मर्यते ॐ ॥ 23-86 ॥
‘यदादित्यगतं तेजो जगद्भासयतेऽखिलम् ।
यच्चन्द्रमसि यच्चाग्नौ तत्तेजो विद्धि मामकम्’ इति
‘न तद्भासयते सूर्यो न शशाङ्को न पावकः।
यद्गत्वा न निवर्तन्ते तद्धाम परमं मम’ इति च ॥ 23 ॥
॥ इति अनुकृत्यधिकरणम् ॥ 06 ॥
विष्णुरेव जिज्ञास्य इत्युक्तम् । तत्र
‘ऊर्ध्वं प्राणमुन्नयत्यपानं प्रत्यगस्यति।
मध्ये वामनमासीनं विश्वेदेवा उपासते’
इति सर्वदेवोपास्यः कश्चित् प्रतीयते । स च
‘एवमेवैष प्राण इतरान् प्राणान् पृथगेव सन्निधत्ते’
‘योऽयं मध्यमः प्राणः’’कुविदङ्ग’
इत्यादिना प्राणव्यवस्थापकत्वान्मध्यमत्वात् सर्वदेवोपास्यत्वाच्च वायुरेवेति प्रतीयते । अतोऽब्रवीत् ॥
ॐ शब्दादेव प्रमितः ॐ ॥ 24-87 ॥
वामनशब्दादेव विष्णुरिति प्रमितः । न हि श्रुतेर्लिङ्गं बलवत् ।
‘श्रुतिर्लिङ्गं समाख्या च वाक्यं प्रकरणं तथा ।
पूर्वं पूर्वं बलीयः स्यादेवमागमनिर्णय’ इति स्कान्दे ॥
तच्चलिङ्गं विष्णोरेव।तस्मैव प्राणत्वोक्तेः’तद्वैत्वं त्वं प्राणो अभवः’ इति ॥ 24 ॥
ॐ हृद्यपेक्षया तु मनुष्याधिकारत्वात् ॐ ॥ 25-88 ॥
सर्वगतस्यापि तस्याङ्गुष्ठमात्रत्वं हृद्यवकाशापेक्षया युज्यते । इतरप्राणिनामङ्गुष्ठाभावेऽपि मनुष्याधिकारत्वान्न विरोधः ॥ 25 ॥
॥ इति वामनाधिकरणम् ॥ 07 ॥
मनुष्याणामेव वेदविद्यायामधिकार इत्युक्तम् ।
तिर्यगाद्यपेक्षयैव मनुष्यत्वविशेषणमुक्तं, न तु देवाद्यपेक्षयेत्याह-
ॐ तदुपर्यपि बादरायणः सम्भवात् ॐ ॥ 26-89 ॥
तदुपरि मनुष्याणां सतां देवादित्वप्राप्युपरि । सम्भवति हि तेषां विशिष्टबुद्ध्यादिभावात् । तिर्यगादीनां तदभावादभावः । तेषामपि यत्र विशिष्टबुद्ध्यादिभावस्तत्राविरोधः । निषेदभावात् । दृश्यन्ते हि जरितार्यादयः ॥ 26 ॥
ॐ विरोधः कर्मणेति चेन्नानेकप्रतिपत्तेर्दर्शनात् ॐ॥ 27-90 ॥
मानुषा एव देवादयो भवन्तीति तदुपरीत्युक्तम् । तत्र यदि मनुष्याः सन्तो देवादयो भवन्ति तत्पूर्वं देवताभावाद्देवतोद्दिष्टकर्मणि विरोध इति चेन्न । अनेकेषां देवतापदप्राप्तेर्दर्शनात् ।
‘ते ह नाकं महिमानः सचन्त यत्र पूर्वे साध्याः सन्ति देवाः’ इति ॥27॥
ॐ शब्द इति चेन्नातः प्रभवात् प्रत्यक्षानुमानाभ्याम् ॐ ॥ 28-91 ॥
‘वाचा विरूप नित्यया’ इत्यादिश्रुतेराप्त्यनिश्चयान्नित्यत्वापेक्षत्वाच्च मूलप्रमाणस्य, स्वतः प्रामाण्यप्रसिद्धेश्च नित्यत्वाद्वेदस्य तदुदितानां देवानामनित्यत्वात् पुनरन्यभावनियमाभावाच्च शब्दे विरोध इति चेन्न ।
‘सूर्याचन्द्रमसौ धाता यथा पूर्वमकल्पयत्’
‘यथैव नियमः काले सुरादिनियमस्तथा ।
तस्मान्नानीदृशं क्वापि विश्वमेतद्भविष्यति’ ॥
इत्यादेरत एव शब्दात् तेषां प्रभवनियमात्,महतां प्रत्यक्षात् । यथेदानीं तथोपर्यपि देवा भविष्यन्तीतीतरेषामनुमानाच्च ॥ 28 ॥
ॐ अत एव च नित्यत्वम् ॐ ॥ 29-92 ॥
अत एव शब्दस्य नित्यत्वादेव च देवप्रवाहनित्यत्वं युक्तम् ॥ 29 ॥
ॐ समाननामरूपत्वाच्चावृत्तावप्यविरोधो दर्शनात् स्मृतेश्च ॐ ॥ 30-93 ॥
अतीतानागतानां देवानां समाननामरूपत्वात् प्राप्तपदानां मुक्त्याऽवृत्तावप्यविरोधः ।
‘यथापूर्वम्’ इति दर्शनात् ।
‘अनादि निधना नित्या वागुत्सृष्टा स्वयम्भुवा ।
ऋषीणां नामधेयानि याश्च वेदेषु दृष्टयः ।
वेदशब्देभ्य एवादौ निर्ममे स महेश्वरः’ इति स्मृतेश्च ॥30॥
ॐ मध्वादिष्वसम्भवादनधिकारं जैमिनिः ॐ ॥ 31-94॥
‘वसूनामेवैको भूत्वा’ इत्यादिना प्राप्यफलत्वात् प्राप्तपदानां देवानां मध्वादिविद्यास्वनधिकारं जैमिनिर्मन्यते ॥ 31 ॥
ॐ ज्योतिषि भावाच्च ॐ ॥ 32-95॥
ज्योतिषि सर्वज्ञत्वे भावाच्च। आदित्यप्रकाशेऽन्तर्भाववत् तज्ज्ञाने सर्ववस्तूनामान्तर्भावात् । नित्यसिद्धत्वाच्च विध्यानाम् ॥ 32 ॥
ॐ भावं तु बादरायणोऽस्ति हि ॐ ॥33-96॥
फलविशेषभावात् प्राप्तपदानामपि देवानां मध्वादिष्वप्यधिकारं बादरायणो मन्यते । अस्ति हि प्रकाशविशेषः ।
‘यावत्सेवा परे तत्वे तावत्सुखविशेषता ।
सम्भवाच्च प्रकाशस्य परमेकमृते हरिम् ॥
तेषां सामर्थ्ययोगाच्च देवानामप्युपासनम्।
सर्वं विधीयते नित्यं सर्वयज्ञादिकर्म च’ इति स्कान्दे ॥
उक्तफलानधिकारमात्रं जैमिनिमतम् । अतो न मतविरोधः ।
‘सर्वज्ञस्यैव कृष्णस्य त्वेकदेशविचिन्तितम् ।
स्वीकृत्य मुनयो ब्रूयुस्तन्मतं न विरुध्यते’ इति ब्राह्मे ॥ 33 ॥
॥इति देवताधिकरणम् ॥ 08 ॥
मनुष्याधिकारत्वादित्युक्तेऽविशेषाच्छूद्रस्यापि’अह हारे त्वा शूद्र’ इति पौत्रायणोक्तेरधिकार इत्यत आह –
ॐ शुगस्य तदनादरश्रवणात् तदाऽऽद्रवणात् सूच्यते हि ॐ ॥34-97॥
नासौ पौत्रायणः शूद्रः, शुचाऽऽद्रवणमेव शूद्रत्वम् ।
‘कम्वर एनमेतत्सन्तम्’ इत्यनादरश्रवणात् ।
‘स ह सञ्ञिहान एव क्षत्तारमुवाच’ इति सूच्यते हि ॥ 34 ॥
ॐ क्षत्रियत्वावगतेश्चोत्तरत्र चैत्ररथेन लिङ्गात् ॐ ॥ 35-98 ॥
अयमश्वतरीरथ इति चित्ररथसम्बन्दित्वेन लिङ्गेन पौत्रायणस्य क्षत्रियत्वावगतेश्च ।
‘रथस्त्वश्वतरीयुक्तश्चित्र इत्यभिधीयते’ इति ब्राह्मे ।
‘यत्र वेदो रथस्तत्र न वेदो यत्र नो रथः’ इति ब्रह्मवैवर्ते ॥ 35 ॥
ॐ संस्कारपरामर्शात् तदभावाभिलापाच्च ॐ ॥ 36-99 ॥
‘अष्टवर्षं ब्राह्मणमुपनयीत, तमध्यापयीत’
इत्यद्ययनार्थं संस्कारपरामर्शात् ।
‘नाग्निर्न यज्ञो न क्रीया न संस्कारो न व्रतानि शूद्रस्य’ इति पैङ्गिश्रुतौ संस्काराभावाभिलापाच्च ।
उत्तमस्त्रीणां तु न शूद्रवत् ।
‘सपत्नीं मे पराधम’ इत्यादिष्वधिकारदर्शनात् ।
संस्काराभावेनाभावस्तु सामान्येन । अस्ति च तासां संस्कारः ।
‘स्त्रीणां प्रदानकर्मैव यथोपनयनं तथा’ इति स्मृतेः ॥ 36 ॥
ॐ तदभावनिर्धारणे च प्रवृत्तेः ॐ ॥ 37-100 ॥
‘नाहमेतद्वेद भो यद्गोत्रोऽहमस्मि’ इति सत्यवचनेन सत्यकामस्य शूद्रत्वाभावनिर्धारणे हारिद्रुमतस्य’नैतदब्राह्मणो विवक्तुमर्हति’ इति तत्संस्कारे प्रवृत्तेश्च ॥ 37 ॥
ॐ श्रवणाध्ययनार्थप्रतिषेधात् स्मृतेश्च ॐ ॥ 38-101 ॥
‘श्रवणे त्रपुजतुभ्यां श्रोत्रपरिपूरणम् । अध्ययने जिह्वाच्छेदः अर्थावधारणे हृदयविदारणम्’ इति प्रतिषेधात् ।
‘नाग्निर्न यज्ञः शूद्रस्य तथैवाद्ययनं कुतः ।
केवलैव तु शुश्रूषा त्रिवर्णानां विधीयते’ इति स्मृतेश्च ।
विधुरादीनां तूत्पन्नज्ञानत्वात् कश्चिद्विशेषः ॥ 38 ॥
इति अपशूद्राधिकरणम् ॥ 09 ॥
‘यदिदं किञ्च जगत्सर्वं प्राण एजति निःसृतम् ।
महद्बयं वज्रमुद्यतं य एतद्विदुरमृतास्ते भवन्ति’
इत्युद्यतवज्रज्ञानान्मोक्षः श्रूयत इत्यतोऽब्रवीत् ।
ॐ कम्पनात् ॐ ॥ 39-102 ॥
एजतीति कम्पनवचनादुद्यतवज्रो भगवानेव ।
‘को ह्येवान्यात् कः प्राण्याद्यदेष आकाश आनन्दो न स्यात्’तथा चेतोऽर्पणार्थं हि निगत्यते इति हि श्रुतिः ।
‘प्राणस्य प्राणमुत चक्षुषश्चक्षुः’ इति च
‘नभस्वतोऽपि सर्वाः स्युश्चेष्टा भगवतो हरेः ।
किमुतान्यस्य जगतो यस्य चेष्टा नभस्वतः’ इति स्कान्दे ॥
‘चक्रं चङ्क्रमणादेष वर्जनाद्वज्रमुच्यते ।
खण्डनात् खड्ग एवैष हेतिनामा स्वयं हरिः’ इति ब्रह्म वैवर्ते ॥ 39 ॥
इति कम्पनाधिकरणं ॥ 10 ॥
हृदय आहितं ज्योतिः परमात्मेत्युक्तम् । तत्र’योऽयं विज्ञानमयः प्राणेषु हृद्यन्तर्ज्योतिः पुरुषः’ इत्यत्र’उभौ लोकावनुसञ्चरति’ इति वचनाज्जीव इति प्रतीयत इत्यत उच्यते –
ॐ ज्योतिर्दर्शनात् ॐ ॥ 40-103 ॥
‘विष्णुरेव ज्योतिर्विष्णुरेव ब्रह्म विष्णुरेवात्मा विष्णुरेव बलं विष्णुरेव यशो विष्णुरेवानन्दः’ इति दर्शनाच्चतुर्वेदशिखायां ज्योतिर्विष्णुरेव ।’प्राज्ञेनात्मनाऽन्वारूढ उत्सर्जद्याति’ इति वचनात् सस्यापि लोकसञ्चरणमस्त्येव ॥ 40 ॥
इति ज्योतिरधिकरणं ॥ 11 ॥
सर्वाधारत्वम् विष्णोरुक्तम् । तच्च’आकाशो वै नाम नामरूपयोर्निर्वहिता’ इत्यत्राकाशस्य प्रतीयते । वै नामेति प्रसिद्धोपदेशात् । प्रसिद्धाकाशश्चाङ्गीकर्तव्य इत्यत उच्यते –
ॐ आकाशोऽर्थान्तरत्वादिव्यपदेशात् ॐ ॥ 41-104 ॥
‘ते यदन्तरा तद्ब्रह्म’ इत्यर्थान्तरत्वादिव्यपदेशाकाशो हरिरेव।
‘आवर्णं यतो वाचो निवर्तन्ते’ इत्यादिश्रुतेस्तस्यैव हि तलक्षणम्।
‘अनामासोऽप्रसिद्धत्वादरूपो भूतवर्जनात्’ इति ब्राह्मे ॥ 41 ॥
इति आकाशाधिकरणम् ॥ 12 ॥
असङ्गत्वं परमात्मन उक्तम् । तच्च
‘स यत्तत्र किञ्चित्पश्यत्यनन्वागतस्तेन भवत्यसङ्गो ह्ययं पुरुषः’
इति स्वप्नादिद्रष्टुः प्रतीयते । स च जीवः प्रसिद्धेरित्यतो वक्ति –
ॐ सुषुप्त्युत्क्रान्त्योर्भेदेन ॐ ॥ 42-105 ॥
‘प्राज्ञेनात्मना सम्परिष्वक्तो न बाह्यं किञ्चन वेदनान्तरम्’
‘प्राज्ञेनात्मनाऽन्वारूढ उत्सर्जद्याति’
इति भेदव्यपदेशान्न जीवः, पर एवासङ्गः । स्वप्नादिद्रष्ट्रुत्वं च सर्वज्ञत्वात् तस्यैव युज्यते ॥ 42 ॥
॥ इति सुषुप्त्यधिकरणम् ॥ 13 ॥
‘एष नित्यो महिमा ब्राह्मणस्य’ इति ब्राह्मणस्यापि नित्यमहिमा प्रतीयते । स च ब्राह्मणः ‘स वा एष महानज आत्मा’ इत्यजशब्दाद्विरिञ्च इति प्राप्तम् । देवानां च विद्याकर्मणोः पदप्राप्तिः सूचिता तदुपर्यपीति । अतो ब्रवीति –
ॐ पत्यादिशब्देभ्यः ॐ ॥ 43-106 ॥
‘सर्वस्याधिपतिः सर्वस्येशानः …. स वा एष नेति नेति’
इत्यादि शब्देभ्यो नित्यमहिमा विष्णुरेव ।
‘उतामृतत्वस्येशानः । यदन्नेनादतिरोहति’
‘सप्तार्धगर्भाभुवनस्य रेतो विष्णोस्तिष्ठन्ति प्रदिशा विधर्मणि’
‘स योऽतोऽश्रुतः’
इत्यादि श्रुतिभ्यस्तस्यैव हि ते शब्दाः ॥ 43 ॥
॥इति ब्राह्मणाधिकरणम् ॥ 14 ॥
इति श्रीमदानन्दतीर्थभगवत्पादाचार्यविरचिते श्रीमद्ब्रह्मसूत्र भाष्ये प्रथमाध्यायस्य तृतीयः पादः
॥ 01-03 ॥
चतुर्थ पादः ॥ 01-04 ॥
॥ ॐ श्रुतिलिङ्गादिभिरन्यत्रैव प्रसिद्धनामापि शब्दानां सामस्त्येन विशेषहेतुभिर्विष्णावेव प्रवृत्तिं दर्शयत्यस्मिन् पादे ।
ॐ आनुमानिकमप्येकेषामिति चेन्न शरीररूपकविन्यस्तगृहीतेर्दशर्यति च ॐ
॥ 01-107 ॥
‘तत्तु समन्वयात्’ इति सर्वशब्दानां परमेश्वरे समन्वय उक्तः । तन्न युज्यते । यतो ‘अव्यक्तात् पुरुषः परः’ इति साङ्ख्यानुमानपरिकल्पितं प्रधानमप्येकेषां शाखिनामुच्यत इति चेन्न, तस्यैव पारतन्त्र्याच्छिररीररूपके ऽव्यक्ते विन्यस्तस्य परमात्मन एवाव्यक्तशब्देन गृहीतेः । कप्रत्ययः कुत्सने । परमात्मना एवाव्यक्तॆशब्दः । । तत्तन्त्रत्वेन तच्छरीररूपत्वादितरस्याप्यव्यक्तशब्दः ।
‘तुच्छेनाभ्वपिहितं यदासीत्’ इति दर्शयति च ।
‘अव्यक्तमचलं शान्तं निष्कलं निष्क्रियं परम् ।
यो वेद हरिमात्मानं स भयादनुमुच्यते’ ।
इति पिप्पलादशाखायाम्।
‘अक्षरं ब्रह्म परमम्’ इत्युक्त्वा‘अव्यक्तो ऽक्षर इत्युक्तः’इति वचनाच्च ॥ 01 ॥
ॐ सूक्ष्मं तु तदर्हत्वात् ॐ ॥ 02-108 ॥
सूक्ष्ममेवाव्यक्तश्यब्देनोच्यते । तद्द्यव्यक्ततामर्हति । सूक्ष्मत्वं च मुख्यं तस्यैव ।
‘यत्तत्सूक्ष्मं परमं वेदितव्यं नित्यं पदं वैष्णवं ह्यामनन्ति ।
यत्तल्लोका न विदुर्लोकसारं विन्दन्त्येतत् कवयो योगनिष्ठाः’ ॥
इति च पिप्पलादशाखायाम् ।
मुख्ये च विद्यमाने नामुख्यं युक्तम् ॥ 02 ॥
ॐ तदधीनत्वादर्थवत् ॐ ॥ 03-109 ॥
तददीनत्वाच्चाव्यक्तादीनां तस्यैवाव्यक्तत्वपरावरत्वादिकमर्थवत् ।
‘यदधीनो गुणो यस्य तद्गुणी सोऽभिधीयते ।
यथा जीवः परात्मेति यथा राजा जयीत्यपि’ इति च स्कान्दे ॥ 03 ॥
ॐ ज्ञेयत्वावचनाच्च ॐ ॥ 04-110 ॥
अन्यस्य न वाच्यत्वं युज्यते ॥ 04 ॥
ॐ वदतीती चेन्न प्राज्ञो हि ॐ ॥ 05-111 ॥
‘महतः परं ध्रुवं निचाय्य तं मृत्युमुखात् प्रमुच्यते’
इति ज्ञेयत्वं वदतीती चेन्न । प्राज्ञः परमात्मा हि तत्रोच्यते ।
‘अणोरणीयान्महतो महीयान्’ इति तस्यैव हि महतो महत्वम् ।
सर्वस्मात् परस्य महतोऽपि परत्वं युज्यते ॥ 05 ॥
ॐ प्रकरणात् ॐ ॥ 06-112 ॥
‘सोऽध्वनः पारमाप्नोति तद्विष्णोः परमम् पदम्’ इति तस्य ह्येतत् प्रकरणम् ॥ 06 ॥
ॐ त्रयाणामेव चैवमुपन्यासः प्रश्नश्च ॐ ॥ 07-113 ॥
त्रयाणामेव पितृसौमनस्यस्वर्ग्याग्निपरमात्मनां प्रश्न उपन्यासश्च ।
‘अविज्ञातप्रार्थनं च प्रश्न इत्यभिधीयते’ ॥ इति वचनान्न विरोधः ॥ 07 ॥
ॐ महद्वच्च ॐ ॥ 08-114 ॥
यथा महच्छब्दो महत्तत्वे प्रसिद्धोऽपि परममहत्त्वात् परमात्मन एव मुख्यः एवमितरेऽपि ॥ 08 ॥
ॐ चमसवदविशेषात् ॐ ॥ 09-115 ॥
यथा चमशब्दोऽन्यत्र प्रसिद्धोऽपि ‘इदं तच्छिर एष ह्यर्वाग्बिलश्चमस ऊर्ध्वबुद्नः’ इति श्रुतेः शिरोवाचकः एवमव्यक्तादिशब्दाः सर्वेऽन्यत्र प्रसिद्धा अपि,
‘नामानि सर्वाणि यमाविशन्ति तं वै विष्णुं परममुदाहरन्ति’
इत्यादि श्रुतेः परमात्माभिधायका एव । अविशेषाच्छ्चुतेः ॥ 09 ॥
॥ इति अनुमानिकाधिकरणम् ॥ 01 ॥
‘वसन्ते वसन्ते ज्योतिषा यजेत’ इत्यादि कर्माभिधायकस्य क्रमादि विरोधान्न युज्यत इत्यत आहा –
ॐ ज्योतिरुपक्रमात् तु तथा ह्यधीयत एके ॐ॥ 10-116 ॥
ज्योतिरादिकर्मवाचकत्वेन प्रसिद्धाभिधेयोऽपि स एव । ‘एष इमं लोकमभ्यार्चत्’ इत्युपक्रम्य ‘ता वा एताः सर्वा ऋचः सर्वे वेदाः सर्वे घोषाः एकैव व्याहृतिः प्राण एव प्राण ऋच इत्येव विद्यात्’
इति ह्यधीयते एके ॥ 10 ॥
ॐ कल्पनोपदेशाच्च मध्वादिवदविरोधः ॐ ॥ 11-117 ॥
मधुविद्यादिवत् सर्वशब्दार्थत्वेन परस्य कल्पनोपदेशाच्च न कर्मक्रमादिविरोधः ॥ 11 ॥
॥ इति ज्योतिरुपक्रमाधिकरणम् ॥ 02 ॥
ॐ न सङ्ख्योपसङ्ग्रहादपि नानाभावादतिरेकाच्च ॐ॥ 12-118 ॥
‘यस्मिन् पञ्च पञ्चजना आकाशश्च प्रतिष्ठितः’
इत्यादिषु बहुसङ्ख्योपसङ्ग्रहेऽपि न विरोधः ।
तस्यैवाकाशादिषु नानाभावात् तदतिरिक्तस्वरूपत्वाच्च ॥12॥
पञ्च पञ्चजनानाह –
ॐ प्राणादयो वाक्यशेषात् ॐ ॥ 13-119 ॥
‘प्राणस्य प्राणमुत चक्षुषश्चक्षुः श्रोत्रस्य श्रोत्रमन्नस्यान्नं मनसो मनः’ इति वाक्यशेषात् ॥ 13 ॥
ॐ ज्योतिषैकेषामसत्यन्ने ॐ ॥ 14-120 ॥
‘तद्देवा ज्योतिषां ज्योतिः’ इत्यनेन काण्वानां पञ्चकम् । । 14 ॥
॥ इति नसङ्ख्योपसङ्ग्रहाधिकरणम् ॥ 03 ॥
अवान्तरकारणत्वेनापि एवोच्यत इति वक्ति-
ॐ कारणत्वेन चाकाशादिषु यथाव्यपदिष्टोक्तेः ॐ ॥ 15-121 ॥
आकाशादिष्ववान्तरकारणत्वेन स एव स्थितः । यथाव्यपदिष्टस्यैव परस्य ‘य आकाशे तिष्ठन्’ इत्यादिना आकाशादिषूक्तेः ॥ 15 ॥
॥ इति आकाशाधिकरणम् ॥ 04 ॥
सर्वशब्दानां परमात्मवाचकत्वे कथमन्यत्र व्यवहार इत्यतो ब्रवीति-
ॐ समाकर्षात् ॐ ॥ 16-122 ॥
परमात्मवाचिनः शब्दा अन्यत्र समाकृष्य व्ववह्रियन्ते ।
‘परस्य वाचकाः शब्दा समाकृष्येतरेष्वपि ।
व्यवह्रियन्ते सततं लोकवेदानुसारतः’ इति पाद्मे ॥ 16 ॥
तर्हि कथं तेषां शब्दानां जगति प्रसिद्धिः ?-
ॐ जगद्वाचित्वात् ॐ ॥ 17-123 ॥
जगति व्यवहारो लोकस्य । न तु परमात्मनि तथा । अतो जगति प्रसिद्धिः शब्दानाम् ॥ 17 ॥
ॐ जीवमुख्यप्राणलिङ्गादिति चेत् तद्व्याख्यातम् ॐ ॥ 18-124 ॥
तदधीनत्वात् तच्छब्दवाच्यत्वमित्युक्तम् । तज्जीवमुख्यप्राणयोर्लिङ्गम् ।
‘अस्य यदैकां शाखां जीवो जहात्यथ सा शुष्यति’
‘वायुना हि लोका नेनीयन्ते’
इत्यादि श्रुतिभ्य इति चेन्न । उपासात्रैविध्यादिति व्याख्यातत्वात् ॥ 18 ॥
ॐ अन्यार्थं तु जैमिनिः प्रश्नव्याख्यानाभ्यामपि चैवमेके ॐ ॥ 19-125 ॥
परमात्मज्ञानार्थं कर्मादिकमपि वदतीति जैमिनिः ।
‘कस्मिन्नु भगवो विज्ञाते सर्वमिदं विज्ञातं भवतीति ।
तस्म्यै स होवाच द्वे विद्ये वेदितव्ये’
‘कथं नु भगवः स आदेशो भवतीति । यथा सौम्यैकेन मृत्पिण्डेन’
इत्यादिप्रश्नव्याख्यानाभ्याम् ।
एवमपि चैके पठन्ति’यस्तन्न वेद किमृचा करिष्यति’ इति ॥ 19 ॥
ॐ वाक्यान्वयात् ॐ ॥ 20-126 ॥
वाक्यस्याप्येवमन्वयो युज्यते पृथक्पृथक् स्थितस्यापि परमात्मना ॥ 20 ॥
ॐ प्रतिज्ञासिद्धेर्लिङ्गमाश्मरथ्यः ॐ ॥ 21-127 ॥
‘नान्यः पन्था अयनाय विद्यते’ इति प्रतिज्ञासिद्धेर्लिङ्गत्वेन कर्मादिकमुच्यत इत्याश्मरथ्यः । यस्मादेवमनित्यफलमन्यत् तस्मान्नान्यः पन्था इति ॥ 21 ॥
ॐ उत्क्रमिष्यत एवंभावादित्यौडुलोमिः ॐ ॥ 22-128 ॥
उत्क्रमिष्यतो मुमुक्षोः कर्मादिना भाव्यं साधनसाधनत्वेन । अतस्तद्व्यक्तीत्यौडुलोमिर्मन्यते ॥ 22 ॥
ॐ अवस्थितेरिति काशकृत्स्नः ॐ ॥ 23-129 ॥
सर्वं परमात्मन्यवस्थितमिति वक्तुं तद्वचनमिति काशकृत्स्नः ।
‘कृष्णद्द्वैपायनमतादेकदेशविदः परे ।
वदन्ति ते यथाप्रज्ञं न विरोधः कथञ्चन’ इति पाद्मे ॥ 23 ॥
॥ इति समाकर्षाधिकरणम् ॥ 05 ॥
स्त्रीशब्दा अपि तस्मिन्नेवेत्याह-
ॐ प्रकृतिश्च प्रतिज्ञादृष्टान्तानुपरोधात् ॐ ॥ 24-130 ॥
‘हन्तैतमेव पुरुषं सर्वाणि नामान्यभिवदन्ति यथा नद्यः स्यन्दमानाः समुद्रायणाः समुद्रमभिविशन्त्येवमेवैतानि नामानि सर्वाणि पुरुषमभिविशन्ति’
इति प्रतिज्ञादृष्टान्तानुपरोधात् प्रकृतिशब्दवाच्योऽपि स एव ॥ 24 ॥
ॐ अभिध्योपदेशाच्च ॐ ॥ 25-131 ॥
‘मायां तु प्रकृतिं विद्यान्मायिनं तु महेश्वरम्’।
‘महामायेत्यविद्येति नियतिर्मोहिनीति च ।
प्रकृतिर्वासनेत्येवं तवेच्छाऽनन्त कथ्यते’ ॥
इति वचनात् तदभिद्यैव प्रकृतिशब्देनोच्यते ।
‘सोऽभिध्या स जूतिः स प्रज्ञा स आनन्दः’
इति श्रुतेरभिध्या च स्वरूपमेव ।
‘ध्यायति ध्यानरूपोऽसौ सुखी सुखमतीव च ।
परमैश्वर्ययोगेन विरुद्धार्थतयेष्यते’ इति ब्रह्माण्डे ॥ 25 ॥
ॐ साक्षाच्चोभयाम्नानात् ॐ ॥ 26-132 ॥
‘एष स्त्र्येष पुरुष एष प्रकृतिरेष आत्मैष ब्रह्मैष लोक एष अलोको योऽसौ हरिरादिरनादिरनन्तोऽन्तः परमः पराद्विश्वरूपः’
इति पैङ्गिश्रुतौ साक्षादेव प्रकृतिपुरुषत्वाम्नानात् ॥ 26 ॥
ॐ आत्मकृतेः परिणामात् ॐ ॥ 27-133 ॥
प्रकर्षेण करोतीति प्रकृतिरिति योगाच्च । प्रकृतावनुप्रविश्य तां परिणाम्य तत्परिणामकत्वेन तत्र स्थित्वाऽऽत्मनो बहुधाकरणात् ।
‘अथ हैष आत्मा प्रकृतिमनुप्रविश्यात्मानं बहुधा चकार ।
तस्मात् प्रकृतिस्तस्मात् प्रकृतिरित्याचक्षते’ इति भाल्लवेयश्रुतिः ।
‘अविकारोऽपि परमः प्रकृतिं तु विकारिणीम् ।
अनुप्रविश्य गोविन्दः प्रकृतिश्चाभिधीयते’ इति नारदीये ।
नचान्यत् कल्प्यम्, अप्रमाणिकत्वात् ॥ 27 ॥
ॐ योनिश्च हि गीयते ॐ ॥ 28-134 ॥
अव्यवधानेनोत्पत्तिद्वारत्वं प्रकृतित्वम् । तच्चास्यैव गीयते
‘यद्बूतयोनिं परिपश्यन्ति धीराः’ इति ।
‘व्यवधानेन सूतिस्तु पुंस्त्वम् विद्वद्बिरुच्यते ।
सूतिरव्यवधानेन प्रकृतित्वमिति स्थितिः ॥
उभयात्मकसूतित्वाद्वासुदेवः परः पुमान् ।
प्रकृतिः पुरुषश्चेति शब्दैरेकोऽभिधीयते’ इति ब्रह्माण्डे ॥ 28 ॥
॥इति प्रकृत्यधिकरणम् ॥ 06 ॥
ॐ एतेन सर्वे व्याख्याता व्याख्याताः ॐ ॥ 29-135 ॥
एतेन सर्वे शून्यादिशब्दा अपि व्याख्याताः ।
‘एष ह्येव शून्य एष ह्येव तुच्छ एष ह्येवाभाव एष ह्येवाव्यक्तोऽदृश्योऽचिन्त्यो निर्गुणश्च’ इति महोपनिषदि।
‘शमूनं कुरुते विष्णुरदृश्यः सन् परः स्वयम् ।
तस्माच्छून्यमिति प्रोक्तस्तोदनात्तुच्छ उच्यते ॥
नैष भावयितं योग्यः केनचित् पुरुषोत्तमः ।
अतोऽभावं वदन्त्येनं नाश्यत्वान्नाश इत्यपि ॥
सर्वस्य तदधीनत्वात् तत्तच्छब्दाभिधेयता ।
अन्येषां व्यवहारार्थ मिष्यते व्यवहर्तृभिः’
इति महाकौर्मे।
एतेन तदधीनत्वाद्युक्तयुक्तिसमुदायेन ।
‘अवधारणार्थं सर्वस्याप्युक्तस्याध्यायमूलतः ।
द्विरुक्तिं कुर्वते प्राज्ञा अध्यायान्ते विनिर्णये’
इति वराहसंहितायाम् ॥ 29 ॥
एतेन सर्वेव्याख्याताधिकरणम् ॥
॥ इति श्री मद्ब्रह्मसूत्रभाष्ये प्रथमाध्यायस्य चतुर्थ पादः ॥01-04 ॥
॥ इति श्रीमदानन्दतीर्थभगवत्पादाचार्य विरचिते श्रीमद्ब्रह्मसूत्रभाष्ये प्रथमाध्यायः (समन्वयाध्यायः) ॥ 01 ॥

द्वितीयोऽध्यायः (अविरोधाध्यायः) ॥ 02 ॥
प्रथमः पादः॥ 02-01 ॥
उक्तेऽर्थेऽविरोधं दर्शयत्यनेनाध्यायेन ।
प्रथमपादे युक्त्यविरोधम् । प्रथमतः स्मृत्यविरोधं दर्शयति-
ॐ स्मृत्यनवकाशदोषप्रसङ्ग इति चेन्नान्यस्मृत्यनवकाशदोषप्रसङ्गात् ॐ
॥ 01-136 ॥
सर्वज्ञा हि रुद्रादयः । अतस्तेषां वचनविरोधेऽप्रामाण्यमेव स्यादिति चेन्न। अन्यस्मृतीनां विष्ण्वादिभिर्नितरां सर्वर्ज्ञैरेव कृतत्वाच्छृतेराधिक्यं सिद्ध्यति॥ 01 ॥
ॐ इतरेषां चानुपलब्धेः ॐ ॥ 02-137 ॥
इतरेषां तासु स्मृतिषूक्तानां फलादीनां प्रत्यक्षतोऽनुपलब्धेरप्रमाण्यं तासां युक्तम् । चशब्देन भागोपलब्धिरङ्गीकृता ॥ 02 ॥
ॐ एतेन योगः प्रत्युक्तः ॐ ॥ 03-138 ॥
योगफलं प्रत्यक्षोपलभ्यमिति न मन्तव्यम् । उक्ताभ्यासे तत्काल एव फलादृष्टेः ॥ 03 ॥
॥ इति स्मृत्यधिकरणम् ॥ 01 ॥
ॐ न विलक्षणत्वादस्य तथात्वं च शब्दात् ॐ ॥ 04-139 ॥
नैवं श्रुतेस्तदनुसारिस्मृतेश्च तदुक्तानुपलब्देरप्रामाण्यम् । विलक्षणत्वात् नित्यत्वात् तदनुसारित्वाच्च । न हि नित्ये दोषाः कल्प्याः । स्वतश्च प्रमाण्यम् । अन्यथाऽनवस्थितेः ।
‘न चक्क्षुर्न श्रोत्रं न तर्को न स्मृतिर्वेधा ह्येवैनं वेदयन्ति’
इति भाल्लवेयश्रुतेश्च ।
नित्यत्वं च शब्दादेव प्रतीयते’वाचा विरूप नित्यया’ इत्यादेः ।
‘अनादिनिधना नित्या’ इति च स्मृतिः ॥ 04 ॥
ॐ दृश्यते तु ॐ ॥ 05-140 ॥
अधिकारिणां फलम् । भविष्यत्पुराणे च
‘ऋग्यजुः सामाथर्वाख्या मूलरामायणं तथा।
भारतं पञ्चरात्रं च वेदा इत्येव शब्दिताः ॥
पुराणानि च यानीह वैष्णवानि विदो विदुः ।
स्वतः प्रामाण्यमेतेषां नात्र किञ्चिद्विचार्यते ॥
यत् तेषूक्तं न दृश्येत पूर्वकर्मात्र कारणम् ।
नाप्रामाण्यं भवेत् तेषां दृश्यते ह्यधिकारतः॥
इतः प्रामाण्यमन्येषां न स्वतस्तु कथञ्चन ।
अदृश्योक्तौ ततस्तेषामप्रमाण्यं न संशयः’ इति ॥ 05 ॥
॥ इति नविलक्षणत्वाधिकरणं ॥ 02 ॥
‘मृदब्रवीत्’’आपोऽब्रुवन्’ इत्यादिवचनाद्युक्तिविरुद्धो वेद इत्यतोऽब्रवीत् य-
ॐ अभिमानिव्यपदेशस्तु विशेषानुगतिभ्याम् ॐ ॥ 06-141 ॥
मृदाद्यभिमानिदेवता तत्र व्यपदिश्यते । तासां चेतरेभ्यो विशिष्टं
सामर्थ्यमनुगतिश्च सर्वत्र । अतस्तासां सर्वमुक्तं युज्यते ॥ 06 ॥
ॐ दृश्यते च ॐ ॥ 07-142 ॥
तासां सामर्थ्यं महद्भिः । भविष्यत्पुराणे च –
‘पृथिव्याद्यभिमानिन्यो देवताः प्रथितौजसः।
अचिन्त्याः शक्तयस्तासां दृश्यन्ते मुनिभिश्च ताः ।
ताश्च सर्वगता नित्यं वासुदेवैकसंश्रयाः’ इति ॥ 07 ॥
॥ इति अभिमान्यधिकरणम् ॥ 03 ॥
‘असदेवेदमग्र आसीत्’’असतः सदजायत’
इत्यादिनाऽसतः कारणत्वोक्तेर्विरोध इत्यतो वक्ति-
ॐ असदिति चेन्न प्रतिषेधमात्रत्वात् ॐ ॥ 08-143 ॥
प्रतिषेधमात्रत्वान्नासतः कारणत्वं युक्तम् । असतः कारणत्वाद्युक्तिविरुद्धं वेदवाक्यमित्येतदत्र निषिद्यते । सर्वशब्दानां ब्रह्मणि समन्वयेऽपि’तदधीनत्वादर्थवत्’ इत्यादिनाऽमुख्यत्वेनान्यस्यापि वाच्यत्वेनाङ्गिकारादसतः प्राप्तिः।तथा श्रुतिप्राप्तमेवासन्मतमत्र निषिध्यते ।समयस्योपरि निषेधात् । अर्थाद्युक्तिविरोधोऽपि निराक्रियते ॥ 08 ॥
ॐ अपीतौ तद्वत्प्रसङ्गादसमञ्जसम् ॐ ॥ 09-144 ॥
असत उत्पत्तौ प्रलयेऽपि सर्वासत्त्वमेव स्यात् ॥ 09 ॥
ॐ न तु दृष्टान्तभावात् ॐ ॥ 10-145 ॥
प्रलये सर्वासत्त्वं भावे दृष्टान्तभावादेव न युज्यते।सत उत्पत्तिः, सशेषविनाशश्च हि लोके दृष्टः॥10 ॥
ॐ स्वपक्षदोषाच्च ॐ ॥ 11-146 ॥
दृष्टान्ताभावादेव ॥ 11 ॥
ॐ तर्काप्रतिष्ठानादप्यन्यथाऽनुमेयमिति चेदेवमप्यनिर्मोक्षप्रसङ्गः ॐ
॥ 12-147 ॥
एतावानेव तर्क इति प्रतिष्ठापकप्रमाणाभावादुक्तादन्यथाऽप्यनुमेयमिति चेन्न, एवं सति प्रमाणसिद्धेऽपि मोक्षेऽन्यथाऽनुमेयत्वादनिर्मोक्ष प्रसङ्गः । अतो यावत्प्रमाणसिद्धं तावदेवाङ्गीकर्तव्यम् । नातोऽन्यच्छङ्क्यम् ।
‘यावदेव प्रमाणेन सिद्धं तावदहापयन् ।
स्वीकुर्यान्नैव चान्यत्र शङ्क्यं मानमृते क्वचित्’ इति वामने ॥ 12 ॥
ॐ एतेन शिष्टापरिग्रहा अपि व्याख्याताः ॐ ॥ 13-148 ॥
एतेन दृष्टान्तभावेनाभावेन चावशिष्टा अप्यपरिग्रहा विरुद्धसिद्धान्ता अकर्तृकत्वाचेतनकर्तृकत्वजीवकर्तृकत्वादयोऽपि ।
‘अकस्माद्दीदमाविरासीदकस्मात् तिष्ठत्यकस्माल्लयमभ्युपैति’
‘प्रधानादिदमुत्पन्नं प्रधानमधितिष्ठति ।
प्रधाने लयमभ्येति न ह्यन्यत् कारणं मतम्’॥
‘जीवाद्भवन्ति भूतानि जीवे तिष्ठन्त्यचञ्चलाः ।
जीवे तु लयमृच्छन्ति न जीवात् कारणं परम्’
इत्यादि श्रुतिप्राप्ता निराकृताः । यथा दुःखादिषु जीवस्यास्वातन्त्र्यमेवमन्येष्वपीति दृष्टान्तः । श्रुतिगतिस्तु ब्रह्मवाचकत्वेन प्रदर्शिता । यत्रान्यवाचकत्वेऽप्यविरोधस्तत्रान्यदप्यमुख्यतयोच्यते, यत्र विरोधस्तत्र ब्रह्मैवोच्यत इति नियमः ॥ 13 ॥
॥ इति असदधिकरणम् ॥ 04 ॥
ॐ भोक्त्रापत्तेरविभागश्चेत् स्याल्लोकवत् ॐ ॥ 14-149 ॥
‘कर्माणि विज्ञानमयश्च आत्मा परेऽव्यये सर्व एकीभवन्ति’
इति मुक्तजीवस्य परापत्तिरुच्यते । अतस्तयोरविभागः । अतः पूर्वमपि स एव । न हन्यस्यान्यत्वं युज्यत इति चेन्न । स्याल्लोकवत् । यथा लोके उदके उदकान्तरस्यैकीभावव्यवहारेऽप्यन्तर्भेदोऽस्त्येव, एवं स्यादत्रापि । तथा च श्रुतिः
‘यथोदकं शुद्धे शुद्धमासिक्तं तादृगेव भवति’ इति ।
स्कान्दे च –
‘उदकं तूदके सिक्तं मिश्रमेव यथा भवेत् ।
न चैतदेव भवति यतो वृद्धिः प्रदृश्यते ॥
एवमेव हि जीवोऽपि तादात्म्यं परमात्मना ।
प्राप्तोऽपि नासौ भवति स्वातन्त्र्यादिविशेषणात्’ इति ।
‘ब्रह्मेशानादिभिर्देवैर्यत् प्राप्तुं नैव शक्यते ।
तद्यत्स्वभावः कैवल्यं स भवान् केवलो हरे’ इति च ।
‘न ते महित्वमन्वश्नुवन्ति’’न ते विष्णो जायमानो न जातः’ इत्यादि च फलत्वेऽपि युक्तिविरोधेऽन्तर्भावादत्रोक्तम् ॥ 14 ॥
॥ इति भोक्त्राधिकरणम् ॥ 05 ॥
ॐ तदनन्यत्वमारम्भणशब्दादिभ्यः ॐ ॥ 15-150 ॥
स्वतन्त्र बहुसाधना सृष्टिर्लोके दृष्टा । नैवं ब्रह्मणः । स्वरूपसामर्थ्यादेव तस्य सृष्टिः ।
‘किं स्विदासीदधिष्ठानमारम्भणं कतमत्स्वित्कथाऽऽसीत्’
इति ह्याक्षेपः । अधिष्ठानाद्यनुक्तेः । आदिशब्दाद्युक्तिभिश्च ।
‘परतन्त्रो ह्यपेक्षेत स्वतन्त्रः किमपेक्ष्यते ।
साधनानां साधनत्वं यतः किं तस्य साधनैः’ इत्यादिभिः ॥ 15 ॥
ॐ भावे चोपलब्देः ॐ ॥ 16-151 ॥
स्वतन्त्रसाधनभावे प्रमाण्यैरुपलभ्येत ।
‘अनुक्तं पञ्चभिर्वैदैर्न वस्त्वस्तिकुतश्चन ।
अतो वेदत्वमेतेषां यतस्ते सर्ववेदकाः’ इति स्कान्दे ॥ 16 ॥
‘अद्ब्यः सम्भूतः पृथिव्यैरसाच्च’ इत्यादिना साधनान्तरप्रतीतेः कथमनुपलब्धिरित्यत आह ।
ॐ सत्वाच्चावरस्य ॐ ॥ 17-152 ॥
अवरस्य तदधीनस्य साधनस्य सत्त्वात् ।
‘काल आसीत् पुरुष आसीत् परम आसीत् तद्यदासीत् तदावृतमासीत् ततधीनमासीदथ ह्येक एव परम आसीद्यस्यैतदासीन्न ह्येतदासीत्’ इति हि काषायणश्रुतिः ॥ 17 ॥
ॐ असद्व्यपदेशान्नेति चेन्न धर्मान्तरेण वाक्यशेषात् ॐ ॥ 18-153॥
‘नासदासीन्नो सदासीत्’ इति सर्वस्यासत्त्वव्यपदेशान्नेति चेन्न । अव्यक्तत्वपारतन्त्र्यादिधर्मान्तरेण हि तदुच्यते ।’तम आसीत्’ इति वाक्यशेषात् । न चान्यत्र प्रमाणमस्ति ।
‘अजे ह्येको जुषमाणोऽनुशेते जहात्येनां भुक्तभोगामजोऽन्यः’।
‘अनाद्यनन्तं जगदेतदीदृक् प्रवर्तते नात्र विचार्यमस्ति ।
न चान्यथा क्वाऽपि च कस्य चेदमभूत् पुरा नापि तथा भविष्यत्’॥
‘असत्यमप्रतिष्ठं ते जगदाहुरनीश्वरम्’।
‘असत्यमाहुर्जगदेतदज्ञाः शक्तिं हरेर्ये न विदुःपरां हि’
‘यः सत्यरूपं जगदेतदीदृक् सृष्ट्वा त्वभूत् सत्यकर्मा महात्मा’।
‘अथैनमाहुः सत्यकर्मेति, सत्यं ह्येवेदं विश्वमसौ सृजते।
अथैनमार्हुनित्यकर्मेति नित्यं ह्येवासौ कुरुते’।
‘यच्चिकेत सत्यमित् तन्न मोघम्’ इत्यादि श्रुतिस्मृतिभ्यः ।
‘परस्परविरोधे तु वाक्यानां यत्र युक्तता।
तथैवार्थ परिज्ञेयो नावाक्या युक्तिरिष्यते’ इति बृहत्संहितायाम् ।
‘विरुद्धवत् प्रीतीयन्त आगमा यत्र वै मिथः ।
तत्र दृष्टानुसारेण तेषामर्थोऽन्ववेक्ष्यते’ इति च ।
‘ईशोऽनीशो जगन्मिथ्या न पूज्यो गुरुरित्यपि ।
इत्यादिवद्विरुद्धानि वचनान्यथ युक्तयः ।
प्रमाणैर्बहुभिर्ज्ञेया आभासा इति वैदिकैः ॥
वेदवेदानुसारेषु विरोधेऽन्यार्थकल्पना ।
अन्येषां तु विरुद्धानां विप्रलम्भोऽथवा भ्रमः’ इति भागवत तन्त्रे ।
‘शास्त्रार्थयुक्तोऽनुभवः प्रमाणं तूत्तमं मतम् ।
मध्यमं त्वागमो ज्ञेयः प्रत्यक्षमधमं स्मृतम् ॥
प्रत्यक्षयोरागमयोर्विरोधे निश्चयाय तु ।
अनुमाद्या न स्वतन्त्राः प्रमाणपदवीं ययुः’
इति पुरुषोत्तमतन्त्रे॥ 18 ॥
ॐ युक्तेः शब्दान्तराच्च ॐ ॥ 19-154 ॥
‘साधनानां साधनत्वं यदात्माधीनमिष्यते ।
तदा साधनसम्पत्तिरैश्वर्यद्योतिका भवेत्’
इत्यादेः साधनान्तरेण सृष्टिर्युक्ता ।
‘अद्भ्यः सम्भूतो हिरण्यगर्भ इत्यष्टौ’ इत्यादिशब्दान्तराच्च ॥ 19 ॥
ॐ पटवच्च ॐ ॥ 20-155 ॥
साधनान्तरेण हि पटादिसृष्टिर्दृष्टा ॥ 20 ॥
ॐ यथा प्राणादिः ॐ ॥ 21-156 ॥
तच्च साधनजातां तेनानुप्रविष्टमेव यथा शरीरेन्द्रियादिः।
‘प्रकृतिं पुरुषं चैव प्रविश्य पुरुषोत्तमः ।
क्षोभयामास भगवान् सृष्ट्यर्थं जगतो विभुः’ इति कौर्मे ॥ 21 ॥
॥ इति आरम्भणाधिकरणम् ॥
जीवकर्तृत्वपक्षः श्रुतिप्राप्तो विस्तरान्निराक्रियते ।
ॐ इतरव्यपदेशाद्धिताकरणादिदोषप्रसक्तिः ॐ ॥ 22-157 ॥
जीवकर्तृत्वपक्षे हिताकरणमहितकरणं च न स्यात् ॥ 22 ॥
ॐ अधिकं तु भेदनिर्देशात् ॐ ॥ 23-158 ॥
न च ब्रह्मणः श्रमचिन्तादिधोषप्राप्तिः ।अधिकशक्तित्वात् ।
‘श्रोता मन्ता द्रष्टाऽऽदेष्टाघोष्टा विज्ञाता
प्रज्ञता सर्वेषां भूतानामन्तरपुरुषः’
‘एष त आत्मा सर्वान्तरः’
‘योऽशनायापिपासे शोकं मोहं जरां मृत्युमत्येति’
इत्यादिविशेषनिर्देशात् ॥ 23 ॥
ॐ अश्मादिवच्च तदनुपपत्तिः ॐ ॥ 24-159 ॥
चेतनत्वेऽप्यश्मादिवदस्वतन्त्रत्वात् स्वतः कर्तृत्वानुपपत्तिर्जीवस्य।
‘यथा धारुमयीं योषां नरः स्थिरसमाहितः।
इङ्गयत्यङ्गमङ्गानि तथा राजन्निमाः प्रजाः’ इति भारते ॥ 24 ॥
ॐ उपसंहारदर्शनान्नेति चेन्न क्षीरवद्धि ॐ ॥ 25-160 ॥
जीवेन कार्योपसंहारदर्शनात् तस्य कर्तृत्वमिति चेन्न । यथा गोषु क्षीरं दृश्यमानमपि प्राणादेव जायते ,
‘अन्नं रसादिरूपेण प्राणः परिणयत्यसौ’ इति वचनात् ।
एवं जीवे दृश्यमानोऽपि कार्योपसंहारोऽस्वातन्त्र्यात् परकृत एव ।
‘य आत्मानमन्तरो यमयति’ ।
‘नाहं कर्ता न कर्ता त्वं कर्तायस्तु सदा प्रभुः’ इत्यादेः ॥ 25 ॥
ॐ देवादिवदपि लोके ॐ ॥ 26-161 ॥
न च कर्तुरीश्वरस्यादृष्टिविरोधः । देवादिवददृश्यत्वशक्तियोगात् । लोकेऽपि पिशाचादीनां तादृशी शक्तिर्दृष्टा किम्वीश्वरस्य ।
‘न युक्तियोगाद्वाक्यानि निराकार्याण्यपि क्वचित् ।
विरोध एव वाक्यानां युक्तयो न तु युक्तयः’
इति बृहत्संहितायाम् ॥ 26 ॥
ॐ कृत्स्नप्रसक्तिर्निरवयवत्वशब्दकोपो वा ॐ ॥ 27-162 ॥
अयं च दोषो जीवकर्तृत्वपक्षे । एकेनाङ्गुलिमात्रेण प्रवर्तमानोऽपि पूर्णप्रवृत्तिः स्यात् । न च तद्युच्यते, सामर्थैकदेशदर्शनात् । न चैकदेशेन, निरवयवत्वात् ।
‘अथ यः स जीवः स नित्यो निरवयवो ज्ञात्वाऽज्ञाता
सुखी दुःखी शरीरेन्द्रियस्थः’ इति भाल्लवेयश्रुतिः ।
न चोपाधिकृतोंऽशः स एवांश उपहित इति, द्वित्वापेक्षत्वात् न चान्यत् कल्प्यम् ।
‘यद्धि युक्त्या विरुध्येत तदीशकृतमेव हि’ इति गत्यन्तरोक्तेः ॥ 27 ॥
॥इति इतरव्यपदेशाधिकरणम् ॥ 07 ॥
ॐ श्रुतेस्तुशब्दमूलत्वात् ॐ ॥ 28-163 ॥
न चेश्वरपक्षेयं विरोधः ।
‘योऽसौ विरुद्धोऽविरुद्धो मनुरमनुरवाग्वागिन्द्रोऽनिन्द्रः
प्रवृत्तिरप्रवृत्तिः स परः परमात्मा’ इति पैङ्ग्यादिश्रुतेरेव ।
शब्दमूलत्वाच्च न युक्तिविरोधः ।
‘यद्वाक्योक्तं न तद्युक्तिर्विरोद्धुं शक्नुयात् क्वचित् ।
विरोधे वाक्ययोऽ क्वापि किञ्चित् साहाय्यकारणम्’ इति पुरुषोत्तमतन्त्रे ॥ 28 ॥
ॐ आत्मनि चैवं विचित्राश्च हि ॐ ॥ 29-164 ॥
परमात्मनो विचित्राश्च शक्तयः सन्ति, नान्येषाम् ।
विचित्र शक्तिः पुरुषः पुराणो न चान्येषां शक्तयस्तादृशाः स्युः ।
एको वशी सर्वभूतान्तरात्मा सर्वान् देवानेक एवानुविष्टः’॥
इति श्वेताश्वतरश्रुतिः ॥ 29 ॥
ॐ स्वपक्षदोषाच्च ॐ ॥ 30-165 ॥
ये दोषा इतरत्रापि ते गुणाः परमे मताः ।
न दोषः परमे कश्चिद्गुणा एव निरन्तराः’ ।
इति वचनाज्जीवपक्ष एव दोषो न परपक्षे ।
‘अथ यः सदोषः साञ्जनः सजनिः स जीवोऽथ
यः स निर्दोषो निष्कलः सगुणः परः परमात्मा’
इति काषायणश्रुतिः ॥ 30 ॥
ॐ सर्वोपेता च तद्दर्शनात् ॐ ॥ 31-166 ॥
‘सर्वैर्युक्ताशक्तिभिर्देवता सा परेति यां प्राहुरजस्रशक्तिम् ।
नित्यानन्दा नित्यरूपाऽजरा च या शाश्वताऽत्मेति च यां वदन्ति’
इति चतुर्वेदशिखायाम् ॥
अतो न केवलं विचित्रशक्तिः, किन्तु सर्वशक्तिरेव ॥ 31 ॥
ॐ विकरणत्वान्नेति चेत् तदुक्तम् ॐ ॥ 32-167 ॥
न च करणाभावादनुपपत्तिरिति युक्तम् ।
‘आपाणिपादो जवनो गृहीता पश्यत्यचक्षुः स श्रुणोत्यकर्णः।
स वेत्ति वेद्यं न च तस्यास्ति वेत्तातमाहुरग्र्यं पुरुषं महान्तम्’।
‘न तस्य कार्यं करणं च विद्यते न तत्समश्चाभ्यधिकश्च दृश्यते ।
पराऽस्य शक्तिर्विविधैव श्रूयते स्वाभाविकी ज्ञानबलक्रिया च’
इत्यादि श्रतिभ्यः
‘सर्वोपेता च’ इति सामान्यपरिहारेऽपि विशेषयुक्त्यर्थं पुनराशङ्का ॥ 32 ॥
॥ इति शब्दमूलत्वाधिकरणं ॥ 08 ॥
यत्प्रयोजनार्थं सृष्ट्यादिस्तदूनत्वादपूर्णतेत्यत आह –
ॐ न प्रयोजनवत्त्वात् ॐ ॥ 33-168 ॥
‘अथैष एव परम आनन्दः’ इत्यादिना कृतकृत्यत्वान्न प्रयोजनाय सृष्टिः किन्तु ॥
ॐ लोकवत्तुलीलाकैवल्यम् ॐ ॥ 34-169 ॥
यथा लोके मत्तस्य सुखोद्रेकादेव नृत्तगानादिलीला न तु प्रयोजनापेक्षया, एवमेवेश्वरस्य । नारायणसंहितायां च-
‘सृष्ट्यादिकं हरिर्नैव प्रयोजनपेक्ष्य तु ।
कुरुते केवलानन्दाद्यथा मत्तस्य नर्तनम् ॥
पूर्णानन्दस्य तस्येह प्रयोजनमतिः कुतः ।
मुक्ता अप्याप्तकामाः स्युः किमु तस्याखिलात्मनः’ इति ॥
‘देवस्यैष स्वभावोऽयमाप्तकामस्य का स्पृहा’ इति च श्रुतिः ॥ 34 ॥
॥ इति नप्रयोजनाधिकरणम् ॥ 09 ॥
सर्वकर्तृत्वे वैषम्यनैर्घृण्ये तस्येत्यतो वक्ति-
ॐ वैषम्यनैर्घृण्ये न सापेक्षत्वात् तथा हि दर्शयति ॐ ॥ 35-170॥
कर्मापेक्षया फलदातृत्वान्न तस्य वैषम्यनैर्घृण्ये ।
‘पुण्येन पुण्यं लोकं नयति पापेन पापम्’ इति श्रुतिः ॥ 35 ॥
ॐ न कर्माविभागादिति चेन्नानादित्वात् ॐ ॥ 36-171 ॥
यदपेक्षयाऽसौ फलं ददाति न तत् कर्म ।
‘एष ह्येवैनं साधुकर्म कारयति तं यमेभ्यो लोकेभ्य उन्निनीषत एष उ एवासाधुकर्म कारयति तं यमधो निनीषते’
इति श्रुतेः कर्मणोऽपि तन्निमित्तत्वादिति चेन्न । तस्यापि पूर्वकर्म कारणमित्यनादित्वात् कर्मणः । भविष्यत्पुराणे च –
‘पुण्यपापादिकं विष्णुः कारयेत् पूर्वकर्मणा ।
अनादित्वात् कर्मणश्च न विरोधः कथञ्चन’ इति ॥ 36 ॥
ॐ उपपद्यते चाप्युपलभ्यते च ॐ॥ 37-172 ॥
न च कर्मापेक्षत्वेनेश्वरस्यास्वातन्त्र्यम् ।
‘द्रव्यं कर्म च कालश्च स्वभावो जीव एव च ।
यदनुग्रहतः सन्ति न सन्ति यदुपेक्षया’ ॥
इत्यादिना कर्मादीनां सत्त्वस्यापि तदधीनत्वात् । न च पुनर्वैषम्याध्यापेते न दोषः । तादृशवैषम्यादेरुपलभ्यमानत्वात् ।
‘स कारयेत् पुण्यमथापि पापं न तावता दोषवानीशिताऽपि ।
ईशो यत्रो गुणदोषादिसत्त्वे स्वयं परोऽनादिरादिः प्रजानाम्’
इति चतुर्वेदशिखायाम् ॥ 37 ॥
॥ इति वैषम्यनैर्घृण्याधिकरणम् ॥ 10 ॥
अवशिष्टैरुपसंहरति-
ॐ सर्वधर्मोपपत्तेश्च ॐ ॥ 38-173 ॥
‘गुणाः श्रुताः सुविरुद्धाश्च देवे सन्त्यश्रुता अपि नैवात्र शङ्का ।
चिन्त्या अचिन्त्याश्च तथैव दोषाः श्रुताश्च नाज्ञैर्हि तथा प्रतीताः ।’
इति सर्वगुणोपपत्तिश्रुतेश्च ॥ 38 ॥
॥ इति सर्वधर्मोपपत्यधिकरणम् ॥ 11 ॥
॥ इति श्रीमदानन्दतीर्थभगवत्पादाचार्य विरचिते श्रीमद्ब्रह्मसूत्रभाष्ये द्वितीयाध्यायस्य प्रथमः पादः ॥ 02-02 ॥
द्वितीय पादः ॥ 02-02 ॥
‘इतरेषां चानुपलब्धेः’ इति सामान्यतो निराकरणं समयानां कृतम्।विशेषतो निराकरोत्यस्मिन् पादे ।
अचेतनप्रवृत्तिमतं प्रथमतो निराकरोति –
ॐ रचनानुपपत्तेश्च नानुमानम् ॐ ॥ 01-174 ॥
अचेतनस्य स्वतः प्रवृत्त्यनुपपत्तेर्नानुमानपरिकल्पितं प्रधानं जगत्कर्तृ । चशब्देन प्रमाणाभावं दर्शयति ॥ 01 ॥
ॐ प्रवृत्तेश्च ॐ ॥ 02-175 ॥
चेतनस्य स्वतः प्रवृत्तिदर्शनाच्च ॥ 02 ॥
ॐ पयोऽम्बुवच्चेत् तत्रापि ॐ ॥ 03-176 ॥
पयोऽम्बुवदचेतनस्यापि प्रवृत्तिर्युज्यत इति न युक्तम् ।
‘एतस्य वा अक्षरस्य प्रशासने गार्गि प्राच्योऽन्या नद्यः स्यन्दन्ते ,
याश्चश्वेतेभ्यः पर्वतेभ्यः प्रतीच्योऽन्या यां यां य दिशमनु’
‘एतेन ह वाव पयो मण्डं भवति’
इत्यादिना तत्रापीश्वरनिमित्तप्रवृत्तिश्रुतेः ॥ 03 ॥
ॐ व्यतिरेकानवस्थितेश्चानपेक्षत्वात् ॐ ॥ 04-177 ॥
‘न ऋते त्वत्क्रियते किञ्चनारे’ इति तद्व्यतिरेकेण कस्यापि कर्मणोऽनवस्थितेरनपेक्षितमेवाचेतनवादिमतम् ॥ 04 ॥
॥ इति रचनानुपपत्त्यधिकरणम् ॥ 01 ॥
सेश्वरसाङ्ख्यमतं निराकरोति । यथा पृथिव्या एव पर्जन्यानुगृहीतं तृणादिकमुत्पद्यते, एवं प्रधानादीश्वरानुगृहीतं जगदित्यतो ब्रवीति-
ॐ अन्यत्राभावाच्च न तृणादिवत् ॐ॥ 05-178 ॥
‘यच्च किंचित् जगत्सर्वं दृश्यते श्रूयतेऽपि वा ।
अन्तर्बहिश्च तत् सर्वं व्याप्य नारायणः स्थितः’
‘ब्रह्मण्येवेदमाविरासीद्ब्रह्मणि स्थितं ब्रह्मण्येव लयमभ्येति ।
ब्रह्मैवाधस्ताद्ब्रह्मैवोपरिष्ठाद्ब्रह्म मध्यतो ब्रह्म सर्वतः’ ॥
‘ब्रह्मैवेदं सर्वम्’
इत्यादिश्रुतिभ्योऽन्यत्र जगतोऽभावात् तृणादीनां पर्जन्यवन्नानुग्राहकत्वमात्रमीश्वरस्य ।
‘स एव भूयो निजवीर्यचोदितां स्वजीवमायां प्रकृतिं सिसृक्षतीम् ।
अनामरूपात्मनि रूपनामनी विधित्समानोऽनुससार शास्तिकृत्’
इति भागवते ।
‘द्रव्यं कर्म च’ इत्यादि च । चशब्देन प्रकृतिसत्तादिप्रदत्वं चाङ्गीकृतम् ॥5॥
॥ इति अन्यत्रभावाधिकरणम् ॥ 02 ॥
लोकायतिकपक्षं निराकरोति
ॐ अभ्युपगमेऽप्यर्थाभावात् ॐ ॥ 06-179 ॥
यस्य धर्माधर्मौ न स्तः तत्सिद्धान्ते किं प्रयोजनम् । अतः स्वव्याहतेरेवोपेक्ष्यः ॥ 06 ॥
॥ इति अभ्युपगमाधिकरणम् ॥ 02 ॥
पुरुषोपसर्जनप्रकृतिकर्तृवादमपाकरोति –
ॐ पुरुषाश्मवदिति चेत् तथाऽपि ॐ ॥ 07-180 ॥
यथा चेतनसम्बन्धादचेतनमेव शरीरमश्मादिकमादाय गच्चति, एवमचेतनाऽपि प्रकृतिः पुरषसम्बन्धात् प्रवर्तत इति चेन्न । ‘न ऋते त्वत्क्रियते’ इति तत्रापि तथात्वे दृष्टान्ताभावात् ॥ 07 ॥
ॐ अङ्गीत्वानुपपतेः ॐ ॥ 08-181 ॥
शरीरप्रवृत्तौपुरषस्याङ्गित्वात् ।
‘अङ्गमङ्गी समादाय यथाकार्यं करोत्यसौ’ इत्यङ्गित्वव्यवहारोऽनुपपन्न ॥ 08 ॥
॥ इति पुरुषाश्माधिकरणम् ॥ 04 ॥
प्रकृत्युपसर्जनपुरुषकर्तृवादमपाकरोति –
ॐ अन्यथाऽनुमितौ च ज्ञशक्तिवियोगात् ॐ ॥ 09-182 ॥
शरीरसम्बन्धात् पुरुषः प्रवर्तत इत्यङ्गीकारेऽपि स्वतस्तस्यासामर्थ्याच्चरीरसम्बन्ध एवायुक्तः ॥ 09 ॥
ॐ विप्रतिषेधाच्चासमञ्जसम् ॐ ॥ 10-183 ॥
सकलश्रुतिस्मृतियुक्तिविरुद्धत्वाच्चानीश्वरमतमसमञ्जसम् ।
‘श्रुतयः स्मृतयश्चैव युक्तयश्चेश्वरं परम् ।
वदन्ति तद्विरुद्धं यो वदेत् तस्मान्न चाधमः’ इति पाद्मे ॥ 10 ॥
॥ इति अन्यथानुमित्यधिकरणम् ॥ 05 ॥
परमाण्वारम्भवादमपाकरोति –
ॐ महद्दीर्घवद्वा ह्रस्वपरिमण्डलाभ्याम् ॐ ॥ 11-184 ॥
महत्त्वाद्दीर्घत्वाच्च यथा कार्यमुत्पद्यते, एवं ह्रस्वत्वाद् पारिमण्डल्याच्चोत्पद्येत । वाशब्दादन्यथैतयोरपि न स्यात्, विशेषकारणाभावात् ॥ 11 ॥
ॐ उभयथाऽपि न कर्मातस्तदभावः ॐ ॥ 12-185 ॥
ईश्वरेच्छाया नित्यत्वे तद्भावेऽपि परमाणुकर्माभावान्नेदानीमपि स्यात् । अनित्यत्वे तत्कारणाभावात् । अतः परमाणुचेष्टाभावात् तत्कार्याभावः । वैदिकेश्वरस्य तु वेदेनैव सर्वशक्तित्वोक्तेः सर्वमुपपद्यते । स्वत एव काले विशेषाङ्गीकृतेश्च ॥ 12 ॥
ॐ समवायाभ्युपगमाच्च साम्यादनवस्थितेः ॐ ॥ 13-186 ॥
कार्यकारणादीनां समवायसम्बन्दाङ्गीकारात् तस्य च भिन्नत्वसाम्यात् समवायान्तरापेक्षायामनवस्थितिः। न च तत्प्रमाणम् । प्रथमसम्बन्धा सिद्धैव च तदसिद्धिः । स्वनिर्वाहकत्वे समवाय एव न स्यात् ॥ 13 ॥
ॐ नित्यमेव च भावात् ॐ ॥ 14-187 ॥
नित्यत्वाच्च परमाणूनां समवायस्य च तस्यैव जनित्वाङ्गीकारान्नित्यमेव कार्यं स्यात् । अन्यथा न कदाचित् ॥ 14 ॥
ॐ रूपादिमत्त्वाच्चविपर्ययो दर्शनात् ॐ ॥ 15-188 ॥
रूपादिमत्त्वाच्च परमाणूनामनित्यत्वम् । तथा दृष्टत्वाल्लोके ॥ 15 ॥
ॐ उभयथा च दोषात् ॐ ॥ 19-189 ॥
नित्यत्वे परमाणूनां तद्वत् सर्वनित्यत्वं स्यात् । विशेषप्रमाणाभावात् अनित्यत्वे कारणाभावात् तदुत्पत्त्यभावः ॥ 16 ॥
ॐ अपरिग्रहाच्चात्यन्तमनपेक्षा ॐ ॥ 17-190। ।
सकलश्रुतिस्मृत्यपरिगृहीतत्वाच्चातिशयेनानपेक्षता ।
‘आन्वीक्षिकीं तर्कविद्यामनुरक्तो निरर्थकम्’ इति मोक्षधर्मे ॥ 17 ॥
॥ इति वैशेषिकाधिकरणम् ॥ 06 ॥
परमाणुपुञ्जवादिमतं निराकरोति-
ॐ समुदाय उभयहेतुकेऽपि तदप्राप्तिः ॐ ॥ 18-191 ॥
समुदायस्यैकहेतुकत्वं न युज्यते । उभयहेतुकेऽप्यन्योऽन्याश्रयात् तदप्राप्तिः । अन्यथा सर्वदा समुदायसत्त्वं स्यात् ॥ 18 ॥
ॐ इतरेतरप्रत्ययात्वादिति चेन्न उत्पत्तिमात्रनिमित्तत्वात् ॐ ॥ 19-192 ॥
सर्वदा विद्यमानोऽपि समुदाय परस्परापेक्षया व्यवह्रियत इति चेन्न । एकं कार्यमुत्पाद्य तस्य विनष्टत्वात् परस्परप्रत्ययस्तदपेक्षया व्यवहार इति न युज्यते । कारणे सति कार्यं भवत्येवेति हि तस्य नियमः ॥ 19 ॥
ॐ उत्तरोत्पादे च पूर्वनिरोधात् ॐ ॥ 20-193 ॥
कार्योत्पत्तावेव कारणस्य विनाशाच्च न विशेषकार्योत्पत्तिः ॥ 20 ॥
ॐ असति प्रतिज्ञोपरोधो यौगपद्यमन्यथा ॐ ॥ 21-194 ॥
कारणे विनष्टे कार्यमुत्पद्यते चेत् तत्कार्यमिति प्रतिज्ञाहानिः । तत्काले कारणमस्ति चेद्विनाशकारणाभावद्यौगपद्यं सर्वकार्याणाम् ॥ 21 ॥
ॐ प्रतिसङ्ख्याऽप्रतिसङ्ख्यानिरोधप्राप्तिरविच्छेदात् ॐ ॥ 22 -195 ॥
कारणे सति कार्यं भवत्येवेति नियमान्निस्संतानः ससन्तानश्च विनाशो न युज्यते ॥ 22 ॥
ॐ उभयथा च दोषात् ॐ ॥ 23-196 ॥
कारणे सति कार्यं भवत्येवेति नियमे सर्वदा कार्यभावान्न कार्यकारणविशेषः । अनियमे कार्यानुत्पत्तिः ॥ 23 ॥
ॐ आकाशे चाविशेषात् ॐ ॥ 24-197 ॥
दीपादिषु विशेषदर्शनात् क्षणिकत्वेनान्यत्रापि क्षणिकत्वमनुमीयते चेदाकाशादिष्वविशेषदर्शनादन्यत्रापि तदनुमीयते ॥ 24 ॥
ॐ अनुस्मृतेश्च ॐ ॥ 25-198 ॥
तदेवेदमिति प्रत्यभिज्ञानाच्च । प्रत्यभिज्ञाय ब्रान्तित्वे विशेषदर्शनस्यापि ब्रान्तित्वम् ॥ 25 ॥
॥ इति समुदायाधिकरणम्॥ 07 ॥
शून्यवादमपाकरोति-
ॐ नासतोऽदृष्टत्वात् ॐ ॥ 26-199 ॥
अदृष्टत्वादसतः कारणत्वं न युज्यते ॥ 26 ॥
ॐ उदासीनानामपि चैवं सिद्धिः ॐ ॥ 27-200 ॥
असतः कारणत्वे उदासीनानां हेयोपादेयबुद्धिवर्जितानां खपुष्पादीनामपि सकाशात् कार्यसिद्धिः । चशब्दान्न चेदन्यत्रापि न स्यादविशेषात् ॥ 27 ॥
ॐ नाभाव उपलब्धेः ॐ ॥ 28-201 ॥
न च जगदेव शून्यमिति वाच्यम् । दृष्टत्वात् ॥28॥
ॐ वैधर्म्याच्च न स्वप्नादिवत् ॐ ॥ 29-202 ॥
न च दृष्टस्यापि स्वप्नादिवदभावः। तस्योत्तरकाले’स्वप्नोयं’,’नायं सर्पः’ इत्याद्यनुभवात् । न चात्र तादृशं प्रमाणमस्ति ॥ 29 ॥
॥ इति असदधिकरणम्॥ 08 ॥
विज्ञानवादमपाकरोति-
ॐ न भावोऽनुपलब्धेः ॐ ॥ 30-203 ॥
न विज्ञानमात्रं जगत् । तथाऽनुभवाभावात् ॥ 30 ॥
ॐ क्षणिकत्वाच्च ॐ ॥ 31-204 ॥
ज्ञानं क्षणिकम् । अर्थानां च स्थायित्वमुक्तम् । आतश्च नैक्यम् ॥ 31 ॥
ॐ सर्वथाऽनुपपत्तेश्च ॐ ॥ 32-205 ॥
प्रमाणाभावात् सर्वश्रुतिस्मृतिर्युक्तिविरुद्धत्वाच्च नैते पक्षा ग्राह्याः ॥ 32 ॥
॥ इति अनुपलब्द्यधिकरणम् ॥ 09 ॥
स्याद्वादिमतं दूषयति-
ॐ नैकस्मिन्नसम्भवात् ॐ ॥ 33-206 ॥
सत् स्यादसत् स्यात् सदसत् स्यात् ततोऽन्यच्च स्यादित्येतन्नैकस्मिन् युज्यते । अदृष्टत्वेनासम्भवात् ॥ 33 ॥
ॐ एवंचात्माकार्त्स्न्यम् ॐ ॥ 34-207 ॥
जीवस्य शरीरपरिमितत्वाङ्गीकारेऽण्वादिशरीरस्थस्य हस्तादिशरीरेऽकार्त्स्न्यं स्यात् ॥34॥
ॐ न च पर्यायादप्यविरोधो विकारादिभ्यः ॥ 35-208 ॥
तत्तच्छरीरस्थस्य तत्तत्परिमाणत्वमिति न मन्तव्यम् । विकारित्वादनित्यत्वप्रसक्तेः ॥ 35 ॥
ॐ अन्त्यावस्थितेश्चोभयनित्यत्वादविशेषात् ॐ ॥ 36-209 ॥
परिमाणाभावे स्वरूपाभावप्राप्त्याऽन्त्यपरिमाणस्थितेस्तदर्थत्वेन शरीरस्थितेरुभयनित्यत्वादविशेषेण सर्वशरीरनित्यत्वं स्यात् ॥ 36 ॥
॥ इति नैकस्मिन्नधिकरणम् (स्याद्वाद्यधिकरणम्) ॥10॥
पाशुपतपक्षमपाकरोति-
ॐ पत्युरसामञ्जस्यात् ॐ ॥ 37-210 ॥
‘यं कामये तं तमुग्रं कृणोमि तं ब्रह्माणं तमृषिं तं सुमेधाम्’
‘अहं रुद्राय धनुरातनोमि ब्रह्मद्विषे शरवे हन्तवा उ’।
‘अस्य देवस्य मीळ्हुषो वया विष्णोरेषस्य प्रभृथे हविर्भिः ।
विदे हि रुद्रो रुद्रियं महित्वं यासिष्टं वर्तिरश्विनाविरावत्’।
‘एको नारायण आसीन्न ब्रह्मा नेशानो नाग्नीषोमौ’
इत्यादि श्रुतेः पारतंत्र्येणासमञ्जसत्वान्न पशुपतीरीश्वरो जगत्कर्ता ॥ 37 ॥
ॐ सम्बन्धानुपपत्तेश्च ॐ ॥ 38-211 ॥
अशरीरत्वात् तस्य जगता सम्बन्धो न युज्यते कर्तृत्वेन मृतपुरुषवत् ॥38॥
ॐ अधिष्ठानानुपपत्तेश्च ॐ ॥ 39-212 ॥
पृथिव्याद्यधिष्ठाने स्थितो हि कुलालादिः कार्यं करोति । न चास्य तदस्ति ॥ 39 ॥
ॐ करणवच्चेन्न भोगादिभ्यः ॐ ॥ 40-213 ॥
इदमेव जगत् तस्य करणवदधिष्ठानादिरूपम् । नित्यस्यापि कस्यचिद्भावाद्युज्यत इति चेन्न भोगादिप्राप्तेः। उत्पत्तिविनाशौ सुखदुःखभोगाश्च प्राप्यन्ते तद्गताः ॥ 40 ॥
ॐ अन्तवत्त्वमसर्वज्ञता वा ॐ ॥ 41-214 ॥
देहवत्वेऽन्तवत्वम् । अन्यथा ज्ञानाभावः । शरीरिण एव हि ज्ञानोत्पत्तिर्दृष्टा । विष्णोस्तु श्रुत्यैव सर्वे विरोधाः परिहृताः ।
‘यदात्मको भगवांस्तदात्मिका व्यक्तिः ।
किमात्मको भगवान् ज्ञानात्मक ऐश्वर्यात्मकः शक्त्यात्मकः’इति ।
‘बुद्धिमनोऽङ्गप्रत्यङ्गवत्तां भगवतो लक्षयामहे ।
बुद्धिमान् मनोवानङ्गप्रत्यङ्गवान्’ इति
‘सद्देहः सुखगन्धश्च ज्ञानभाः सत्पराक्रमः ।
ज्ञानज्ञानः सुखसुखः स विष्णुः परमाक्षरः’ ॥ इत्यादिकया ॥ 41 ॥
॥ इति पत्युरधिकरणम् (पशुपत्यधिकरणम्) ॥ 11 ॥
शक्तिपक्षं दूषयति-
ॐ उत्पत्यसम्भवात् ॐ ॥ 42-215 ॥
न हि पुरुषाननुगृहीतस्त्रीभ्य उत्पत्तिर्दृश्यते ॥ 42 ॥
ॐ न च कर्तुः करणम् ॐ ॥ 43-216 ॥
यदि पुरुषोऽङ्गीक्रियेत तस्यापि करणाभावादनुपपत्तिः ॥ 43 ॥
ॐ विज्ञानादिभावे वा तदप्रतिषेधः ॐ ॥ 44-217 ॥
यदि विज्ञानादिकरणं तस्याङ्गीक्रियते तदा तत एव सृष्ट्याद्युपपत्तेरीश्वरवादान्तर्भावः ॥ 44 ॥
ॐ विप्रतिषेधाच्च ॐ ॥ 45-218 ॥
सकलश्रुत्यादिविरुद्धत्वाच्चासमञ्जसम् ॥ 45 ॥
॥ इति उत्पत्त्य(शक्त्य)धिकरणम् ॥ 12 ॥
॥ इति श्रीमदानन्दतीर्थभगवत्पादाचार्यविरचिते श्रीमद्ब्रह्मसूत्र भाष्ये द्वितीयाध्यायस्य द्वितीयः पादः ॥ 02-02 ॥

तृतीयः पादः ॥ 02-03 ॥
जीवपरमात्माधिभूताधिदैवेषु श्रुतीनां परस्परं विरोधमपाकरोत्यनेन पादेन।
ॐ न वियदश्रुतेः ॥ 01-219 ॥
न वियदनुत्पत्तिमत् । तथाऽश्रुतेः ॥ 01 ॥
ॐ अस्तितु ॐ ॥ 02-220 ॥
अस्त्येव चोत्पत्तिश्रुतिः-
‘आत्मन आकाशः सम्भूतः’ इत्यादि ॥ 02 ॥
ॐ गौण्यसम्भवात् ॐ ॥ 03-221 ॥
‘अनादिर्वा अयमाकाशः शून्योऽलौकिकः’ इत्यादिश्रुतिर्गौणी ।
अन्यथोत्पत्तिश्रुतिबाहुल्यासम्भवात् ॥ 03 ॥
ॐ शब्दाच्च ॐ ॥ 04-222 ॥
‘अथ ह वाव नित्यानि पुरुषः प्रकृतिरात्मा काल इति । अथ यान्यनित्यानि प्राणः श्रद्धाभूतानि भौतिकानीति । यानि ह वा उत्पत्तिमन्ति तान्यनित्यानि।यानि ह वा अनुत्पत्तिमन्ति तानि नित्यानि । न ह्येतानि कदाचनोत्पद्यन्ते न विलीयन्ते पुरुषः प्रकृतिरात्मा काल इति । अथैतान्युत्पत्तिमन्ति चानुत्पत्तिमन्ति च प्राणः श्रद्धाऽऽकाश इति भागशो ह्युत्पद्यन्ते’ इति भाल्लवेयश्रुतेश्च ॥ 04 ॥
ॐ स्याच्चैकस्य ब्रह्मशब्दवत् ॐ ॥ 05-223 ॥
स्यादेवैकस्योत्पत्तिमत्त्वमनुत्पत्तिमत्त्वं च गौणमुख्यत्वापेक्षया । यथा ब्रह्मशब्दः ।
‘अथ कस्मादुच्यते परं ब्रह्म बृहति बृंहयति च’
इति श्रुतेः परे ब्रह्मणि मुख्योऽपि गौणत्वेन विरिञ्चादिष्वपि वर्तते । अत एवाब्रह्मत्वं च तेषाम् । एवमत्राप्यनुत्पत्तिमच्छब्दः ॥ 05 ॥
ॐ प्रतिज्ञाहानिरव्यतिरेकाच्छब्देभ्यः ॐ ॥ 06-224 ॥
ब्रह्मणोऽन्यस्य नित्यत्वे’इदं सर्वमसृजत’ इत्यादि प्रतिज्ञाहानिः।आकाशस्यापि सर्वस्मादव्यतिरेकात्।
‘अत्मा वा इदमेक एवाग्र आसीत्’
‘सदेव सोम्येदमग्र आसीदेकमेवाद्वितीयम्’
‘इदं वा अग्रे नैव किञ्चनासीत्’ इत्यादिश्रुतिभ्यः ॥ 06 ॥
ॐ यावद्विकारं तु विभागो लोकवत् ॐ ॥ 07-225 ॥
विभक्तत्वाच्च विकारित्वं युक्तम् । विकारिण एव हि विभक्तालोके दृश्यन्ते ।
‘एकोऽविभक्तः परमः पुरुषो विष्णुरुच्यते ।
प्रकृतिः पुरुषः कालस्त्रय एते विभागतः ॥
चतुर्थस्तु महान् प्रोक्तः पञ्चमाऽहङ्कृतिर्मता ।
तद्विभागेन जायन्त आकाशाद्याः पृथक् पृथक् ॥
यो विभागी विकारः सः सोऽविकारः परो हरिः ।
अविभागात् परानन्दो नित्यो नित्यगुणात्मकः ।
विभागो ह्यल्पशक्तिः स्यान्न तदस्ति जनार्दने’इति बृहत्संहितायाम् ॥ 07 ॥
॥ इति वियदधिकरणम् ॥ 01 ॥
‘अथ ह नित्याश्चानित्याश्च तेजोऽबन्नान्याकाश इति तान्यनित्यानि वायुर्वाव नित्यो वायुना हि सर्वाणि भूतानि नेनीयन्ते’
‘अथ ह चेतनाश्चाचेतनाश्च तेजोऽबन्नान्याकाश इति तान्यचेतनानि वायुर्वाव चेतनो वायुना हि सर्वाणि भूतानि विज्ञायन्ते’ ।
‘कुविदङ्ग नमसा ये वृधासः पुरा देवा अनवद्यास आसन् ।
ते वायवे मनवे बाधितायावासयन्नुषसं सूर्येण’।
‘सा वा एषा देवताऽनादिर्योऽयं पवते’ इति ।
‘यस्यानादिर्न मध्यं नान्तो नोदयो न निम्लोचः’।
इत्यादिश्रुतिभ्यो वायोरनुत्पत्तिरित्यतो ब्रवीति –
ॐ एतेन मातरिश्वा व्याख्यातः ॐ ॥ 08-226 ॥
एतेन मुख्यामुख्यानुत्पत्तिवचनेन विभक्तत्वाच्च वाय्वनुत्पत्तिश्रुतिरपि व्याख्याता ।
‘नित्यः परमनित्यश्च तथाऽनित्यः परस्तथा ।
चतुर्धैतज्जगत् सर्वं परानित्यं तु पार्थिवम्।
अनित्यानि तु भूतानि नित्यो वायुरुदाहृतः ।
परस्तु नित्यः पुरुषः प्रकृतिः काल एव च ।
एतच्चतुष्टयं विष्णुः स्वयं नित्यः परात्परः ।
प्रतिव्यूह्य व्यूह्य चासावतीत्या च जनार्दनः ।
धारयत्यनिशं देवो नित्यानन्दैकलक्षणः’ इति कौर्मे ॥ 08 ॥
॥ इति मातरिश्वाधिकरणम् ॥ 02 ॥
ॐ असम्भवस्तु सतोऽनुपपत्तेः ॐ ॥ 09-227 ॥
‘असद्वा इदमग्र आसीत्। ततो वै सदजायत’’असतः सदजायत’।
इत्यादि श्रुतिभ्यः सतोऽप्युत्पत्तिरिति चेन्न ।
अनुत्पत्तिरेव सतः । तुशब्देनोक्तव्यवस्थामपाकरोति ।
न ह्यसतः सदुत्पद्यते । अदृष्टत्वादनुपपत्तेः ।
‘तद्वा एतद्ब्रह्माहुर्बृहति बृंहयति चेति ।
तद्वा एतदसदाहुः न ह्यासादयति कश्चन ।
तद्वा एतत् परमाहुः परतो हि तदुदीक्ष्यते’
इति श्रुतेरसच्छब्दो ब्रह्मवाची ।
‘देवानां पूर्व्ये युगेऽसतः सदजायतेति ब्रह्मवा असत् सद्वाव प्राणः प्राणं वाव महान् सह ओजो बलमित्याचक्षते’
इति च पैङ्गीश्रुतिः।
‘त्वं देव शक्त्यां गुणकर्मयोनौ रेतस्त्वजायां कविरादधेऽजः ।
ततो वयं सत्प्रमुखा यदर्थे बभूविमात्मन् करवाम किं ते’
इति भागवते ॥
‘अजायमानो बहुधा विजायत’ इति च ।
‘प्रत्यक्षत्वं हरेर्जन्म न विकारः कथञ्चन ।
पुरुषः प्रकृतिः कालो महानित्यादिषु क्रमात् ॥
विकार एव जननं पुरुषे तद्विशेषणम् ।
परतन्त्रिविशेषो हि विकार इति कीर्तितः’ इति पाद्मे ॥
‘अविकारोऽपि भगवान् सर्वशक्तित्वहेतुतः ।
विकारहेतुकं सर्वं कुरुते निर्विकारवान् ॥
शक्तिशक्तिमतोश्चापि न विभागः कथञ्चन ।
अविभिन्नाऽपि सेच्छादिभेदैरपि विभाष्यते’इति भागवततन्त्रे ॥ 09 ॥
इति असम्भवाधिकरणम् ॥ 03 ॥
ॐ तेजोऽतस्तथा ह्याह ॐ ॥ 10-228 ॥
‘वायोरग्निः’इत्यादेर्नान्यत उत्पत्तिर्ग्राह्या । अत एव परात् तदपि जायते ।
‘तत् तेजोऽसृदजत’ इति ह्याह । कारणत्वेनेत्युक्तेऽप्यमुख्यतयाऽन्येषामपि शब्दोक्तत्वात् पुनरुक्तिरुभयकारणत्वनिवृत्यर्थम् ॥ 10 ॥
॥ इति तेजोऽधिकरणम् ॥ 04 ॥
ॐ आपः ॐ ॥ 11-229 ॥
‘ब्रह्मैवेदमग्र आसीत् तदपोऽसृजत तदिदं सर्वम्’ इति श्रुतेः, ‘अग्नेरापः’ इत्युक्तेऽपि ब्रह्मण एवाबादिसृष्टिः ।
‘एतस्माज्जायते प्राणो मनः सर्वेन्द्रियाणि च ।
खं वायुर्ज्योतिरापः पृथिवी विश्वस्य धारिणी’ इत्यादि च ।
‘कर्ता सर्वस्य वै विष्णुः एक एव न संशयः ।
इतरेषां तु सत्ताद्या यत एव तदाज्ञया’ इति भविष्यत्पुराणे॥
वामने च-
‘तत्र तत्र स्थितो विष्णुस्तत्तच्छक्तीः प्रबोधयन् ।
एक एव महाशक्तिः कुरुते सर्वमञ्जसा’ इति ॥
घर्मात् स्वेदादिदृष्टेः पुनः प्रतिषेधः ॥ 11 ॥
॥ इति अबधिकरणम् ॥ 05 ॥
‘ता आप ऐक्षन्त बह्व्यः स्यामः प्रजायेमेहीति । ता अन्नमसृजन्त’ इत्यद्ब्द्योऽन्नसृष्टिः श्रूयते ।‘अद्ब्यः पृथिवी’ इति कुत्रचित् पृथिवीसृष्टिः । अतो विरुद्धत्वादप्रामाण्यमित्यतो वक्तिः –
ॐ पृथिव्यधिकाररूपशब्दान्तरादिभ्यः ॐ ॥ 12-230 ॥
पृथिवी तत्रान्नशब्देनोच्यते । भूताधिकारत्वात् । कार्ष्ण्यप्रचुरा च पृथिवी । नान्नस्य तथा विशेषः । ‘आपश्च पृथिवी चान्नम्’। ‘पृथिवी वा अन्नम्’ । ‘ता आपोऽन्नमसृजन्त पृथिवी वा अन्नम्’ इत्यादिशब्दान्तराच्च । आदिशब्दाद्युक्तिः अपौरुषेयत्वेनादोषस्य वाक्यस्य नाप्रामाण्यमित्यादि । कौर्मे च –
‘विरोधो वाक्ययोर्यत्र नाप्रामाण्यं तदेष्यते ।
यथा विरुद्धता न स्यात् तथाऽर्थः कल्प्य एतयोः’ इति ।
रक्तोऽग्निरुदकं शुक्लं कृष्णैव पृथिवी स्वतः ।
नाभिपद्माभिसम्बन्धात् पीता सेत्यभिधीयते ।
क्षत्ररक्ताभिसम्बन्धाद्रक्तोदकबहुत्वतः ।
शुक्लत्वेमेत्येवमेव वर्णान्तरगतिर्भवेत् ॥
विष्णुवीर्याभियोगाच्च पीतत्वं भुव इष्यते ।
स्वर्णवीर्यो हि भगवाननादिः पुरुषोत्तमः ॥
इति व्योमसंहितायाम् ॥ 12 ॥
॥ इति पृथिव्यधिकरणम् ॥
‘प्राणानां ग्रन्थिरसि रुद्रो मा विशान्तकस्तेनान्नेनाप्यायस्व’ इत्यादिनाऽन्यः संहर्ता प्रतीयत इत्यतो ब्रूते –
ॐ तदभिध्यानादेव तु तल्लिङ्गात् सः ॐ ॥ 13-231 ॥
‘तस्याभिध्यानाद्योजनात् तत्त्वभावाद्बूयश्चान्ते विश्वमायानिवृत्तिः’
इति बन्धलयस्य तदभिध्याननिमित्तत्त्वलिङ्गात् तत्कर्तृत्वं प्रतीयते, किमु सादेर्जगतः । इत्येतस्मादेव संहारकर्ता विष्णुरिति प्रतीयते, किमु
‘यमप्येते भुवनं साम्पराये
स नो हरिर्घृत मीहायुषेऽत्तु देवः’।
‘य इदं सर्वं विलापयति स हरिः परः परात्मा’
इत्यादि श्रुतिभ्यः इति एव शब्दः ।
‘स्रष्टा पाता च संहर्ता स एको हरिरीश्वरः ।
स्रष्टृत्वादिकमन्येषां दारुयोषावदुच्यते ॥
एकदेशक्रिया चात्र न तु सर्वात्मनेरितम् ।
सृष्ट्यादिकं समस्तं तु विष्णोरेव पराद्भवेत्’ इति च स्कान्दे ॥
‘निमित्तमात्रमीशस्य विश्वसर्गनिरोधयोः ।
हिरण्यगर्भः शर्वश्च कालाख्यारूपिणस्तव’ इति भागवते ॥
‘स ब्रह्मणा विसृजति स रुद्रेण विलापयति सोऽनुत्पत्तिरलय एक एव हरिः परः परानन्दः’ इति च महोपनिषदि ॥ 13 ॥
॥ इति तदभिध्यानाधिकरणम् ॥ 07 ॥
‘अत एव हीदं परात् क्रमादुत्पद्यते क्रमाद्विलीयते नासावुदेति नास्तमेति’ इति भाल्लवेयश्रुतौ क्रमाल्लयः प्रतीयते ।
‘अक्षरात् परमादेव सर्वमुत्पद्यते क्रमात् ।
व्युत्क्रमाद्विलयश्चैव तस्मिन्नेव परात्मनि’ ॥
इति चतुर्वेदशिखायां व्युत्क्रमाल्लयः प्रतीयते । अत आह
ॐ विपर्ययेण तु क्रमोऽत उपपद्यते च ॐ ॥ 14-232 ॥
क्रमवचनमपि विपरीतक्रमापेक्षया ।
‘कर्ता प्राणादिकस्यास्य हन्ता भूम्यादिकस्य च ।
यः क्रमाद् व्युत्क्रमाच्चैव स हरिः पर उच्यते’॥
इत्यत एव भाल्लवेयश्रुतिवचनात् ।
‘अनुरूपः क्रमः सृष्टौ प्रतिरूपो लये क्रमः ।
इति क्रमेण भगवान् सृष्टिसंहारकृद्धरिः’ इति च पाद्मे ।
पूर्वेषां पूर्वेषां सामर्थ्याधिक्यादुपपद्यते च । वामने च –
‘पूर्वे पूर्वे यतो विष्णोः सन्निधानं क्रमाधिकम् ।
सामर्थ्याधिक्यमेतेषां पश्चादेव लयस्तथा ।
व्याप्तिश्चाभ्यधिका तेषामत एव न संशयः’ ॥ इति॥ 14 ॥
॥ इति विपर्ययाधिकरणम् ॥
ॐ अन्तरा विज्ञानमनसी क्रमेण तल्लिङ्गादिति चेन्नाविशेषात् ॐ ॥ 15-233 ॥
‘प्राणान्मनो मनसश्च विज्ञानम्’ ।
‘यच्छेद्वाङ्मनसि प्राज्ञस्तद्यच्छेज्ञान आत्मनि’
इति लिङ्गाद्विज्ञानमनसी अन्तरा विपरीतक्रम इति चेन्न, विशेषप्रमाणाभावात् ॥15 ॥
ॐ चराचरव्यपाश्रयस्तु स्यात् तद्व्यपदेशो भाक्तस्तद्भावभावित्वात् ॐ
॥ 16-234 ॥
‘मनसश्च विज्ञानम्’ इति व्यपदेशश्चराचरेष्वालोचनाद्विज्ञानं भवतीति भागापेक्षया स्यात् । न विज्ञानतत्त्वापेक्षया । स्कान्दे च –
‘परादव्यक्तमुत्पन्नमव्यक्तात् तु महांस्तथा ।
विज्ञानतत्त्वं महतः समुत्पन्नं चतुर्मुखात् ॥
विज्ञानतत्त्वात् तु मनो मनस्तत्त्वाच्च खादिकम् ।
एवं बाह्या परा सृष्टिरन्तस्तद्व्यक्त्यपेक्षया ।
विपरीतक्रमो ज्ञेयो यस्मादन्ते हरेर्दृशिः’ ॥इति॥ 16 ॥
॥ इति अन्तराधिकरणम् ॥ 09 ॥
ॐ नात्माऽश्रुतेर्नित्यत्वाच्च ताभ्यः ॐ ॥ 17-235 ॥
‘स इदं सर्वं विलाप्यान्तस्तमसि निलीनस्तद्विलाप्य व्युत्तिष्ठते स इदं सर्वं विसृजति विस्थापयति प्रस्थापयत्याच्छादयति प्रकाशयति विमोचयत्येक एव’ इति श्रुतेः परमात्माऽपि न लीयते। अश्रुतत्वाद्ब्रह्मलयस्य। निलीन शब्देनापिहितत्वमुच्यते । तुच्छेनाभ्यपिहितं यदासीत्, इत् श्रतेः ।
‘स एतस्मिंस्तमसि निलीनः प्रकृतिं पुरुषं कालं चानुपश्यति कश्चन’
इति पैङ्गीशृतिः ।
‘नित्यो नित्यानां चेतनश्चेतनानाम्’
‘स नित्यो निर्गुणो विभुः परः परमात्मा’।
‘नित्यो विभुः कारणो लोकसाक्षी परो गुणैः सर्वदृक् शाश्वतश्च’
इत्यादि श्रुतिभ्यो नित्यत्वाच्च ॥ 17 ॥
॥ इति आत्माधिकरणम् ॥ 10 ॥
‘नित्यो नित्यानाम्’ इति जीवास्यापि नित्यत्वमुक्तम् ।‘सर्व एते चिदात्मानो व्युच्चरन्ति’इत्युत्पत्तिरुच्यते । अतो विरोध इत्यत आह –
ॐ ज्ञोऽत एव ॐ ॥ 18-236 ॥
जीवोऽप्यत एव परमेश्वरादुत्पद्यते । शब्दादेव ।
‘ते वा एते चिदात्मनोऽविनष्टाः परञ्ज्योतिर्निविशन्त्यविनष्टा एवोत्पद्यन्ते न विनश्यन्ति कदाचन’इति काषायणश्रुतिः ॥ 18 ॥
ॐ युक्तेश्च ॐ ॥ 19-237 ॥
नित्यस्यापि ह जीवस्योपाध्यक्षयोत्पत्तिर्युज्यते।
‘उत्पद्यन्ते चिदात्मानो नित्यान्नित्याः परात्मनः ।
उपाध्यपेक्षया तेषामुत्पत्तिरपि गीयते’
इति व्योमसंहितायाम्॥ 19 ॥
इति ज्ञाधिकरणम् ॥ 11 ॥
‘व्याप्ताह्यात्मानश्चेतना निर्गुणाश्च सर्वात्मानः सर्वरूपा अनन्ताः’ इति काषायणश्रुतौ व्याप्तत्वं
प्रतीयते ।
‘अणुर्ह्येष आत्मायं वा एते सिनीतः । पुण्यं चापुण्यं च’
इति गौपवनश्रुतावणुत्वमित्यतो विरोध इति । अतो ब्रवीति-
ॐ उत्क्रान्तिगत्यागतीनाम् ॐ ॥ 20-238 ॥
हेतूनाम् सकाशादणुरेव ।
‘सोऽस्माच्छरीरादुत्क्रम्यामुं लोकमभिगच्छत्यमुष्मादिमं
लोकमागच्छति स गर्भो भवति स प्रसूयते स कर्म कुरुते’
इति पौष्यायणश्रुतेः॥ 20 ॥
तत्र स्वातन्त्र्य प्रतीतेः-
एकः प्रसूयते जन्तुरेक एव प्रमीयते।
एकोऽनुभुङ्क्ते सुकृतमेक एव च दुष्कृतम्’ इत्यादेश्च ॥
स्वयमेवेत्यतो वक्ति –
ॐ स्वात्मना चोत्तरयोः ॐ ॥ 21-239 ॥
‘स एतेनैव स्वात्मना परेणेमं गर्भमनुप्रविशति परेण जायते परेण कर्म कुरुते परेण नीयते परेणोन्नीयते। तं वा एतमभिवदन्ति स्वात्मा’ इति।
‘एष ह्यानन्दमादत्ते एष ह्येनं जीवमभिजीवयत्येष उद्गमयत्येष आगमयति। इत्युत्तरयोर्वाक्ययोः परमात्मनैवोत्क्रान्त्यादयः ॥ 21 ॥
ॐ नाणुरतच्छ्रुतेरिति चेन्नेतराधिकारात् ॐ ॥ 22-240 ॥
‘व्याप्ताह्यात्मानश्चेतना निर्गुणाश्च’ इति व्याप्तिश्रुतेर्नाणुर्जीव इति चेन्न ।
‘स आत्मेदं सृजति स द्विधेदं बिभर्ति अन्तर्बहिश्च । स बहुधेदमनुप्रविश्यात्मनोऽभिनयति । स आत्मा स आत्मानः स ईशः स विष्णुः स परः परोवरीयान्’ इति परमात्माधिकारत्वात् ।
‘एकशब्दैर्द्विशब्दैश्च बहुशब्दैश्च केशवः ।
एक एवोच्यते वेदैस्तावता नास्य भिन्नता’ इति भविष्यत्पुराणे ।
‘तदयं प्राणोऽधितिष्ठति। तदुक्तमृषिणाऽऽतेन यातम्’ इत्यादि च ॥ 22 ॥
ॐ स्वशब्दोन्मानाभ्यां च ॐ ॥ 23-241 ॥
‘एषो ह्यात्माऽध्युद्गतो मानशक्तेस्तथाऽप्यसौ प्रमितिं याति वेदैः ।
पूर्णोऽचिन्त्यः सर्ववेदैकयोनिः सर्वाधीशः सर्ववित् सर्वकर्ता’
इति वाक्यशेषे आत्मशब्दोन्मानाभ्यां च।
‘आत्माऽमेयः परं ब्रह्म परानन्दादिकाभिधाः।
वदन्ति विष्णुमेवैकं नान्यत्रासां गतिः क्वचित्’ इति च कौर्मे ॥ 23 ॥
ॐ अविरोधश्चन्दनवत् ॐ ॥ 24-242 ॥
अणोरपि जीवस्य सर्वशरीरव्याप्तिर्युज्यते।यथा हरिचन्दनविप्लुष एकदेशपतितायाः सर्वशरीरव्याप्तिः ।
‘अणुमात्रोऽप्ययं जीवः स्वदेहं व्याप्य तिष्ठति ।
यथा व्याप्य शरीराणि हरिचन्दनविप्लुषः’ इति च ब्रह्माण्डपुराणे ॥ 24 ॥
ॐ अवस्थितिवैशेष्यादिति चेन्नाभ्युपगमाद्धृदि हि ॐ ॥ 25-243 ॥
सम्यगसम्यगवस्थानविशेषाद्युज्यते चन्दनस्येति चेन्न। ‘हृदि ह्येषा आत्मा’ इति जीवास्यापि तथाऽभ्युपगमात् ॥ 25 ॥
ॐ गुणाद्वाऽऽलोकवत् ॐ ॥ 26-244 ॥
यथाऽऽलोकस्य प्रकाशगुणेन व्याप्तिर्ज्योतीरूपेणाव्याप्तिः एवं चिद्गुणेन व्याप्तिर्जीवरूपेणाव्याप्तिरिति वा । स्कान्दे च –
‘असम्यक् सम्यगिति च व्यवस्थाभेदतः सुराः।
व्याप्त्यव्याप्तियुतास्त्वन्ये चिद्गुणेनैव नान्यथा॥
चिद्गुणस्य स्वरूपत्वात् तद्व्याप्तिश्चेति युज्यते।
शक्तियोगात् सुराणां तु विविधा च व्यवस्थितिः’ इति ॥ 26 ॥
॥ इति उत्क्रान्त्यधिकरणम् ॥ 12 ॥
‘स नित्यो निरवयवः पुण्ययुक् पापयुक् च स इमं लोकममुं चावर्तते स विमुच्यते स एकधा न सप्तधा न शतधा’ इति गौपवनश्रुतावेकस्याबहुत्वं प्रतीयते ।
‘स पञ्चधा स सप्तधा स दशधा भवति स शतधा च सहस्रधा स गच्छति स मुच्यते’ इति पाराशर्यायणश्रुतौ बहुरूपत्वं प्रतीयते ।
अतो विरोधं परिहरति-
ॐ व्यतिरेको गन्धवत् तथा च दर्शयति ॐ ॥ 27-245 ॥
यथा पुष्पाद्गन्धः पृथग्गच्छति एवमंशिनो जीवादंशाः पृथग्गच्छन्ति ।
‘अथैक एव सन् गन्धवद्व्यतिरिच्यते । अथैकीभवति। अथ बह्वीभवति ।
तं यथा यथेश्वरः कुरुते तथा भवति सोऽचिन्त्यः परमो गरीयान्’
इति शाण्डिल्यश्रुतिः ।
‘अचिन्त्ययेशशक्त्यैव ह्येकोऽवयववर्जितः ।
आत्मानं बहुधा कृत्वा क्रीडते योगसम्पदा’ इति च पाद्मे ॥ 27 ॥
॥ इति व्यतिरेकाधिकरणम् ॥ 13 ॥
‘तत्वमसि’ ,’अहं ब्रह्मास्मि’ इत्यादिषु जीवस्य परेणाभेदः प्रतीयते ।‘नित्यो नित्यानां चेतनश्चेतनानाम्’ ‘द्वा सुपर्णा’ इत्यादिषु भेदः। अत उच्यते-
ॐ पृथगुपदेशात् ॐ ॥ 28-246 ॥
‘बिन्नोऽचिन्त्यः परमो जीवसङ्घात्पूर्णः परो जीवसङ्घो ह्यपूर्णाः । यतस्त्वसौ नित्यमुक्तो ह्ययं च बन्धान्मोक्षं तत एवा-भिवांछेत्’
इति सोपपत्तिककौशिकश्रुतेर्भिन्न एव जीवः ॥ 28 ॥
ॐ तद्गुणसारत्वात् तु तद्व्यपदेशः प्राज्ञवत् ॐ ॥ 29-247 ॥
ज्ञानानन्दादिब्रह्मगुणा एवास्य यतः सारः स्वरूपमतोऽभेदव्यपदेशः । यथा सर्वगुणात्मकत्वात् सर्वात्मकत्वं ब्रह्मण उच्यते‘सर्वं खल्विदं ब्रह्म’ इति भविष्यत्पर्वणि च –
‘भिन्ना जीवाः परो भिन्नस्तथापि ज्ञानरूपतः ।
प्रोच्यन्ते ब्रह्मरूपेण वेदवादेषु सर्वशः’ इति॥ 29 ॥
॥ इति पृथगुपदेशाधिकरणम् ॥ 14 ॥
जीवास्याप्युत्पत्तिरुक्ता । अतस्तस्य
‘सोऽनादिना पुण्येन पापेन चानुबद्धः।
परेण निर्मुक्त आनन्त्याय कल्पते’ ।
इत्यानादिकर्मसम्बन्ध आनन्त्यावाप्तिश्च न युज्यत इत्यत आह –
ॐ यावदात्माभावित्वाच्च न दोषस्तद्दर्शनात् ॐ ॥ 30-248 ॥
यावत्परमात्मा तिष्ठत्यनाद्यनन्तत्वेनैवं जीवोऽपि ।
‘नित्यः परो नित्यो जीवोऽनित्यास्तस्य धातवः ।
अत उत्पद्यते च म्रियते च विमुच्यते च’ इति च आग्निवेश्यश्रुतिः ।
‘आत्मा नित्यः सुखदुःखे त्वनित्ये,
जीवो नित्यो धातुरस्य त्वनित्यः’इति च भारते ॥ 30 ॥
॥ इति यावदधिकरणम् ॥ 15 ॥
‘विज्ञानात्मा सह देवैश्च सर्वैः’ ।‘स आनन्दः स बलः स ओजः स परेणामुं लोकं नीयते स विमुच्यत इति जीवस्य ज्ञानानन्दादिरूपत्वमुच्यते । स दुःखाद्विमुक्त आनन्दी भवति । सोऽज्ञानाद्विमुक्तो ज्ञानी भवति ।सोऽबलाद्विमुक्तो बली भवति। स नित्यो निरातङ्कोऽतिष्ठते’ इति पैङ्गीश्रुतावनानन्दादिरूपत्वं प्रतीयते । अत आह –
ॐ पुंस्त्वादिवत्त्वस्यसतोऽभिव्यक्तियोगात् ॐ ॥ 31-249 ॥
यथा बालस्य सदेव पुंस्त्वं यौवनेऽभिव्यज्यत एवं सतामेवानन्दादीनां व्यक्त्यपेक्षया तदुक्तिः ।
‘बलमानन्द ओजश्च सहो ज्ञानमनाकुलम् ।
स्वरूपाण्येव जीवस्य व्यज्यन्ते परमाद्विभोः’ इति च गौपवनश्रुतिः॥ 31 ॥
ॐ नित्योपलब्ध्यनुपलब्धिप्रसङ्गोऽन्यतरनियमो वाऽन्यथा ॐ ॥ 32-250 ॥
व्यक्तनङ्गीकारे देवानां च नित्योपलब्धिरानन्दादीनामसुराणां नित्यानुपलब्धिर्मनुष्याणां च नित्योपलब्ध्यनुपलब्धी च प्रसज्येते ।‘नित्यानन्दो नित्यज्ञानो नित्यबलः परमात्मा नैवमसुरा एवमनेवं च मनुष्याः’ इति ह्याग्निवेश्यश्रुतिः । भविष्यत्पर्वणि च-
‘नित्यानन्दज्ञानबला देवा नैवं तु दानवाः ।
दुःखोपलब्धिमात्रास्ते मानुषस्तूभयात्मकाः ॥
तेषां यदन्यथा दृश्यं तदुपाधिकृतं मतम् ।
विज्ञानेनात्मयोगेन निजरूपे व्यवस्थितिः ॥
सम्यज्ज्ञानं तु देवानां मनुष्याणां विमिश्रितम् ।
विपरीतं च दैत्यानां ज्ञानस्यैवं व्यवस्थितिः’ इति ॥ 32 ॥
॥ इति पुंस्त्वाधिकरणम् ॥ 16 ॥
ईश्वरस्यैव कर्तृत्वमुक्तम् ।’यत् कर्म कुरुते तदभिसंपद्यते’ इति जीवस्याप्युपलभ्यते । अत आह-
ॐ कर्ता शास्त्रार्थवत्त्वात् ॐ ॥ 33-251 ॥
जीवस्य कर्तृत्वाभावे शास्त्रस्याप्रयोजकत्वप्राप्तेर्जीवोऽपि कर्ता ॥ 33 ॥
ॐ विहारोपदेशात् ॐ ॥ 34-252 ॥
‘स्त्रीभिर्वा यानैर्वा ज्ञातिभिर्वाऽज्ञातिभिर्वा’
इत्यादिना मोक्षेऽपि ॥ 34 ॥
ॐ उपादानात् ॐ ॥ 35-253 ॥
साधनाद्युपादानप्रतीतेश्च ॥ 35 ॥
ॐ व्यपदेशाच्च क्रियायां न चेन्निर्देशविपर्ययः ॐ ॥ 36-254 ॥
‘आत्मानमेव लोकमुपासीत’ इति क्रियायां व्यपदेशाच्च । अन्यथाऽऽत्मैव लोकमिति निर्देशः स्यात् ॥ 36 ॥
तर्हि कथमीश्वरस्यैव कर्तृत्वमित्यतो वक्ति –
ॐ उपलब्धिवदनियमः ॐ ॥ 37-255 ॥
यथा ज्ञान इदं ज्ञास्यामीत्यनियमः प्रतीयते एवं कर्मण्यपि जीवस्य ।
‘य आत्मानमन्तरो यमयति’ इति च श्रुतिः ॥ 37 ॥
कुतः ? –
ॐ शक्तिविपर्ययात् ॐ ॥ 38-256 ॥
अल्पशक्तित्वाज्जीवस्य ॥ 38 ॥
ॐ समाध्यभावाच्च ॐ ॥ 39-257॥
समाधानाभावाच्चास्वातन्त्र्यं प्रतीयते ॥ 39 ॥ अथः-
ॐ यथा च तक्षोभयथा ॐ ॥ 40-258 ॥
यथा तक्ष्णः कारयितृनियतत्वं कर्तृत्वं च विद्यते एवं जीवस्यापि ॥ 40 ॥
ॐ परात् तु तच्छ्रुतेः ॐ ॥ 41-259 ॥
सा च कर्तृत्वशक्तिः परादेव ।
‘कर्तृत्वं करणत्वं च स्वभावश्चेतना धृतिः ।
यत्प्रसादादिमे सन्ति न सन्ति यदुपेक्षया’ इति हि पैङ्गि श्रुतिः ॥ 41 ॥
ॐ कृतप्रयत्नापेक्षस्तुविहितप्रतिषेधावैयर्थ्यादिभ्यः ॐ ॥ 42-260 ॥
ततोऽप्रयोजकत्वं शास्त्रस्य नापद्यते । कृतप्रयत्नापेक्षत्वात् तत्प्रेरकत्वस्य । आदिशब्देनावैषम्यादि ।
‘पूर्वकर्म प्रयत्नं च संस्कारं चाप्यपेक्ष्यतु ।
ईश्वरः कारयेत् सर्वं तच्चेश्वरकृतं स्वयम् ॥
अनादित्वाददोषश्च पूर्णशक्तित्वतो हरेः’ इति भविष्यत्पर्वणि ।
‘एतदेवं न चाप्येवमेतदस्ति च नास्ति च’इति च मोक्षधर्मे ॥ 42 ॥
॥ इति कर्तृत्वाधिकरणम् ॥ 17 ॥
‘अंशा एव हीमे जीवा अंशी हि परमेश्वरः ।
स्वयमंशैरिदं सर्वं कारयत्यचलो हरिः’ ॥
इति गौपवनश्रुतौ अंशत्वं जीवस्योपलभ्यते ।
‘नैवांशो न सम्बन्धो नापेक्ष्यो जीवः परस्य ।
तथाऽपि तु यथायोगं फलदः प्रभुरेकराट् ।
न नियम्यः स कस्यापि स सर्वस्य नियामकः’ ॥ इति च भाल्लवेयश्रुतौ ॥
अतो ब्रवीति-
ॐ अंशो नानाव्यपदेशादन्यथा चापि दाशकितवादित्वमधीयत एके ॐ
॥ 43-261 ॥
‘मां रक्षतु विभुर्नित्यं पुत्रोऽहं परमात्मनः’ ।
‘अवः परेण पितरं यो अस्यानुवेद पर एनावरेण’ ।
‘यस्तद्वेद स पितुष्टिताऽसत्’ ।
‘यस्ताविजानात् स पितुष्पिताऽसत्’।
‘द्वा सुपर्णा सयुजा सखाया समानं वृक्षं परिषस्वजाते ।
तयोरन्यः पिप्पलं स्वाद्वत्त्यनश्नन्नन्यो अभिचाकशीति’
इत्यादिना नावाव्यपदेशादंशो जीवः । तथा च पाराशर्यायणश्रुतिः-
‘अंशो ह्येष परस्य योऽयं पुमानुत्पद्यते च म्रियते च नाना ह्येनं व्यपदिशन्ति पितेति पुत्रेति भ्रातेति सखेति’ च इति ।
‘अन्यः परोऽन्यो जीवो नासावस्य कुतश्चन ।
नायं तस्यापि कश्चन’ इत्यन्यथा च काषायणश्रुतिः ।
‘ब्रह्मा दाशा ब्रह्म कितवाः, ब्रह्मैवेमे दाशा’
इत्यभेदेनाप्येकेऽधीयते । तथा चाग्निवेश्यश्रुतिः-
‘अंशो ह्येष परस्य भिन्नं ह्येनमधीयिरेऽभिन्नं ह्येनमधीयिरे’ इति ॥
वाराहे च-
‘पुत्रभ्रातृसखित्वेन स्वामित्वेन यतो हरिः ।
बहुधा गीयते वेदैर्जीवोंऽशस्तस्य तेन तु ॥
यतो भेदेन तस्यायमभेदेन च गीयते ।
अतश्चांशत्वमुद्धिष्टं भेदाभेदौ न मुख्यतः’ इति ॥ 43 ॥
ॐ मन्त्रवर्णात् ॐ ॥ 44-262 ॥
‘पादोऽस्य विश्वा भूतानि’ इति ॥ 44 ॥
ॐ अपि स्मर्यते ॐ ॥ 45-263 ॥
‘ममैवांशो जीवलोके जीवभूतः सनातन’ इति ॥ 45 ॥
अनंशत्वश्रुतेर्गतिं चाह –
ॐ प्रकाशादिवन्नैवं परः ॐ ॥ 46-264 ॥
अंशत्वेऽपि न मत्स्यादिरूपी पर एवंविधः।यथा तेजोऽम्शस्यैव कालाग्नेः खद्योतस्य च नैकप्रकारता। यथा जलांशस्यामृतसमुद्रस्य मूत्रादेश्च । यथा च पृथिव्यंशस्य मेरोर्विष्टादेश्च । अभिमानिदेवतापेक्षयैतत् ॥ 46 ॥
ॐ स्मरन्ति च ॐ ॥ 47-265 ॥
‘एते स्वांशकलाः पुंसः कृष्णस्तु भगवान् स्वयम्’ ।
‘अतः परं यदव्यक्तमव्यूढगुणबृंहितम् ।
अदृष्टाश्रुतवस्तुत्वात् स जीवो यः पुनर्भवः’ ॥
‘स्वांशश्चाथो विभिन्नांश इति द्वेधाऽम्श इष्यते ।
अंशिनो यत् तु सामर्थ्यं यत् स्वरूपं यथास्थितिः॥
तदेव नाणुमात्रोऽपि भेदः स्वांशांशिनोः क्वचित् ।
विभिन्नांशोऽल्पशक्तिःस्यात् किञ्चित्सादृश्यमात्रयुक्’ ॥ इति वाराहे ।
‘न त्वत्समोऽस्त्यभ्यधिकः कुतोऽन्यः’ इति च ॥ 47 ॥
ॐ अनुज्ञापरिहारौ देहसम्बन्धाज्ज्योतिरादिवत् ॐ ॥ 48-266 ॥
परानुज्ञया प्रवृत्तिः परतो बन्धनिवृत्तिश्च जीवस्य प्रतीयते, अंशत्वेऽपि देहसम्बन्धात् ।’य आत्मानमन्तरो यमयति’ । ‘तमेवं विद्वानमृत इह भवति’ इत्यादिना । न तु परस्य।
‘वासुदेव सङ्कर्षणः प्रद्युम्नोऽनिरुद्धोऽहं मत्स्यः कूर्मो वराहो नारसिंहो वामनो रामो रामः कृष्णो बुद्धः कल्किरहं शतधाऽहं सहस्तधाऽहमितेऽहमनन्तोऽहं नैवैते जायन्ते न म्रियन्ते नैषामनुज्ञान बन्धो न मुक्तितो सर्व एव ह्येते पूर्णा अजरा अमृताः परमाः परानन्दाः’ इति चतुर्वेदशिखायाम् ।
युज्यते च ज्योतिरादिवत् यथाऽऽदित्यो वियद्गतस्तत्प्रकाशश्चैकप्रकारः । ‘शुक्लं कृष्णं कनीनिका’ इति तदंशस्याप्यक्ष्णो देहसम्बन्धान्न तादृशी शक्तिः । तदनुग्राह्यत्वं तेनैवावृतिपरिहारश्च । यथा बाह्यामृतजलस्यामृतसमुद्रस्य चैकत्वं तदंशस्यापि श्लेष्मणस्तदनुग्राह्यत्वं तेनैव विरोधिनिवृत्तिश्च ।
मोक्षधर्मे च –
‘यत्किंचिदिह लोकेऽस्मिन् देहबद्धं विशांपते ।
सर्वं पञ्चभिराविष्टं भूतैरीश्वरबुद्धिजैः ॥
ईश्वरो हि महद्भूतं प्रभुर्नारायणो विराट् ।
भूतान्तरात्मा विज्ञेयः सगुणो निर्गुणोऽपि च ॥
भूतप्रलयमव्यक्तं शुश्रूषुर्नृपसत्तम’ इति ।
वाराहे च-
‘अंशाश्च देहयोग्यत्वाज्जीवा बन्धादिसंयुताः ।
अनुग्राह्याश्चेश्वरेण न तु मत्स्यादिको हरिः ॥
अदेहबन्धयोग्यत्वाद्यथासूर्यप्रभाऽक्षिणी ।
यथाऽमृतसमुद्रस्य श्लेष्मादेश्च द्विरूपता ॥
अनुग्राह्यत्वमन्यस्य तेनैवावृतिरोधनम्’ इति ॥ 48 ॥
ॐ असन्ततेश्चाव्यतिकरः ॐ ॥ 49-267 ॥
अपूर्णशक्तित्वाच्च जीवस्य न मत्स्यादिसाम्यम् । तथा च चतुर्वेदशिखायाम्-
‘तस्य ह वा एतस्य परमस्य त्रीणि रूपाणि, कृष्णो रामः कपिलः इति । तस्य ह वा एतस्य परमस्य पञ्चरूपाणि दशरूपाणि शतरूपाणि सहस्ररूपाण्यमितरूपाणि। तानि ह वा एतानि सर्वाणि पूर्णानि सर्वाण्यनन्तानि सर्वाण्यसम्मितानि । अथावराः सर्व एवापूर्णाः सर्वे एव बध्यन्तेऽथ मुच्यन्ते च केचन’ इति ॥ 49 ॥
ॐ आभास एव च ॐ ॥ 50-268 ॥
‘रूपं रूपं प्रतिरूपो बभूव’ इति प्रतिबिम्बत्वाच्च न साम्यम् ।
वाराहे च–
‘द्विरूपूवंशकौ तस्य परमस्य हरेर्विभोः ।
प्रतिबिम्बांशकश्चाथ स्वरूपांशक एव च ॥
प्रतिबिम्बांशका जीवाः प्रादुर्भावाः परे स्मृताः ।
प्रतिबिम्बेष्वल्पसाम्यं स्वरूपाणीतराणि तु’ इति ॥
‘सोपाधिरनुपाधिश्च प्रतिबिम्बो द्विधेयते ।
जीव ईशस्यानुपाधिरिन्द्रचापो यथा रवेः’ इति पैङ्गिश्रुतिः ॥
‘यथैषा पुरुषे छाया एतस्मिन्नेतदाततम्’ इति च श्रुतिः ॥ 50 ॥
॥ इति अंशाधिकरणम् ॥ 18 ॥
प्रतिबिम्बानां मिथो वैचित्र्ये कारणमाह –
ॐ अदृष्टनियमात् ॐ ॥ 51-269 ॥
अनादिविद्याकर्मादिवैचित्र्याद्वैचित्र्यम् ॥ 51 ॥
ॐ अभिसन्ध्यादिष्वपि चैवम् ॐ ॥ 52-270 ॥
इच्छाद्वेषसुखदुःखादिवैचित्र्यं चादृष्टादेव । च शब्देन प्रतिक्षणवैचित्र्यं च ॥52॥
ॐ प्रदेशादिति चेन्नान्तर्भावात् ॐ ॥ 53-271 ॥
न स्वर्गभूम्यादिप्रदेशविशेषाद्वैचित्र्यम् । तत्प्राप्तेरप्यदृष्टापेक्षत्वात्। एकदेशस्थितानामेव वैचित्र्यदर्शनाच्च ॥ 53 ॥
॥ इति अदृष्टाधिकरणम् ॥ 19 ॥
॥ इति श्रीमदानन्दतीर्थभगवत्पादाचार्यविरचिते ब्रह्मसूत्रभाष्ये द्वितीयाध्यायस्य तृतीयः पादः॥ 02-03 ॥
चतुर्थः पादः ॥ 02-04 ॥
युक्तिसहितश्रुतिविरोधं श्रुतीनामपाकरोत्यनेन पादेन ।
‘प्राणा एवेदमग्र आसुस्तेभ्यो भूतानि जज्ञिरे । भूतेभ्योऽण्डमण्डस्यान्तस्त्विमे लोकाः । अथ प्राणा एवानादयः प्राणा नित्याः’ इति काषायणश्रुतौ प्राणानामनुत्पत्तिः श्रूयते ।
‘नोपादानं हीन्द्रियाणामतोऽनुत्पत्तिरिष्यते ।
उपादानकृता सृष्टिः सर्वलोकेषु दृष्यते’ इति भविष्यत्पर्वणि ॥
‘एतस्माज्जायते प्राणो मनः सर्वेन्द्रियाणि च’ इति च ।
अत उच्यते –
ॐ तथा प्राणाः ॐ ॥ 01-272 ॥
यथाऽऽकाशादयः परमात्मन उत्पद्यन्ते तथा प्राणा अपि ॥ 01 ॥
ॐ गौण्यसम्भवात् ॐ ॥ 02-273 ॥
अनादित्वश्रुतिर्गौणानादित्वापेक्षया । मुख्यासम्भवात् ।
‘नित्यान्येतानि सौक्ष्म्येण हीन्द्रियाणि तु सर्वशः ।
तेषां भूतैरुपचयः सृष्टिकाले विधीयते ।
परेण साम्यसम्प्राप्तेः कस्य स्यान्मुख्यनित्यता’ इति भविष्यत्पर्वणि ॥ 02 ॥
ॐ प्रतिज्ञानुपरोधाच्च ॐ ॥ 03-274 ॥
‘इदं सर्वमसृजत’ इति ॥ 03 ॥
॥ इति प्राणाधिकरणम् (प्राणोत्पत्त्यधिकरणम्)
‘द्विधा हैवेन्द्रियाणि नित्यानि चानित्यानि च ।
तत्र नित्यं मनोऽनादित्वान्न ह्यमनाः पुमांस्तिष्ठत्यनित्यान्यन्यानि’
इति गौपवनश्रुतौ मनसोऽनुत्पत्तिः सयुक्तिका श्रूयते । अत आह-
ॐ तत् प्राक्ष्रुतेश्च ॐ ॥ 04-275 ॥
‘मनः सर्वेन्द्रियाणि च’ इति पूर्वोक्तत्वान्नानुत्पत्तिर्मनसो युज्यते।
‘पूर्वं मनः समुत्पन्नं ततोऽन्येषां समुद्भवः ।
तदनुत्पत्तिवचनमल्पोपचयकारणात्’॥
इति वायुप्रोक्तवचनं चशब्देन गृहीतम् ॥ 04 ॥
॥ इति मनोधिकरणम् (तत्प्रागधिकरणम्)
‘नित्ययाऽनित्यया स्तौमि परमात्मानमच्युत्तम्’ इति ।
‘वाग्वाव नित्या न ह्येषोत्पद्यतेऽस्यां हि श्रुतिरवतिष्ठते’
इति सयुक्तिकं पौष्यायणश्रुतौ वाचोऽनुत्पत्तिरुच्यते । अतो ब्रवीति –
ॐ तत्पूर्वकत्वाद्वाचः ॐ॥ 05-276 ॥
‘तस्मान्मन एव पूर्वरूपं वागुत्तररूपम्’
इति मनःपूर्वकत्वाद्वाचो नानुत्पत्तिः ।
‘वागिन्द्रियस्य नित्यत्वं श्रुतिसन्निधियोग्यता ।
उत्पत्तिर्मनसो यस्मान्न नित्यत्वं कुतश्चन’ इति वायुप्रोक्ते ॥ 05 ॥
॥ इति वागधिकरणम् (तत्पूर्वकत्वाधिकरणम्)॥
‘सप्तप्राणाः प्रभवन्ति तस्मात्’ इति श्रुतिः।
‘सप्तैव मारुता बाह्ये प्राणाः सप्त तथाऽऽत्मनि ।
अधिदैवे तथाऽध्यात्मे सङ्ख्यासाम्यं विदो विदुः’ इति च स्कान्दे।
‘द्वादश वा एते प्राणा द्वादश मासा द्वादशादित्या द्वादशराशयो द्वादशग्रहाः’ इति कौण्डिण्यश्रुतौ द्वादशप्राणादृष्यन्ते । अतो वक्ति-
ॐ सप्तगतेर्विशेषितत्वाच्च ॐ ॥ 06-277 ॥
ज्ञानेन्द्रियापेक्षया सप्तत्वम् ।’गुहाशयां निहिताः सप्त सप्त’ इति विशेषणात्।
‘सप्तप्राणास्त्ववगतेः पञ्चप्राणाश्च कर्मणः ।
एवं प्राणद्वादशकं शरीरे नित्यसंस्थितम्’ ।
इति भविष्यत्पर्ववचनं चशब्दात् ॥ 06 ॥
ॐ हस्तादयस्तुस्थितेऽतो नैवम् ॐ ॥ 07-278 ॥
हस्तादीनां कर्मविषयत्वान्न सहपाठः।
‘संसारस्थितिहेतुत्वात् स्थितं कर्म विदो विदुः ।
तस्मादुद्गतिहेतुत्वाज्ज्ञानं गतिरिहोच्यते’ इति वायुप्रोक्ते ॥ 07 ॥
॥ इति सप्तगत्यधिकरणम् ॥ 04 ॥
‘दिवीव चक्षुराततम्’ इति व्याप्तिः प्रतीयते ।
दूरश्रवणदर्शनादियुक्तिश्च। अणुभिः पश्यत्यणुभिः कृणोति प्राणा वा अणवः प्राणैर्ह्येतद्भवति’ इति च कौण्डिन्यश्रुतिः ।
अतो वक्ति-
ॐ अणवश्च ॐ ॥ 08-279 ॥
‘तद्यथा ह्यणुनश्चक्षसः प्रकाशो व्यातत एवमेवास्य पुरुषस्य प्रकाशो व्याततोऽणुर्ह्येवैष पुरुषो भवति’ इति शाण्डिल्यश्रुतिः॥ 08 ॥
॥ इति अण्व(णुत्वा)धिकरणम् ॥ 05 ॥
‘नैष प्राण उदेति नास्तमेत्येकल एव मध्ये स्थाता । अथैनमाहुर्मध्यम इति’ इति मुख्यप्राणस्यानुत्पत्तिः श्रूयते ।
‘यत्प्राप्तिर्यत्परित्याग उत्पत्तिर्मरणं तथा ।
तस्योत्पत्तिर्मृतिश्चैव कथं प्राणस्य युज्यते’ ॥
इति च युक्तिर्वायुप्रोक्ते ।
‘आत्मत एष प्राणो जायते’ इति च ।
अत आह
ॐ श्रेष्ठश्च ॐ ॥ 09-280 ॥
‘सौक्ष्म्येण ह वा एषोऽवतिष्ठते स्थूलत्वेनोदेति सूक्ष्मश्चाथो स्थूलश्च प्रकृतितः सूक्ष्मोऽन्यतः स्थूलोऽथैनमाहुः सादिरनादिरिति’
इति गौपवनश्रुतेः ॥ 09 ॥
ॐ न वायुक्रिये पृथुगुपदेशात् ॐ ॥ 10-281 ॥
‘चेष्टायां बाह्यवायौ च मुख्यप्राणे च गीयते ।
प्राणशब्दस्त्रिषु ह्येषु मुखे मुख्यः प्रकीर्तितः’
इति वायुक्रिययोरपि व्यपदेशादुत्पत्तिश्रुतिस्तयोर्न स्यात् । ‘स प्राणमसृजत’ …‘खं वायुर्ज्योतिरापः..’, ‘तपो मन्त्राः कर्म’ इति पृथगुपदेशात् ।
‘भूतानि चेष्टा मन्त्राश्च मुख्यप्राणादिदं जगत् ।
मुख्यप्राणः परस्माच्च न परः कारणान्वितः’ इति वायु प्रोक्ते ॥ 10 ॥
॥ इति मुख्यप्राणाधिकरणम् (श्रेष्ठाधिकरणम्)
‘प्राणादिदमाविरासीत् प्राणो धत्ते प्राणे लयमभ्युपैति न प्राणः किञ्चिदाश्रितः’ इत्याग्निवेश्यश्रुतौ ।
‘यदाश्रयादस्य चेष्टा सोऽन्यं कथमुपाश्रयेत् ।
यथा प्राणस्तथा राजा सर्वस्यैकाश्रयो भवेत्’ इति च युक्तिर्भारते।
‘प्राणस्यैतद्वशे सर्वं प्राणः परवशे स्थितः ।
न परः कञ्चिदाश्रित्य वर्तते परमो यतः’ इति पैङ्गिश्रुतिः ।
अत आह-
ॐ चक्षुरादिवत् तु तत्सहशिष्ट्यादिभ्यः ॐ ॥ 11-282 ॥
चक्षुरादिवन्मुख्यप्राणोऽपि परमात्मवश एव ।
‘सर्वं ह्येवैतत् परमेऽवतिष्ठते प्राणश्च प्राणाश्च प्राणिनश्च स ह्येक एवैतान्नयत्युन्नयति वशीकरोति’
इति गौपवनश्रुतौ चक्षुरादिभिः सह तद्वशत्वेनैव शासनात् ।
‘सर्वकर्ताऽपि सन् प्राणः परमाधारतः स्थितः ।
कथमेवान्यथा न स्याद्यतो नैवेश्वरद्वयम् ।
अवान्तरेश्वरत्वेन तस्येश्वरवचो भवेत् ।
अतो मध्यमतामाहुस्तस्य वेदेषु वेदिनः ।
अनन्येश्वरता प्राणे तदन्येश्वरवर्जनात् ।
यतो विशेषवाक्येन ह्रियते समतावचः’ ।
‘नान्योऽतोऽस्तिद्रष्टा’’नान्यदतोऽस्ति द्रष्टृ’
इत्यादिवचनयुक्तय आदिशब्दोक्ताः ॥ 11 ॥

ॐ अकरणत्वाच्च न दोषस्तथा हि दर्शयति ॐ ॥ 12-283 ॥
इतरेषां प्राणानां करणत्वान्मुख्यस्याकरणत्वात् तस्यानेभ्य उत्तमत्वं युज्यते । माण्डव्यश्रुतिश्च –
‘तानि ह वा एतानि सर्वाणि करणान्यथ प्राण
एवाकरणस्तस्मान्मुख्यस्तस्मान्मुख्य इत्याचक्षते’ इति ॥ 12 ॥
॥ इति चक्षुराद्यधिकरणम् ॥ 07 ॥
‘सर्वे वा एते मुख्यदासाः प्राणोऽपानो व्यान उदानः समान इति ।
‘अथ प्राणो वाव सम्राट्’ इति कौण्डिन्यश्रुतिः ।
‘प्राणापानादयः सर्वे मुख्यदासा यतेऽनिशम् ।
अतस्तदाज्ञया नित्यं स्वानि कर्माणि कुर्वते’ इति युक्तिर्वायुप्रोक्ते ।
‘मुख्यस्यैव स्वरूपाणि प्राणाध्याः पञ्चवायवः ।
स एव प्राणिनां देहे पञ्चधा वर्ततेऽनिशम्’ इति च गौपमश्रुतिः ।
अतो वक्ति-
ॐ पञ्चवृत्तिर्मनोवद्व्यपदिश्यते ॐ ॥ 13-284 ॥
‘अथ पञ्चवृत्तैतत्प्रवर्तते प्राणा वाव पञ्चवृत्तिः प्राणोऽपानो व्यान उदानः समान इति । तेभ्यो वा एतेभ्यः पञ्चदासाः प्रजायन्ते । प्राणाद्वावा प्राणेऽपानादपानो व्यानाद्व्यान उदानादुदानः समानादेव समानो यथा ह वै मनः पञ्चधा व्यपदिश्यते मनोबुद्धिरहङ्कारश्चित्तं चेतनेति । तेभ्यो वा एतेभ्यः पञ्च दासाः प्रजायन्ते । मनसो वाव मनो बुद्धेर्बुद्धिरहङ्कारादहङ्कारश्चित्ताच्छित्तं चेतनाया एव चेतनैवमिति’ इति
॥ इति पञ्चवृत्त्यधिकरणम् ॥ 08 ॥
‘प्राण एवाधस्तात् प्राण उपरिष्ठात् प्राणो मध्यतः प्राणः सर्वतः प्राण एवेदं सर्वम्’ इति प्राणस्य व्याप्तिः प्रतीयते ।
‘यतः सर्वं जगद्व्याप्य तिष्ठति प्राण एव तु ।
अतो धृतं जगत् सर्वमन्यथा केन धार्यते’इति च युक्तिर्वायुप्रोक्ते ।
‘अणुनैतत्सृज्यतेऽणुनैतद्धार्यते अणौ लयमभ्युपैति प्राणो वा अणुः प्राणो ह्येतद्भवति’ इति च सौत्रायणश्रुतिः ॥
अत आह –
ॐ अणुश्च ॐ ॥ 14-285 ॥
स वा एष प्राणोऽणुर्महान्नामाऽन्तर्वाऽणुर्बर्हिर्महान् प्राणो वा ईशितव्येश ईशो ह्यसौ सर्वस्येशितव्यश्च परस्य’ इति हि कौण्डिन्यश्रुतिः ॥ 14 ॥
॥ इति प्राणाणुत्वाधिकरणम् ॥ 09 ॥
करणत्वं प्राणानामुक्तम् ।
‘जीवस्य करणान्याहुः प्राणानेतांस्तु सर्वशः।
यस्मात् तद्वशगा एते दृश्यन्ते सर्वदेहिषु’
इति सौत्रायणश्रुतौ सयुक्तिकं जीवकरणत्वं प्रतीयते।
‘ब्रह्मणो वा एतानि करणानि चक्षुः श्रोत्रं मनो वागिति तद्द्येतैः कारयति’ इति काषायणश्रुतौ । अत आह –
ॐ ज्योतिराद्यधिष्ठानं तु तदामननात् ॐ ॥ 15-286 ॥
यज्ज्योतिराद्यधिष्ठानं ब्रह्म तदेवैतैः करणैः प्रवर्तयति।
‘यः प्राणे तिष्ठन्’ इत्यादि तदामननात् ॥ 15 ॥
कथं जीवकरणत्वश्रुतिरित्यतो वक्ति –
ॐ प्राणवता शब्दात् ॐ ॥ 16-287 ॥
जीवेनैव स्वकरणैः कारयति परमात्मा । अतो न विरोधः । एष ह्यनेनात्मना चक्षुषा दर्शयति श्रोत्रेण श्रावयति मनसा मनयति बुद्ध्या बोधयति तस्मादेतावाहुः सृतिरसृतिरिति’ इति भाल्लवेयश्रुतेः ।
‘करणैः कारणं ब्रह्म पुरुषापेक्षयाऽखिलम् ।
श्रोत्रादिभिः कारयति करणानीत्यतो विदुः ।
न जीवापेक्षया मुख्यं कारयेत् परमेश्वरः ।
केवलात्मेच्छया तस्मान्मुख्यत्वं तस्य निश्चितम्’ इति वाराहे ॥ 16 ॥
ॐ तस्य च नित्यत्वात् ॐ ॥ 17-288 ॥
अनादिनित्यत्वाज्जीवकरणसम्बन्धस्य युज्यते तत्करणत्वश्रुतिः ।’अथावियोगीनि । करणैर्र्वाव न वियुज्यते देहेनैव वियुज्यत इत्येतद्वाव करणानां करणत्वं यद्वाव न वियुज्यते’ इति गौपवनश्रुतिः ।
चशब्दः करणसम्बन्धग्राही ॥ 17 ॥
॥ इति ज्योतिराद्यधिकरणम् ॥ 10 ॥
‘अथेन्द्रियाणि प्राणा वा इन्द्रियाणि प्राणा हीदं द्रवन्ति’
इति सयुक्तिकपौत्रायणश्रुतिः सामान्येन प्राणानामिन्द्रियत्वं वक्ति ।
‘द्वादशैवेन्द्रियाण्याहुर्मनोबुद्धी तु द्वादश’ इति च काषायणश्रुतिः
अतः कस्येन्द्रियत्वं निवार्यत इत्यतो वक्ति-
ॐ त इन्द्रियाण् तद्व्यपदेशादन्यत्र श्रेष्ठात् ॐ ॥ 18-289 ॥
मुख्यप्राणमृते त एवेन्द्रियाणि ।
‘द्वादशैवेन्द्रियाण्याहुः प्राणो मुख्यस्त्वनिन्द्रियम् ।
द्रवतां हीन्द्रियाणां तु नियन्ता प्राण एकराट्’ इति पौत्रायणश्रुतिः ।
‘श्रोत्रादीनि तु पञ्चैव तथा वागादिपञ्चकम् ।
मनोबुद्धिसहायानि द्वादशैवेन्द्रियाणि तु ।
विषयद्रवणात् तेषामिन्द्रियत्वमुदाहृतम् ।
तेषां नियामकः प्राणः स्थित एवाखिलप्रभुः’ इति बृहत्संहितायाम् ॥18॥
ॐ भेदश्रुतेः ॐ ॥ 19-290 ॥
‘स्थित एव हीदं मुख्यप्राणः करोति कारयति बलति बालयति धत्ते धारयति प्रभुं वा एनमाहुरथेन्द्रियाणि न स्थितानि न कुर्वन्ति न कारयन्ति न बलन्ति न बालयन्ति न दधते न धारयन्ति तानि ह वा एतान्यबलानि तस्मादाहुरिन्द्रियाणि करणानि’ इति पौत्रायणश्रुतेः ॥ 19 ॥
ॐ वैलक्षण्याच्च ॐ ॥ 20-291 ॥
पुरुषापेक्षया प्रवृत्तिरिन्द्रियाणां दृष्यते न मुख्यस्य ।
‘प्राणाग्नय एवैतस्मिन् पुरे जाग्रति’ इति च श्रुतेः ॥ 20 ॥
॥ इति इन्द्रियाधिकरणम् ॥ 11 ॥
‘विरिञ्चो वा इदं सर्वं विरेचयति विदधाति ब्रह्मा वाव विरिञ्च एतस्माद्धीमे रूपनामानी’ इति गौपवनश्रुतिः ॥
‘यस्माद्विरेचयेत् सर्वं विरिञ्चस्तेन भण्यते ।
एको हि कर्ता जगतो ब्रह्मैव च चतुर्मुखः’ इति च युक्तिर्ब्राह्मे ।
अथ कस्मादुच्यते परम इति परमाद्ध्येते नामरूपे व्याक्रियेते तस्मादेनमाहुः परम इति । अथ कस्मादुच्यते ब्रह्मेति बृहत्त्वाद् बृंहणत्वाच्च’ इत्याग्निवेश्यश्रुतिः ।
अत आह-
ॐ सङ्ज्ञामूर्तिक्लृप्तिस्तुत्रि वृत्कुर्वत उपदेशात् ॐ॥ 21-292 ॥
नामरूपक्लृप्तिः परादेव।
‘सर्वाणि रूपाणि विचित्य धीरो नामानि कृत्वाऽभिवदन् य आस्ते’
इति श्रुतेः।
त्रिवृत्कुर्वत इति हेतुगर्भः । त्रिवृत्करणापेक्षत्वान्नामरूपयोः ॥
‘सर्वनाम्नां च रूपाणां व्यवहारेषु केशवः ।
एक एव यतः स्रष्टा ब्रह्माद्यास्तदवान्तराः’ इति च पाद्मे ॥
‘त्रिवृत्क्रिया यतो विष्णो रूपं च तदपेक्षया ।
रूपापेक्षं तथा नाम व्यवहारस्तदात्मकः ॥
अतो नाम्नश्च रूपस्य व्यवहारस्य चैकराट् ।
हरिरेव यतः कर्ता पिताऽतो भगवान् प्रभुः’ इति च ब्रह्माण्डे ॥ 21 ॥
॥ इति सङ्ज्ञाधिकरणम् ॥ 12 ॥
‘अद्ब्यो हीदमुत्पद्यते आपो वाव मांसमस्थि च भवन्त्यापः शरीरमाप एवेदं सर्वम्’ इति कौण्डिन्य श्रुतिः ।
‘अम्मयं तु यतो मांसमतस्तृप्तिश्च मांसतः’ इति च भारते ।
‘पृथिवी शरीरमाकाशमात्मा’ इति च
अतो ब्रवीति –
ॐ मांसादि भौमं यथाशब्दमितरयोश्च ॐ ॥ 22-293 ॥
‘यत् कठिनं सा पृथिवी यद्द्रवं तदापो यदुष्णं तत् तेजः’
इति श्रुतेर्मांसाद्येव भौमं न सर्वशरीरम्। अप्तेजसोश्च कार्यं यथाशब्दमङ्गीकर्तव्यम् ॥
‘यद्वा वाऽथो विमिश्रं मिश्राद्ध्येतद्भवति मिश्राणि हि भूतानि तस्मादेवैवमाचक्षते भूतानि’ इति हि काषायणश्रुतिः ।
‘पञ्चभूतात्मकं सर्वं तदप्येकविवक्षया ।
एकभूतात्मकत्वेन व्यवहारस्तु वैदिके ।
भौममित्येव काठिन्याच्छौक्ल्यादौदकमित्यपि ।
तेजिष्टत्त्वात् तैजसं च यथाऽस्थ्नां वचनं श्रुतौ’ इति वायुप्रोक्ते ॥22॥
कथं तर्हि विशेषवचनमित्यत आह-
ॐ वैशेष्यात् तु तद्वादस्तद्वादः ॐ ॥ 23-294 ॥
भूतानां विशेषसंयोगादेव विशेषव्यवहारः ।
‘पार्थिवानां शरीराणामर्धेन पृथिवी स्मृताः ।
इतरेऽर्धे त्रिभागिन्य आपस्तेजस्तुभागतः ॥
इति सामान्यतो ज्ञेयं भेदश्च प्रतिपूरुषम् ।
स्वर्गस्थानां शरीराणामर्धं तेज उदाहृतम्’
इति च ब्रह्मसंहितायाम् ॥
सर्वाध्यायार्थावधारणार्थऽध्यायान्ते द्विरुक्तिः।
गारुडे च-
‘अध्यायान्ते द्विरुक्तिः स्याद्वेदे वा वैदिकेऽपि वा ।
विचारो यत्र सज्ज्येत पूर्वोक्तस्यावधारणे ॥
अनुक्तानां प्रमाणानां स्वीकारश्च कृतो भवेत् ।
विनिन्द्य चेतरान् मार्गान् सम्पूर्णफलता तथा ॥ इति ॥ 23 ॥
इति मांसा(ध्य)धिकरणम् ॥ 13 ॥
॥ इति श्रीमद्ब्रह्मसूत्रे द्वितीयाध्यायस्य चतुर्थः पादः॥ 02-04 ॥
॥इति श्रीमदानन्दतीर्थभगवत्पादाचार्यविरचिते श्रीमद्ब्रह्मसूत्रभाष्ये द्वितीयाध्यायः (अविरोधाध्यायः) ॥ 02 ॥

तृतीयाध्यायः (साधनाध्यायः) ॥03॥

प्रथमः पादः॥ 03-01 ॥

साधनविचारोऽयमध्यायः । वैराग्यार्थे गत्यादिनिरूपणा प्रथमपादे।
भूतबन्धो हि बन्धः।
‘भूतबन्धस्तु संसारो मुक्तिस्तेभ्यो विमोचनम्’ इति वाराहे ।
तच्च मरणे भवति।
भूतानां विनिवृत्तिस्तु मरणं समुदाहृतम् ।
भूतानां सम्प्रयोगश्च जनिरित्येव पण्डितैः’ इति च भारते ॥
अतः किं साधनैरित्यत आह-
ॐ तदन्तरप्रतिपत्तौरंहति सम्परिष्वक्तः प्रश्ननिरूपणाभ्याम् ॐ ॥ 01-295 ॥
शरीरान्तरप्रतिपत्तौ भूतसम्परिष्वक्त एव गच्छति ।
‘वेत्थ यथा पञ्चम्यामाहुतावापः पुरुषवचसो भवन्ति’
‘इति तु पञ्चम्यामाहुतावापः पुरुषवचसो भवन्ति’
इति प्रश्नपरिहाराभ्याम् ॥ 01 ॥
इति तदन्तराधिकरणम् ॥ 01 ॥
ॐ त्र्यात्मकत्वात् तु भूयस्त्वात् ॐ ॥ 02-296 ॥
अप्छब्दस्तुत्र्यात्मकत्वादुज्यते । भूयस्त्वाच्चापाम् ।
‘तापापनोदो भूयस्त्वमम्भसो वृत्तयस्त्विमाः’इति च भागवते॥02॥
॥ इति त्र्यात्मकत्वाधिकरणम् ॥ 02 ॥
ॐ प्राणगतेश्च ॐ ॥ 03-297 ॥
‘यत्र वाव भूतानि तत्र करणानि नित्यानि ह वा एतानि भूतानि च करणानि च नैतानि कदाचिद्वियुज्यन्ते न च विलीयन्ते’
इति भाल्लवेयश्रुतेः प्राणगतेर्भूतान्यपि सन्ति इति सिद्धम् ॥ 03 ॥
॥ इति प्राणागत्यधिकरणम् ॥ 03 ॥
ॐ अग्न्यादिगतिश्रुतेरिति चेन्न भाक्तत्वात् ॐ ॥ 04-298 ॥
‘यत्रास्य पुरुषस्य मृतस्याग्निं वागप्येति वातं प्राणः’ इत्यादिश्रुतेर्न प्राणानां जीवेन सह गतिरिति चेन्न भागतोऽग्न्यादिप्राप्तेः ।
‘पुरुषस्य मृतौ ब्रह्मन् प्राणा भागत एव तु
अधिदैवं प्राप्नुवन्ति भागतोऽनुव्रजन्ति तम् ।
पुनः शरीरसम्प्राप्तौतमेवानुविशन्ति च’ इति ब्राह्मे ।
ब्रह्माण्डे च-
‘मृतिकाले जहत्येनं प्राणा भूतानि पञ्च च ।
भागतो भागतस्त्वेनमनुगच्छन्ति सर्वशः’ इति ॥ 04 ॥
॥ इति अग्न्याद्यधिकरणम् ॥ 04 ॥
ॐ प्रथमेऽश्रवणादिति चेन्न ता एव ह्युपपत्तेः ॐ ॥ 05-299 ॥
‘तस्मिन्नेतस्मिन्नग्नौ देवाः श्रद्धां जुह्वति’ इति प्रथमाग्नौ श्रूयते न भूतानि जुह्वतीति। अतो नेति चेन्न। ता एव प्रस्तुता आपः श्रद्धारूपेण हूयन्ते ।‘इति तु पञ्चम्यामाहुतावापः पुरुषवचसो भवन्ति’ इत्युपसंहारोपपत्तेः ॥05॥
॥ इति प्रथमश्रवणाधिकरणम्॥ 05 ॥
ॐ अश्रुतत्वादिति चेन्नेष्टादिकारिणं प्रतीतेः ॐ ॥ 06-300 ॥
अग्न्यादिगतिः प्रत्यक्षतः श्रूयते। अतः प्रत्यक्षाश्रवणान्न युक्तमिति चेन्न।
‘अथैनं यजमानं किं न जहाति भूतान्येव भूतैरेव गच्छति भूतैर्भुङ्ते भूतैरुत्पद्यते भूतैश्चरति भूतैर्विचरति’ इति कौण्ठरव्यश्रुतौ प्रतीतेः ॥ 06 ॥
॥ इति अश्रुतत्वाधिकरणम् ॥ 06 ॥
‘अपाम सोमममृता अभूम’ इत्यादिश्रुतिविरोध इत्यतो वक्ति-
ॐ भाक्तं वाऽनात्मवित्त्वात् तथा हि दर्शयति ॐ॥ 07-301 ॥
भागतस्तदमृतत्वम् ।’नान्यः पन्था अयनाय विद्यते’ इति श्रुतेरात्मविद एव हि मुख्यम् । वाशब्दात् पारम्पर्येणात्मविदपेक्षया वा । तथा हि श्रुतिः –
‘स एनमविदितो न भुनक्ति यथा वेदो वाऽननूक्तोऽन्यद्वाकर्माकृतं यदि ह वा अप्यनेवंविन्महत्पुण्यं कर्म करोति तद्धास्यान्तततः क्षीयत एवात्मानमेव लोकमुपासीत स य आत्मानमेव लोकमुपास्ते न हास्य कर्म क्षीयतेऽस्माद्द्येवात्मनो यद्यत्कामयते तत्तत् सृजते’
‘अमृतो वाव सोमपो भवति यावदिन्द्रो योवन्मनुर्यावदादित्यः’।
‘कर्मणा ज्ञानमातनोति ज्ञानेनामृतीभवति अथामृतानि कर्माणि यत एनममृतत्वं नयन्ति’ इति च
॥ 07 ॥
॥ इति भाक्ताधिकरणम् ॥ 07 ॥
कृतस्य कर्मणो भोगेन क्षयान्मुक्तिरित्यत आह-
ॐ कृतात्ययेऽनुशयवान् दृष्टस्मृतिभ्याम् ॐ ॥ 08-302 ॥
‘ततः शेषेणेमं लोकमायाति पुनः कर्म कुरुते पुनर्गच्छति पुनरागच्छति’ इति श्रुतेः –
‘भुक्तशेषानुशयवानिमां प्राप्य भुवं पुनः ।
कर्म कृत्वा पुनर्गच्छेत् पुनरायाति नित्यशः ॥
आचतुर्दशमाद्वर्षात् कर्माणि नियमेन तु ।
दशावराणां देहानां कारणानि करोत्ययम् ॥
अतः कर्मक्षयान्मुक्तिः कुत एव भविष्यति’
इत्यादिस्मृतेश्च शेषवानेवायाति ॥ 08 ॥
॥ इति कृतात्ययाधिकरणम् ॥ 08 ॥
‘यथेतमेव गच्छति यथेतमागच्छति स भुङ्क्ते स कर्म कुरुते स परिवर्तते’ इति गतिप्रकारेणागतिः प्रतीयते । अतो ब्रूते-
ॐ यथेतमनेवं च ॐ ॥ 09-303 ॥
‘धूमादभ्रमभ्रादाकाशमाकाशाच्चन्द्रलोकं यथेतमाकाशमाकाशाद्वायुं वायुर्भूत्वा धूमो भवति धोमो भूत्वाऽभ्रं भवत्यभ्रं भूत्वा मेघो भवति मेघो भूत्वा प्रवर्षति’ इति काषायणश्रुतेर्यथागतमन्यथा च॥09॥
॥इति यथेताधिकरणम् ॥ 09 ॥
ॐ चरणादिति चेन्न तदुपलक्षणार्थेति कार्ष्णाजिनिः ॐ॥ 09-304 ॥
‘तद्य इह रमणीयचरणा रमणीयां योनिमापद्यन्ते कपूयचरणाः कपूयाम्’
इति श्रुतेश्चरणफलमेव गमनागमनं न यज्ञादिकृतः ।
‘आचार इति सम्प्रोक्तः कर्माङ्गत्वेन शुद्धिदः ।
अशुद्धिदस्त्वानाचारश्चरणं तूभयं मतम्’ ॥
इति स्मृतेरिति चेन्न, यज्ञाद्युपलक्षणार्था चरणादिश्रुतिरिति कार्ष्णाजिनिर्मन्यते ॥ 10 ॥
ॐ आनर्थक्यमिति चेन्न तदपेक्षत्वात् ॐ ॥ 11-305 ॥
तर्हि रमणीयाः कपूया इत्येव स्यात् । चरणशब्दस्यानर्थक्यमिति चेन्न। चरणापेक्षत्वाद्रमणीयत्वादेस्तज्ज्ञापनार्थत्वेनोपपत्तेः ॥ 11 ॥
ॐ सुकृतदुष्कृते एवेति तु बादरिः ॐ ॥ 12-306 ॥
‘धर्मं चरत माऽधर्मम्’ इत्यादिप्रयोगात् सुकृतदुश्कृते एव चरणशब्दोक्ते इति बादरिर्मन्यते । तुशब्दात् स्वसिद्धान्तोऽपि स एवेति सूचयति।
‘तुशब्दस्तुविशेषे स्यात् स्वसिद्धान्तेऽवधारणे’ इति च नाममहोदधौ ॥ 12 ॥
॥ इति चरणाधिकरणम् ॥ 10 ॥
पुण्याकृतामेव गमनागमने नेतरेषामित्यत आह-
ॐ अनिष्टादिकारिणामपि च श्रुतम् ॐ ॥ 13-307 ॥
‘तद्यइह शुभाकृतो ये वाऽशुभकृतस्तेऽशुभमनुभूयावर्तन्ते पुनः कर्म कुर्वन्ति पुनर्गच्छन्ति पुनरागच्छन्ति’ इति भाल्लवेयश्रुतौ ॥ 13 ॥
ॐ संयमने त्वनुभूयेतरेषामारोहावरोहौ तद्गतिदर्शनात् ॐ ॥ 14-308 ॥
संयमनमनुभूय केषांचिदारोहः केषांचिदवरोहः । तुशब्दोऽवधारणे ॥
‘सर्वे वा एतेऽशुभकृतः संयमने प्रपतन्ति तत्र ह ये परद्विषो गुरुद्विषः श्रुतिद्विषस्तदवमन्तारः शठा मूर्खा इति ते वै ततोऽवरुह्यतमसि प्रपतन्ति नैवैत उत्तिष्ठन्तेऽपि कर्हिचिद्वव्रं वा एतदित्याहुरथ येऽन्ये ब्रह्मद्विषः स्तेनाः सुरापा इति ते वै तदनुभूयेमं लोकमनुप्रजन्ति’ इति कौण्ठरव्यश्रुतेः ॥ 04 ॥
ॐ स्मरन्ति च ॐ ॥ 15-309 ॥
‘गच्छन्ति पापिनः सर्वे नरकं नात्र संशयः ।
तत्र भुक्त्वा पतन्त्येव ये द्विषन्ति जनार्दनम् ।
महातमसि मग्नानां न तेषामुत्थितिः क्वचित् ।
इतरेषां तु पापानां व्युत्थानं विद्यतेऽपि च ।
सुखस्यानन्तरं दुःखं दुःखस्यानन्तरं सुखम् ।
इति सर्वत्र नियमः पञ्चकष्टे तु तत् सदा’ इत्यादि ॥ 15 ॥
॥ इति अनिष्टादिकार्यधिकरणम् ॥ 11 ॥
ॐ अपि सप्त ॐ ॥ 16-310 ॥
‘रौरवोऽथ महांश्चैव वह्निर्वैतरणी तथा ।
कुम्भीपाक इति प्रोक्तान्यनित्यनरकाणि तु ॥
तामिस्रश्चान्धतामिस्रो द्वौ नित्यौ सम्प्रकीर्तितौ ।
इति सप्तप्रधानानि बलीयस्तूत्तरोत्तरम् ।
एतानि क्रमशो गत्वैवारोहोऽथावरोहणम्’ इति च भारते ॥ 16 ॥
॥ इति सप्ताधिकरणम् ॥ 12 ॥
ईश्वरस्य नरकायुक्तेः ‘सर्वं विसृजति सर्वं विलापयति सर्वं रमयति सर्वं न रमयति सर्वं प्रवर्तयत्यन्तरस्मिन् निविष्टः’
इति कौषारवश्रुतिविरोध इत्यतो वक्ति –
ॐ तत्रापि च तद्व्यापारादविरोधः ॐ ॥ 17-311 ॥
चशब्दाददुःखानुभवेन ।
‘स स्वर्गे स भूमौ स नरके सोऽन्धे तमसि प्रवृत्तिकृदेक एवानुविष्टो नासौ दुःखभुगीश्वरः प्रभुत्वात् सर्वं पश्यति सर्वं कारयति नासौ दुःखभुग्य एवं वेद’ इति पौत्रायणश्रुतेरविरोधः ।
‘नरकेऽपि वसन्नीशो नासौ दुःखभुगुच्यते ।
नीचोच्चतैव दुःखादेर्भोग इत्यभिधीयते ॥
नासौ नीचोच्चतां याति पश्यत्येव प्रभुत्वतः’ इति भागवततन्त्रे ॥ 17 ॥
॥ इति तद्व्यापाराधिकरणम् ॥ 13 ॥
‘अथैतयोः पथोर्न कतरेण च तानीमानि क्षुद्रमिश्राण्यसकृदावर्तीनि भूतानि भवन्ति जायस्व म्रियस्वेत्येतत्तृतीयं स्थानम्’ इति गतिस्वातन्त्र्यं भूतानां प्रतीयत इत्यत आह-
ॐ विद्याकर्मणोरिति तु प्रकृतत्वात् ॐ ॥ 18-312 ॥
विद्याकर्मापेक्षयैतद्वचनम् । तयोरपि प्रकृतत्वात् ।
‘विद्यापथः कर्मपथो द्वौ पन्थानौ प्रकीर्तितौ ।
तद्वर्जितस्त्रिधा याति तिर्यग्वा नरकं तमः’ इति च भारते॥ 18 ॥
इति विद्याकर्माधिकरणम् ॥ 14 ॥
‘यत्र दुःखं सुखं तत्र सर्वत्रापि प्रतीयते ।
अपि नीचगतौ किञ्चित् किमु मानुषदेहिनः’
इति वचनान्महातमस्यपि सुखप्राप्तिरित्यत आह-
ॐ न तृतीये तथोपलब्धेः ॐ ॥ 19-313 ॥
‘अथाविद्वानकर्माऽवाग्गच्छति त्रिधा ह वाऽवाग्गतिस्तिर्यग्यातना तम इति । द्वेवाव सुखानुवृत्ते, न तमः सुखानुवृत्तं केवलं ह्येवात्र दुःखं भवति’ इति श्रुतेर्न तृतीयावाग्गतौ सुखम् ॥ 19 ॥
ॐ स्मर्यतेऽपि च लोके ॐ ॥ 20-314 ॥
‘तिर्यक्षु नरके चैव सुखलेशो विधीयते ।
नान्धे तमसि मग्नानां सुखलेशोऽपि कश्चन’ इति भविष्यत्पर्वणि ।
लोकसिद्धं चैतत्। चशब्दाल्लोकसिद्धिरपि स्मार्तेत्याह ।
‘अतिप्रिये यथा राजा न दुःखं सहते क्वचित् ।
अत्यप्रिये सुखमपि तथैव परमेश्वरः’ इति हि ब्राह्मे ॥ 20 ॥
ॐ दर्शनाच्च ॐ ॥ 21-315 ॥
‘नारायणप्रसादेन समिद्धज्ञानचक्षुषा ।
अत्यन्तदुःखसल्लीनान् निश्येषसुखवर्जितान् ॥
नित्यमेव तथाभूतान् विमिश्रांश्च गणान् बहून् ।
निरस्ताशेषदुःखांश्च नित्यानन्दैकभागिनः ॥
अपश्यत् त्रिविधान् ब्रह्मा साक्षादेव चतुर्मुखः’
इति दर्शनवचनाच्च पाद्मे॥ 21 ॥
ॐ तृतीये शब्दावरोधः संशोकजस्य ॐ ॥ 22-316 ॥
तृतीये तृतीयतमस श्रवणादेव शब्दानुसारेण संशोकजमोहप्राप्तिः ॥ 22 ॥
ॐ स्मरणाच्च ॐ ॥ 23-317 ॥
‘महातमस्त्रिधा प्रोक्तमूर्ध्वं मध्यं तथाऽधरम् ।
श्रवणादेव मूर्च्छादिरधरस्य यतो भवेत् ॥
तस्मान्न विस्तरेण्यैतत् कथ्यते राजसत्तम’ इति कौर्मे ॥ 23 ॥
॥ इति महातमोऽधिकरणम् (नतृतीयाधिकरणम्) ॥ 15 ॥
‘धूमो भूत्वाऽभ्रं भवति’ इत्याद्यन्यभावः श्रूयते । स कथमित्यतो ब्रवीति-
ॐ तत्स्वाभाव्यापत्तिरुपपत्तेः ॐ ॥ 24-318 ॥
धूमादिषु प्रविश्य तद्गतौ गतिः स्थितौ स्थितिरित्यादिरेव तद्भावापत्तिः । न ह्यन्यस्यान्यभावो युज्यते । न च तत्पदप्राप्तिः । गारुडे च-
धूमादिभावप्राप्तिश्च तद्गतौ गतिरेव तु ।
स्थितौ स्थितिः प्रवशश्च लघुत्वादिस्तथैव च ॥
न ह्यन्यस्यान्यथाभावो न च तत्पदमिष्यते ।
विद्यागम्यं पदं यस्मात् न तत्प्राप्यं हि कर्मणा॥
एकदेशस्वभावेन वागभेदाऽपि युज्यते ।
यथा जीवः परं ब्रह्म ब्रह्मेदं जगदित्यपि’ इति ॥ 24 ॥
॥ इति तत्स्वाभाव्याधिकरणम् ॥ 16 ॥
बहुस्थानगमनात् कल्पान्तमप्येवं स्यादित्यत आह-
ॐ नातिचिरेण विशेषात् ॐ ॥ 25-319 ॥
‘तद्य इह रमणीयचरणा अभ्याशो ह यत् ते रमणीयां योनिमापद्यन्ते’ इति विशेषान्नातिचिरेण ॥
स्वर्गाल्लोकादवाक् प्राप्तो वत्सरात्पूर्वमेव तु ।
मातुः शरीरमाप्नोति पर्यटन् यत्र तत्र च’ इति च नारदीये ॥ 25 ॥
॥ इति नातिचिरेणाधिकरणम् (अचिरप्राप्त्यधिकरणम्) ॥ 17 ॥
‘त इह व्रीहियवा ओषधिवनस्पतयस्तिलमाषा इति जायन्ते’
इति श्रवणादनर्थफलत्वं यज्ञादेरित्यतो वक्ति-
ॐ अन्याधिष्ठिते पूर्ववदभिलापात् ॐ ॥ 26-320 ॥
अन्याधिष्ठिते व्रीह्यादिशरीरे प्रवेशः । न तु भोगोऽस्य । ‘धूमोभूत्वाऽभ्रं भवति’ इत्यादिपूर्वोक्तिवत् ॥
‘सोऽवाग्गतः स्थावरान् प्रविश्याभोगेनैव व्रजन् स्थूलं शरीरमेति स्थूलाच्छरीराद्भोगाननुभुङ्क्ते’ इत्यभिलापात् कौषारवश्रुतौ ।
‘स्वर्गादवाग्गतो देही व्रीह्यादीतरदेहगः ।
अभुञ्जंस्तु क्रमेणैव देहमाप्नोति कालतः’ इति वाराहे ॥ 26 ॥
ॐ अशुद्धमिति चेन्न शब्दात् ॐ ॥ 27-321 ॥
हिंसारूपत्वात् पापस्यापि सम्भवाद्धुःखं च भवत्विति चेन्न। शब्दविहितत्वात्॥
‘हिंसा त्ववैदिका या तु तयाऽनर्थो ध्रुवं भवेत्।
वेदोक्तया हिंसया तु नैवानर्थः कथञ्चन’ इति वाराहे॥ 27 ॥
॥ इति अन्या(धिष्ठिता)धिकरणम् ॥ 18 ॥
‘स्वर्गादवाग्गतश्चापि मातुरेवोदरं व्रजेत्’ इति वचनात्
‘य एव गृही भवति यो वा रेतः सिञ्चति तमेवानुविशति’
इति श्रुतिः कथमित्यत आह-
ॐ रेतःसिग्योगोऽथ ॐ ॥ 28-322 ॥
‘ततो रेतस्सिचमेवानुप्रविशत्यथ मातरमथ प्रसूयते स कर्म कुरुते’
इति कौण्ठरव्यश्रुतेः पितरमेव प्रथमतो विशति। मातृप्राप्तेः पश्चादपि भाव्यत्वात् ॥ 28 ॥
॥ इति रेतोऽधिकरणम् ॥ 19 ॥
‘देहं गर्भस्थितं क्वापि प्रविशेत् स्वर्गतो गतः’
इति वचनात् पश्चादेव प्रविशतीत्यत आह-
ॐ योनेः शरीरम् ॐ ॥ 29-323 ॥
पितृशरीरान्मातृयोनिमनुप्रविश्य तत एव शरीरमाप्नोति ।
‘दिवः स्थास्नून् गच्छति स्थास्नुभ्यः पितरं पितुर्मातरं मातुः शरीरं शरीरेण जायत इति सम्मितम् । अथासम्मितं स्थास्नुभ्यो जायते पितुर्मातुरन्तरे वा गर्भे वा बहिर्वा’ इति पौष्यायणश्रुतेः ॥
‘स्थावराणि दिवः प्राप्तः स्थावरेभ्यश्च पूरुषम् ।
पुरुषात् स्त्रियमापन्नस्ततो देहं यथाक्रमम् ॥
देहेन जायते जन्तुरिति सामान्यतो जनिः ।
विशेषजननं चापि प्रोच्यमानं निबोध मे ॥
स्थास्नुष्वथापि पुरुषे प्रमादायामथापि वा ।
गर्भे वा बहिरेवाथ क्वचित् स्थानान्तरेषु च’ इति ब्राह्मे ॥ 29 ॥
॥ इति योन्यधिकरणम् ॥ 20 ॥
॥ इति श्रीमदानन्दतीर्थभगवत्पादाचार्यविरचिते श्रीमद्ब्रह्मसूत्र भाष्ये तृतीयाध्यायस्य प्रथमः पादः ॥ 03-01 ॥

द्वितीयः पादः॥ 03-02 ॥

भक्तिरस्मिन् पाद उच्यते। भक्त्यर्थं भगवन्महिमोक्तिः।
ॐ सन्ध्ये सृष्टिराह हि ॐ ॥ 01-324 ॥
न स्वप्नोऽपि तं विना प्रतीयते ।
‘न तत्र रथा न रथयोगा न पन्थानो भवन्त्यथ ।
रथान् रथयोगान् पथः सृजते’ इत्यादि श्रुतेः ॥ 01 ॥
ॐ निर्मातारं चैके पुत्रादयश्च ॐ ॥ 02-325 ॥
‘य एष सुप्तेषु जागर्ति कामं कामं पुरुषो निर्ममाणः’ इति च ।
‘एतस्माद्द्येव पुत्रो जायत एतस्माद्ब्रातैतस्माद्भार्या यदेनं पुरुषमेष स्वप्नेनाभिहन्ति’ इति गौपवनश्रुतिश्च ॥ 02 ॥
केन साधनेन ?-
ॐ मायामात्रं तु कार्त्स्न्येनानभिव्यक्त स्वरूपत्वात् ॐ ॥03-326॥
अनादिमनोगतान् संस्कारान् स्वेच्छामात्रेण प्रदर्शयति नान्येन साधनेन, सम्यगनभिव्यक्तत्वात् । ब्रह्माण्डे च –
‘मनोगतांस्तु संस्कारान् स्वेच्छया परमेश्वरः ।
प्रदर्शयति जीवाय स्वप्न इति गीयते ॥
यदन्यथात्वं जाग्रत्त्वं सा भ्रान्तिस्तत्र तत्कृता ।
अनभिव्यक्तरूपत्वान्नान्यसाधनजं भवेत्’ इति ॥ 03 ॥
ॐ सूचकश्च हि श्रुतेराचक्षते च तद्विदः ॐ ॥ 04-327 ॥
साधनांतराभावेऽपि भावाभावसूचकत्वेन चेश्वरो दर्शयति ।
‘यदा कर्मसु काम्येषु स्त्रियं स्वप्नेऽभिपश्यति ।
समृद्धिं तत्र जानीयात् तस्मिन् स्वप्ननिदर्शने’ इत्यादिश्रुतेः ।
हिशब्दाद्दर्शनाच्च ।
‘यद्वाऽपि ब्राह्मणो ब्रूयाद्देवता वृषभोऽपि वा ।
स्वप्नस्थमथवा राजा तत् तथैव भविष्यति’ ॥
इत्याद्याचक्षते च स्वप्नविधो व्यासादयः ॥ 04 ॥
॥ इति सन्ध्याधिकरणम् ॥ 01 ॥
ॐ पराभिध्यानात् तु तिरोहितं ततो ह्यस्य बन्धविपर्ययौ ॐ ॥05-328॥
बन्धमोक्षप्रदत्वात् स एव स्वप्नतिरस्कर्ता ।
‘स्वप्नादिबुद्धिकर्ता च तिरस्कर्ता स एव च ।
तदिच्छया यतो ह्यस्य बन्धमोक्षौ प्रतिष्ठितौ’ इति कौर्मे ॥ 05 ॥
॥ इति पराभिध्यानाधिकरणम्॥ 02 ॥
ॐ देहयोगाद्वासोऽपि ॐ ॥ 06-329 ॥
देहयोगेन वासो जाग्रदपि तत एव ।
‘स एव जागरिते स्थापयति स स्वप्ने स प्रभुस्तुराषाट् स एको बहुधा भवति’ इति कौण्ठरव्यश्रुतेः
॥ 06 ॥
॥ इति देहयोगाधिकरणम् ॥ 03 ॥
ॐ तदभावो नाडीषु तच्छ्रुतेरात्मनि ह ॐ ॥ 07-330 ॥
जाग्रत्स्वप्नाभावः सुप्तिः नाडीस्थे परमात्मनि ।
‘आसु तदा नाडीषु सुप्तो भवति’
‘सता सोम्य तदा सम्पन्नो भवति’ इति श्रुतेः ॥ 07 ॥
॥ इति तदभावाधिकरणम् ॥ 04 ॥
ॐ अतः प्रभोधोऽस्मात् ॐ ॥ 08-331 ॥
यतस्तस्मिन् सुप्तिः ॥
‘एष एव सुप्तं प्रभोधयत्येतस्माज्जीव उत्तिष्ठत्येष प्रमातै ष परमः’ इति कौण्डिन्यश्रुतिः ॥ 08 ॥
॥ इति प्रभोधाधिकरणम्॥ 05 ॥
ॐ स एव च कर्मानुस्मृतिशब्दविधिभ्यः ॐ ॥ 09-332 ॥
न च केषांचित् स्वप्नादिकर्ता न तु सर्वेषामिति ।
‘एष ह्येव साधु कर्म कारयति’ इति कर्मण्यवधारणात् ॥
‘प्रदर्शकस्तु सर्वेषां स्वप्नादेरेक एव तु ।
परमः पुरुषो विष्णुस्ततोऽन्यो नास्ति कश्चन’ इत्यनुसारिस्मृतेश्च ॥
‘एष स्वप्नान् दर्शयत्येष प्रबोधयथ्यैष एव परम आनन्दः’
–इति च श्रुतिः ॥
आत्मानमेव लोकमुपासीत’ इति च विधिः ॥ 09 ॥
॥ इति कर्मानुस्मृत्यधिकरणम् ॥ 06 ॥
ॐ मुग्धेऽर्धसम्पत्तिः परिशेषात् ॐ ॥ 10-333 ॥
मोहावस्थायां परमेश्वरेऽर्धप्राप्तिर्जीवस्य ।
‘हृदयस्थात् पराज्जीवो दूरस्थो जाग्रदेष्यति ।
समीपस्थस्तथा स्वप्नं स्वपित्यस्मिन् लयं व्रजन् ॥
यत एवं त्रयोऽवस्था मोहस्तु परिशेषतः ।
अर्धप्राप्तिरिति ज्ञेयो दुःखमात्रप्रतिस्मृतेः’ इति वाराहे ॥
सोऽपि तत एवेति सिद्धम् ।
‘मूर्च्छा प्रबोधनं चैव यत एव प्रवर्तते ।
स ईशः परमो ज्ञेयः परमानन्दलक्षणः’ इति हि कौर्मे ॥ 10 ॥
॥ इति मुग्धप्राप्त्यधिकरणम् (सम्पत्त्यधिकरणम्) ॥ 07 ॥
स्वानापेक्षया, परमात्मनो भेदादनुग्राह्यानुग्राहकभाव इत्यत आह-
ॐ न स्थानतोऽपि परस्योभयलिङ्गं सर्वत्र हि ॐ ॥ 11-334 ॥
स्थानापेक्षयाऽपि परमात्मनो न भिन्नं रूपम् ।
‘सर्वेषु भूतेष्वेतमेव ब्रह्मेत्याचक्षते’ इति श्रुतिः ।
‘एकरूपः परो विष्णुः सर्वत्रापि न संशयः ।
ऐश्वर्याद्रूपमेकं च सूर्यवद्बहुधेयते’ इति मात्स्ये ॥
‘प्रतिदृशमिव नैकधाऽर्कमेकं समधिगतोऽस्मि विधूतभेदमोहः’
इति च भागवते ॥ 11 ॥
ॐ न भेदादिति चेन्न प्रत्येकमतद्वचनात् ॐ॥ 12-335 ॥
‘कार्यकारणबद्धौ ताविष्येते विश्वतेजसौ ।
प्राज्ञः कारणबद्धस्तुद्वौ तु तुर्ये न सिद्ध्यतः’ ॥
इति भेदवचनान्नेति चेन्न ।
‘एष त आत्माऽन्तर्याम्यमृतः’ ।
‘अयमेव स योऽयमात्मेदममृतमिदं ब्रह्मेदं सर्वम्’ ।
‘अयं वै हरयोऽयं वै दश च सहस्राणि बहूनि चानन्तानि च ।
तदेतद्ब्रह्मापूपर्वमनपरमनन्तरमबाह्यमयामात्मा ब्रह्म सर्वानुभूरित्यनुशासनम्’ इति प्रत्येकमभेदवचनात् ॥ 12 ॥
ॐ अपि चैवमेके ॐ ॥ 13-336 ॥
एवमभेदेनैव । चशब्दादनन्तरूपत्वं चैके शाखिनः पठन्ति ।
‘अमात्रोऽनन्तमात्रश्च द्वैतस्योपशमः शिवः ।
ओङ्कारो विदितो येन स मुनिर्नेतरो जनः’ इति ।
अभेदेऽपि भेदव्यपदेशः स्थानभेदादैश्वर्ययोगाच्च युज्यते ।
ब्रह्मतर्के च-
‘बद्धो बन्धादिसाक्षित्वाद्भिन्नो भिन्नेषु संस्थितेः ।
निर्दोषाद्वयरूपोऽपि कथ्यते परमेश्वरः’ इति ॥ 13 ॥
॥ इति स्थान(तोऽप्य)भेदाधिकरणम् ॥ 08 ॥
रूपवत्त्वादनित्यत्वमित्यतो वक्ति-
ॐ अरूपवदेव हि तत्प्रधानत्वात् ॐ ॥ 14-337 ॥
प्रकृत्यादिप्रवर्तकत्वेन तदुत्तमत्वान्नैव रूपवद्ब्रह्म । हि शब्दाद्’अस्थूलमनणु’ इत्यादिश्रुतेश्च ।
‘भौतिकानि हि रूपाणि भूतेभ्योऽसौ परो यतः ।
अरूपवानतः प्रोक्तः क्व तदव्यक्ततः परे’ इति च मात्स्ये॥ 14 ॥
ॐ प्रकाशवच्चावैयर्थ्यम् ॐ ॥ 15-338 ॥
‘यदा पश्यः पश्यते रुग्मवर्णं कर्तारमीशं पुरुषं ब्रह्मयोनिम् ।
‘श्यामाच्चबलं प्रपद्ये’‘सुवर्णज्योतिः’
इत्यादिश्रुतीनां च न वैयर्थ्यम् ।
विलक्षणरूपवत्वात् । यथा चक्षुरादिप्रकाशे विद्यमानेऽपि वैलक्षण्यादप्रकाशादिव्यवहारः ॥ 15 ॥
ॐ आह च तन्मात्रम् ॐ ॥ 16-339 ॥
वैलक्षण्यं चोच्यते रूपस्य विज्ञानानन्दमात्रत्वं’ऐकात्म्यप्रत्ययसारम्’ इति ।
आनन्दमात्रमजरं पुराणमेकं संतं बहुधा दृष्यमानम् ।
तमात्मस्थं योऽनुपश्यन्ति धीरास्तेषां सुखं शाश्वतं नेतरेषाम्’
इति चतुर्वेदशिखायाम् ॥ 16 ॥
ॐ दर्शयति चाथो अपि स्मर्यते ॐ ॥ 17-340 ॥
दर्शयति चानन्दस्य रूपत्वं
‘तद्विज्ञानेन परिपश्यन्ति धीरा आनन्दरूपममृतं यद्विभाति’ इति ॥
‘शुद्धस्फटिकसङ्काशं वासुदेवं निरञ्जनम् ।
चिन्तयीति यतिर्नान्यं ज्ञानरूपादृते हरेः’ इति च मात्स्ये॥ 17 ॥
॥ इति अरूपाधिकरणम् ॥ 09॥
ॐ अत एव चोपमा सूर्यकादिवत् ॐ ॥ 18-341 ॥
यस्मादेवं परमेश्वरस्वरूपाणां मिथो न कश्चिद्वेदः अतः सादृश्याज्जीवस्यापि तथा स्यादिति तस्य प्रतिबिम्बत्वमुक्त्वा च शब्देन भेदं दर्शयति ।
‘रूपं रूपं प्रतिरूपो बभूव’।
‘बहवः सूर्यका यद्वत् सूर्यस्य सदृशा जले ।
एवमेवात्मका लोके परात्मसदृशा मताः’ इत्यादि ॥
अथ एव भिन्नत्वतदधीनत्वतत्सादृश्यैरेव सूर्यकाद्युपमा, नोपाध्यधीनत्वादिना ॥ 18 ॥
॥ इति उपमाधिकरणम्॥ 10 ॥
नित्यसिद्धत्वात् सादृश्यस्य नित्यानन्दज्ञानादेर्न भक्तिज्ञानादिना प्रयोजनमित्यतो ब्रवीति-
ॐ अम्बुवदग्रहणात् तु न तथात्वम् ॐ ॥ 19-342 ॥
अम्बुवद् स्नेहेन । ग्रहणं ज्ञानम्। भक्तिं विना न तत्सादृश्यं सम्यगभिव्यज्यते ।
‘यमेवैष वृणुते तेन लभ्यस्तस्यैष आत्मा विवृणुते तनूं स्वाम्’
इति हि श्रुतिः।
‘महित्वबुद्धिर्भक्तिस्तु स्नेहपूर्वाऽभिधीयते ।
तथैव व्यज्यते सम्यग्जीवरूपं सुखादिकम्’ इति पाद्मे ॥ 19 ॥
॥ इति अम्बुवदधिकरणम् ॥ 11 ॥
ॐ वृद्धिह्रासभाक्त्वमन्तर्भावादुभयसामञ्जस्यादेवम् ॐ ॥20-343॥
तस्य च भक्तिज्ञानदेर्वृद्धिह्रासभाक्त्वं विद्यते । ब्रह्मादीनामुत्तमानां सर्वेषां भक्तत्वेऽन्तर्भावात् । एवं भक्त्यादिविशेषाङ्गीकारादेवेश्वरस्य ब्रह्मादीनन्यान् प्रति च सामञ्जस्यं भवति।
‘साधनस्योत्तमत्वेन साध्यं चोत्तममाप्नुयुः ।
ब्रह्मादयः क्रमेणैव यथाऽऽनन्दश्रुतौ श्रुताः’ इति च ब्राह्मे ॥ 20 ॥
कुतः? –
ॐ दर्शनाच्च ॐ ॥ 21-344 ॥
‘अथात आनन्दस्य मीमांसा भवति’ इत्यारभ्य ब्रह्मपर्यन्तेषु सुखे विशेषदर्शनात् । चशब्दात् स्मृतिः
यथा भक्तिविशेषोऽत्र दृष्यते पुरुषोत्तमे ।
तथा मुक्तिविशेषोऽपि ज्ञानिनां लिङ्गभेदने’ इति ॥ 21 ॥
॥ इति वृद्धिह्रासाधिकरणम् ॥ 12 ॥
सृष्टिसंहारकर्तृत्वमेवास्य न पालकत्वं स्वतः सिद्धेरित्यत आह-
ॐ प्रकृतैतावत्त्वं हि प्रतिषेधति ततो ब्रवीति च भूयः ॐ ॥ 22-345 ॥
उक्तं सृष्टिसंहारकर्तृत्वमात्रं प्रतिषिध्य ततोऽधिकं ब्रवीति
‘नैतावदेना परो अन्यदस्त्युक्षा स द्यावापृथिवी बिभर्ति’ इति ।
च शब्दात् स्मृतिश्च ।
‘सृष्टिं च पालनं चैव संहारं नियमं तथा ।
एक एव करोतीशः सर्वस्य जगतो हरिः’ इति ब्रह्माण्डे ॥ 22 ॥
॥इति पालकत्वाधिकरणम् (प्रकृत्यधिकरणम्) ॥ 13 ॥
परमात्मापरोक्ष्यं च तत्प्रसादादेव न जीवशक्त्येति वक्तुमुच्यते-
ॐ तदव्यक्तमाह हि ॐ ॥ 23-346 ॥
अव्यक्तमेव तद्ब्रह्म स्वतः ।
‘अरूपमक्षरं ब्रह्म सदाऽव्यक्तं च निष्फलम्।
यज्ज्ञात्वा मुच्यते जन्तुरानन्दश्चाक्षयो भवेत्’ इति कौण्ठरव्यश्रुतिः ॥ 23 ॥
ॐ अपि संराधने प्रत्यक्षानुमानाभ्याम् ॐ ॥ 24-347 ॥
आराधनेऽप्यव्यक्तमेव । ज्ञानिप्रत्यक्षेणेतरेषामतिसूक्ष्मत्वलिङ्गादनुमानेन।
‘न तमाराधयित्वाऽपि कश्चिद्वक्तीकरिष्यति ।
नित्याव्यक्तो यतो देवः परमात्मा सनातनः’ इति ब्रह्मवैवर्ते ॥ 24 ॥
नित्याव्यक्तरूपेण तथैव तिष्ठति। व्यक्तं किञ्चिद्रूपं गृहीत्वा दृश्यते । यधाऽग्न्यादयस्तन्मात्रारूपेणादृश्या अपि स्थूलरूपेण दृश्यन्त एवमिति चेन्न।
ॐ प्रकाशवच्चावैशेष्यम् ॐ ॥ 25-348 ॥
अग्न्यादिवत् स्थूलसूक्ष्मत्वविशेषाभावात्।
‘नासौ सूक्ष्मो न स्थूलः पर एव स भवति तस्मादाहुः परम इति’
इति माण्डव्यश्रुतेः ।
‘स्थूलसूक्ष्मविशेषोऽत्र न क्वचित् परमेश्वरे ।
सर्वत्रैकप्रकारोऽसौ सर्वरूपेष्वजो यतः’ इति च गारुडे ॥
‘अव्यक्तव्यक्तभावौ च न क्वचित् परमेश्वरे ।
सर्वत्राव्यक्तरूपोऽयं यत एव जनार्दनः’ इति च कौर्मे ॥ 25 ॥
तर्हि किं यत्नेनेत्यत आह-
ॐ प्रकाशश्च कर्मण्यभ्यासात् ॐ ॥ 26-349 ॥
विषयभूते तस्मिन्नेव श्रवाणाध्यभ्यासात् प्रकाशश्च भवति ।
आत्मा वा अरे द्रष्टव्यः श्रोदव्यो मन्तव्यो निदिध्यासितव्यः’
इति श्रुतेः ॥ 26 ॥
नित्याव्यक्तस्य कथं प्रकाशः इत्यत उच्यते-
ॐ अतोऽनन्तेन तथा हि लिङ्गम् ॐ ॥ 27-350 ॥
उभयत्र प्रमाणभावात् तत्प्रसादादेव प्रकाशो भवति ।
‘तस्याभिध्यानाद्योजनात् तत्त्वभावाद्भूयश्चान्ते विश्वमायानिवृत्तिः’
इति लिङ्गात् ।
युज्यते च तस्यानन्तशक्तित्वात् ।
नित्याव्यक्तोऽपि भगवानीक्ष्यते निजशक्तितः।
तमृते परमात्मानं कः पश्येतामितं प्रभुम्’
इति नारायणाध्यात्मे॥37॥
॥ इति अव्यक्ताधिकरणम् ॥ 14 ॥
स्वरूपेणानन्दादिना कथमानन्दित्वादिरित्यत उच्यते-
ॐ उभयव्यपदेशात् त्त्वहिकुण्डलवत् ॐ ॥ 28-351 ॥
‘आनन्दं ब्रह्मणो विद्वान्’ ।’अथैष एव परम आनन्दः’
इत्युभयव्यपदेशादहिकुण्डलवदेव युज्यते । यथाऽहिः कुण्डली कुण्डलं च । तुशब्दात् केवलश्रुतिगम्यत्वं दर्शयति ॥ 28 ॥
ॐ प्रकाशाश्रयवद्वा तेजस्त्वात् ॐ ॥ 29-352 ॥
यथाऽऽदित्यस्य प्रकाशत्वं प्रकाशित्वं च, एवं वा दृष्टान्तः। तेजोरूपत्वाद्ब्रह्मणः ॥ 29 ॥
ॐ पूर्ववद्वा ॐ ॥ 30-353 ॥
यथैक एव कालः पूर्व इत्यवच्छेदकोऽवच्छेद्यश्च भवति। अतिसूक्ष्मत्वापेक्षयैष दृष्टान्तः। स्थूलमतीनां च प्रदर्शनार्थमहिकुण्डलदृष्टान्तः ।
प्रकाशवत् कालवद्वा यथाऽङ्गे शयनादिकम् ।
ब्रह्मणश्चैव मुक्तानामानन्दोऽभिन्न एव तु’ इति नारायणाध्यात्मे।
‘आनन्देन त्वभिन्नेन व्यवहारः प्रकाशवत्।
कालवद्वा यथा कालः स्वावच्छेदकतां व्रजेत्’ इति ब्राह्मे ॥ 30 ॥
ॐ प्रतिषेधाच्च ॐ ॥ 31-354 ॥
‘एकमेवाद्वितीयम्’ ।‘नेह नानाऽस्ति किञ्चन’ इति भेदस्य ॥ 31 ॥
॥ इति उभयव्यपदेशाधिकरणम् (अहिकुण्डलाधिकरणम्) ॥ 15 ॥
ॐ परमतः सेतून्मानसम्बन्धभेदव्यपदेशेभ्यः ॐ ॥ 32-355 ॥
न चानन्दादित्वाल्लोकानन्दादिवत् । ‘एष सेतुर्विधृति’ ‘य एष आनन्दः परस्य’‘एष नित्यो महिमा ब्राह्मणस्य’ इति सेतुत्वं ह्युच्यते.‘यतो वाचो निवर्तन्ते’ इत्युन्मानत्वम् ।‘एतस्यैवानन्दस्यान्यानि भूतानि मात्रामुपजीवन्ति’ इति संबन्धः।
‘अन्यज्ञानं तु जीवानामन्यज्ज्ञानं परस्य च ।
नित्यानन्दाव्ययं पूर्णं परज्ञानं विधीयते’ इति भेदः ॥
अतोऽलौकिकत्वात् परमेव ब्रह्मानन्दादिकम् ॥ 32 ॥
ॐ दर्शनात् तु ॐ ॥ 33-356 ॥
दर्शनादेवचान्यानन्दादीनाम् ।
‘अदृष्टमव्यवहार्यमव्यपदेश्यं सुखं ज्ञानमोजो बलमिति ब्रह्मणस्तस्माद्ब्रह्मेत्याचक्षते तस्माद्ब्रह्मेत्याचक्षते’ इति कौण्डिन्यश्रुतिः ॥ 33 ॥
अप्रसिद्धस्य कथमानन्द इत्यादिव्यपदेश इत्यतो वक्ति –
ॐ बुद्ध्यर्थः पादवत् ॐ ॥ 34-357 ॥
जीवेश्वरसम्बन्धज्ञापनार्थमप्रसिद्धोऽपि पादो यथा पादशब्देन व्यपदिश्यते’पादोऽस्य विश्वा भूतानि’ इति तथा ।
‘अलौकिकोऽपि ज्ञानादिस्तच्छब्दैरेव भण्यते ।
ज्ञापनार्थाय लोकस्य यथा राजेव देवराट्’ इति च पाद्मे ॥ 34 ॥
॥ इति परानन्दा(परमता)धिकरणम् ॥16॥
परानन्दमात्रत्वे कथं ब्रह्माद्यानन्दादीनां विशेष इत्यत उच्यते –
ॐ स्थानविशेषात् प्रकाशादिवत् ॐ ॥ 35-358 ॥
यथाऽऽदित्यस्य दर्पणादिस्थानविशेषात् प्रतिबिम्बविशेष एवमानन्दादेरपि ।
‘ब्रह्मादिगुणवैशेष्यादानन्दः परमस्य च ।
प्रतिबिम्बत्वमायाति मध्योच्चादिविशेषतः’ इति वाराहे ॥ 35 ॥
ॐ उपपत्तेश्च ॐ ॥ 36-359 ॥
‘ऐश्वर्यात् परमाद्विष्णोर्भक्त्यादीनामनादितः ।
ब्रह्मादीनां सूपपन्ना ह्यानन्दादेर्विचित्रता’ इति हि पाद्मे ॥ 36 ॥
॥ इति स्थानविशेषाधिकरणम् ॥ 17 ॥
ध्यानकाले यच्चित्ते दृष्यते तदेव ब्रह्मरूपम् । अतः कथमव्यक्ततेत्यत आह-
ॐ तथाऽन्यत् प्रतिषेधात् ॐ ॥ 37-360 ॥
यथा जीवानन्दादेरन्यद्ब्रह्म तथोपासाकृतादपि ।
‘यन्मनसा न मनुते येनाहुर्मनो मतम् ।
तदेव ब्रह्म त्वं विद्धि नेदं यदिदमुपासते’ इति प्रतिषेधात् ।
‘पश्यन्ति परमं ब्रह्म चित्ते यत्प्रतिबिम्बितम् ।
ब्रह्मैव प्रतिबिम्बे यदतस्तेषां फलप्रदम् ॥
तदुपासनं च भवति प्रतिमोपासनं यथा ।
दृश्यते त्वपरोक्षेण ज्ञानेनैव परं पदम् ।
उपासना त्वापरोक्ष्यं गमयेत् तत्प्रसादतः’ इति च ब्रह्मतर्के ॥ 37 ॥
॥ इति प्रतिषेधाधिकरणम् (तथान्यत्वाधिकरणम्) ॥ 18 ॥
देशकालान्तरेऽन्यतोऽपि सृष्ट्याधिर्युक्तेत्यतो ब्रूते-
ॐ अनेन सर्वगतत्वमायामयशब्दादिभ्यः ॐ ॥ 38-361 ॥
सर्वदेशकालवस्तुष्वनेनैव सृष्ट्यादिकं प्रवर्तते ।
‘एष सर्व एष सर्वगत एष ईश्वर एषोऽचिन्त्य एष परमः’
इति भाल्लवेयश्रुतिः
‘सर्वत्र सर्वमेतस्मात् सर्वदा सर्ववस्तुषु ।
स्वरूपभूतया नित्यशक्त्या मायाख्यया यतः ॥
अतो मायामयं विष्णुं प्रवदन्ति सनातनम्’
इति चतुर्वेदशिखायाम् ॥
आदिशब्दादन्यत्र प्रमाणाभावाच्च ॥ 38 ॥
॥ इति सर्वगतत्वाधिकरणम् ॥ 19 ॥
कर्मापेक्षत्वात् फलदानस्य तदेव ददातीति न वाच्यम् । कुतः ?-
ॐ फलमत उपपत्तेः ॐ ॥ 39-362 ॥
अत एवेश्वरात् फलं भवति । न ह्यचेतनस्य स्वतः प्रवृत्तिर्युज्यते ॥ 39 ॥
ॐ श्रुतत्वाच्च ॐ ॥ 40-363 ॥
‘विज्ञानमानन्दं ब्रह्म रातिर्दातुः परायणम्’ इति ॥ 40 ॥
ॐ धर्मं जैमिनिरत एव ॐ ॥ 41-364 ॥
यतः फलं तदेव कर्मेश्वराद्भवति ।’ एष ह्येव साधु कर्म कारयति’ इति श्रुतेरिति जैमिनिः ॥ 41 ॥
ॐ पूर्वं तु बादरायणो हेतु व्यपदेशात् ॐ ॥ 42-365 ॥
परस्य कर्मणश्चोभयोः फलकारणत्वेऽपि न कर्म परप्रवर्तकम् । पर एव कर्मप्रवर्तकः ।’पुण्येन पुण्यं लोकं नयति पापेन पापम्’ इति हेतुव्यपदेशात् ।’द्रव्यं कर्म च कालश्च’ इति च ॥ 42 ॥
॥ इति फलदानाधिकरणम् ॥ 20 ॥
॥ इति श्रीमदानन्दतीर्थभगवत्पादाचार्य विरचिते श्रीमद्ब्रह्मसूत्रभाष्ये तृतीयाध्यायस्य द्वितीयः पादः
॥ 03-02
तृतीयः पादः॥ 03-03 ॥
उपासनाऽस्मिन् पाद उच्यते। सर्वपरिज्ञानं प्रथमत उच्यते-
ॐ सर्ववेदान्तप्रत्ययं चोदनाद्यविशेषात् ॐ ॥ 01-366 ॥
अन्तो निर्णयः । ‘उभयोरपि दृष्टोऽन्तः’ इति वचनात् । सर्ववेद निर्णयोत्पाद्यज्ञानं ब्रह्म ।’आत्मेत्येवोपासीत’ इत्यादिविधीनां तदुक्त युक्तीनां चाविशिष्टत्वात् ॥ 01 ॥
ॐ भेदान्नेति चेदेकस्यामपि ॐ ॥ 02-367 ॥
‘विज्ञानमानन्दं ब्रह्म’’सत्यं ज्ञानमनन्तं ब्रह्म’ इत्यादि प्रतिशाखमुक्तिभेदान्नैकाधिकारिविषयाः सर्वशाखा इति चेन्न । एकस्यामपि शाखायां’आत्मेत्येवोपासीत’‘ॐ खं ब्रह्म’ इत्यादिभेददर्शनात्
॥ 02 ॥
ॐ स्वाध्यायस्य तथात्वेन हि समाचारेऽधिकाराच्च ॐ ॥ 03-368 ॥
‘स्वाध्यायोऽध्येतव्यः’ इति सामान्यविधेः । हिशब्दात्
वेदः कृत्स्नोऽधिगन्तव्यः सरहस्यो द्विजन्मना’ इति स्मृतेः ।
‘सर्ववेदोक्तमार्गेण कर्म कुर्वीत नित्यशः ।
आनन्दो हि फलं यस्माच्छाखाभेदो ह्यशक्तिजः ॥
सर्वकर्मकृतौ यस्मादशक्ताः सर्वजन्तवः ।
शाखाभेदं कर्मभेदं व्यासस्तस्मादचीक्लृपत्’
इति समाचारे सर्वेषामधिकाराच्च ॥ 03 ॥
ॐ सलिलवच्च तन्नियमः ॐ ॥ 04-369 ॥
यथा सर्वं सलिलं समुद्रं गच्छत्येवं सर्वाणि वचनानि ब्रह्मज्ञानार्थानीति नियमः । आग्नेये च –
‘यथा नदीनां सलिलं शक्ये सागरगं भवेत् ।
एवं वाक्यानि सर्वाणि पुंशक्त्या ब्रह्मवित्तये’ इति ॥ 04 ॥
ॐ दर्शयति च ॐ ॥ 05-370 ॥
‘सर्वैश्च वेदैः परमो हि देवो जीज्ञास्योऽसौ नाल्पवेदैः प्रसिद्ध्येत् ।
तस्मादेनं सर्वेवेदानदीत्य विचार्य च ज्ञातुमिच्छेन्मुमुक्षुः’
इति चतुर्वेदशिखायाम् ।
‘सर्वान् वेदान् सेतिहासान् सपुराणान् सयुक्तिकान् ।
सपञ्चरात्रान् विज्ञाय विष्णुर्ज्ञेयो न चान्यथा’ इति ब्रह्मतर्के ॥ 05 ॥
॥ इति सर्वेवेदा(न्तप्रत्यया)धिकरणम् ॥ 01 ॥
सर्वैर्वेदैर्ज्ञेयो नोपास्योऽशक्यत्वादित्यत आह-
ॐ उपसंहारोऽर्थाभेदाद्विधिशेषवत् समाने च ॐ ॥ 06-371 ॥
सर्ववेदोक्तान् गुणान् दोषाभावांश्चोपसंहृत्यैव परमात्मोपास्यः ।
‘उपास्य एकः परतः परो यो वेदैश्च सर्वैः सह चेतीहासैः ।
सपञ्चरात्र्यै सपुराणैश्च देवः सर्वगुणैस्तत्र तत्र प्रतीतैः’
इति भाल्लवेयश्रुतिः ।
आग्नेये च-
विधिशेषाणि कर्माणि सर्ववेदोदितान्यपि ।
यथा कार्याणि सर्वैश्च सर्वाण्येवाविशेषतः ॥
एवं सर्वगुणान् सर्वदोषाभावांश्च यत्नतः ।
योजयित्वैव भगवानुपास्यो नान्यथा क्वचित्’ इति ॥
समानविषये चोपसंहारः । न तु’सोऽरोदीत्’ इत्यादिनाम्
गुणैरेव स तूपास्यो नैव दोषैः कथञ्चन।
गुणैरपि न तूपास्यो यो पूर्णत्वविरोधिनः’ इति बृहत्तन्त्रे ॥ 06 ॥
ॐ अन्यथात्वं शब्दादिति चेन्नाविशेषात् ॐ ॥ 07-372 ॥
‘आत्मेत्येवैपासीत’ इतिशब्दादुपसंहारस्यान्यथात्वमिति चेन्न । एते गुणा नोपास्य इति विशेषवचनाभावात् ।
‘सर्वैर्गुणैरेक एवेशिताऽसावुपासितव्यो न तु दोषैः कदाचित्’
इति विशेषवचनाच्च
आत्मेत्यवधारणमनात्मत्वनिवृत्त्यर्थम् ॥ 07 ॥
ॐ न वा प्रकरणभेदात् परोवरीयस्त्वादिवत् ॐ ॥ 08-373 ॥
प्रकरणभेदान्नवोपसंहारः कार्यः । परोवरीयस्त्वादिषु तावदेव ह्युक्तम् ॥ 08 ॥
ॐ सङ्ज्ञातश्चेत् तदुक्तमस्ति तु तदपि ॐ ॥ 09-374 ॥
सर्वविद्या’उक्त्वासोऽहं नामविदेवास्मि नात्मवित्’ इति वचनात् सर्वस्य ब्रह्मनामत्वात् तदुपसंहारः कार्यः ।
‘नामत्वात् सर्वविद्यानां गुणानामुपसंहृति ।
कार्यैव ब्रह्मणि परे नात्र कार्या विचारणा’ इति च ब्रह्मतर्के ॥
इति चेत् सत्यम् । उक्तो ह्युपसंहारः । तत्प्रमाणमप्यस्त्येव ।
‘नाम वा एता ब्रह्मणः सर्वविद्यास्तस्मादेकः सर्वगुणैर्विचिन्त्यः’
इति कौण्डिन्यश्रुतौ ॥ 09 ॥
॥ इति उपसंहाराधिकरणम्॥ 2 ॥
ॐ प्राप्तेश्च समञ्जसम् ॐ ॥ 10-375 ॥
युज्यते चोपसंहारोऽनुपसंहारश्च योग्यताविशेषात् ।
‘गुणैःसर्वैरुपास्योऽसौ ब्रह्मणा परमेश्वरः ।
अन्यैर्यथाक्रमं चैव मानुषैः कैश्चिदेव तु’ इति भविष्यत्पर्वणि ॥ 10 ॥
॥ इति प्राप्तैधिकरणम् ॥ 03 ॥
ॐ सर्वाभेदादन्यत्रेमे ॐ ॥ 11-376 ॥
सर्वगुणयुक्तत्वेनोपासनादन्यत्रैव फले ब्रह्मादयो भवन्ति ।
‘संपूर्णोपासनाद्ब्रह्मा संपूर्णानन्दभाग्भवेत् ।
इतरे तु यथायोगं सम्यङ् मुक्तौभवन्ति हि’ इति पाद्मे ॥ 11 ॥
॥ इति सर्वाभेदाधिकरणम् ॥ 04 ॥
सर्वेषां मुमुक्षूणां कियन्नियमेनोपास्यमिति आह-
ॐ आनन्दादयः प्रधानस्य ॐ ॥ 12-377 ॥
प्रधानफलस्य मोक्षस्यार्थे आनन्दो ज्ञानं सदात्मेत्युपास्य एव ।
‘सच्चिदानन्द आत्मेति ब्रह्मोपासा विनिश्चिता ।
सर्वेषां च मुमुक्षूणां फलसाम्यादपेक्षिता’ इति ब्रह्मतर्के ॥ 12 ॥
॥ इति आनन्दाद्यधिकरणम् ॥ 05 ॥
ॐ प्रियशिरस्त्वाद्यप्राप्तिरुपचयापचयौ हि भेदे ॐ ॥ 13-378 ॥
फलभेदार्थमुपचयापचययोर्भावान्न सर्वेषां प्रियशिरस्त्वादिगुणोपासाप्राप्तिः ।
‘नैव सर्वगुणाः सर्वैरुपास्या मुक्तिभेदतः ।
विरिञ्चस्यैव यन्मुक्तावानन्दस्य सुपूर्णता’ इति हि वाराहे ॥ 13 ॥
॥ इति प्रियशिरस्त्वाधिकरणम् ॥ 06 ॥
ॐ इतरे त्वर्थसामान्यात् ॐ ॥ 14-379 ॥
इतरे गुणाः फलसाम्यापेक्षयोपसंहर्थव्याः ॥ 14 ॥
॥ इति इतराधिकरणम् (फलसाम्याधिकरणम्) ॥ 07 ॥
उपसंहारानुपसंहारप्रमाणमाह –
ॐ आध्यानाय प्रयोजनाभावात् ॐ ॥ 15-380 ॥
आध्यानार्थं हि सर्वे गुणा उच्यन्ते प्रयोजनान्तराभावात् ॥
‘ज्ञानार्थमथ ध्यानार्थं गुणानां समुधीरणा ।
ज्ञातव्याश्चैव ध्यातव्या गुणाः सर्वेऽप्यतो हरेः ॥
नान्यत् प्रयोजनं ज्ञानाध्यानात् कर्मकृतेरपि ।
श्रवणाच्चाथ पाठाद्वा विद्याभिः कञ्चिदिष्यते’ इति परमसंहितायाम् ॥
‘गुणाः सर्वेऽपि वेत्तव्या ध्यातव्याश्च न संशयः ।
नान्यत् प्रयोजनं मुख्यं गुणानां कथने भवेत् ॥
ज्ञानाध्यानसमायोगाद्गुणानां सर्वशः फलम् ।
मुख्यं भवेन्न चान्येन फलं मुख्यं क्वचिद्भवेत्’ इति ब्रह्मतन्त्रे ॥ 15 ॥
ॐ आत्मशब्दाच्च ॐ ॥ 16-381 ॥
‘आत्मेत्येवोपासीत’ इत्यनुपसंहारप्रमाणम् ॥ 16 ॥
॥ इति अध्यानाधिकरणम् ॥ 08 ॥
ॐ आत्मगृहीतिरितवदुत्तरात् ॐ ॥ 17-382 ॥
न च’आनन्दादयः प्रधानस्य’ इत्युक्तिविरोधः । यतः’सत्यं ज्ञानमनन्तम् ब्रह्म।’विज्ञानमानन्दम् ब्रह्म’ इतिवदेवात्मशब्दगृहीतिः ।
‘अत्र ह्येते सर्व एकीभवन्ति’ इत्युत्तरात् ।
‘आनन्दानुभवत्त्वाच्च निर्दोषत्वाच्च भण्यते ।
नित्यत्वाच्च तथाऽऽत्मेति वेदवादिभिरीश्वरः’ इति बृहत्तन्त्रे ॥ 17 ॥
॥ इति आत्मगृहीत्यधिकरणम्॥ 09 ॥
ॐ अन्वयादिति चेत् स्यादवधारणात् ॐ ॥ 18-383 ॥
सर्वगुणानामान्वय आत्म शब्दे भवति ।
‘आप्तव्याप्तेरात्मशब्दः परमस्य प्रयुज्यते’
इति वचनादिति चेत् सत्यम् । स्याच्च्यैवं । आत्मेत्येवेत्यवधारणात् । अन्यथा सर्वोपसंहारवचनविरोधात् ॥ 18 ॥
॥ इति अन्वयाधिकरणम् ॥ 10 ॥
ॐ कार्याख्यानादपूर्वम् ॐ ॥ 19-384 ॥
‘अलौकिकास्तस्य गुणा ह्युपास्य अलौकिकं मुक्तिकार्यं यतोऽस्य’ इति कार्याख्यानादन्यत्रादृष्टा एव गुणा उपास्याः ॥ 19 ॥
॥ इति कार्या(ख्यान)धिकरणम् ॥ 11 ॥
ॐ समान एवं चाभेदात् ॐ ॥ 20-385 ॥
अपूर्वत्वेऽपि समानानामेवोपसंहारः। न तु त्रिविक्रमत्वादीनां कादाचित्कानां पृथक्त्वेन । नित्यविक्रान्त्यादिष्वन्तर्भावात् ॥ 20 ॥
ॐ सम्बन्धादेवमन्यत्रापि ॐ ॥ 21-386 ॥
परमात्मसम्बन्धित्वेन नित्यत्वात् त्रिविक्रमत्वादिष्वप्युपसंहार्यत्वं युज्यते।
‘गुणास्त्रैविक्रमाद्याश्च संहर्तव्या न संशयः ।
विरिञ्चस्यैव नान्येषां स हि सर्वगुणाधिकः’ इति ब्रह्मतन्त्रे ॥ 21 ॥
॥ इति समानाधिकरणम् ॥ 12 ॥
ॐ न वा विशेषात् ॐ ॥ 22-387 ॥
न वा ऽऽत्मशब्देन सर्वगुणगृहीतिः । अधिकारिविशेषात् ॥ 22 ॥
ॐ दर्शयति च ॐ ॥ 23-388 ॥
‘सर्वान् गुणानात्मशब्दो ब्रवीति ब्रह्मादीनामितरेषां न चैव’
इति भाल्लवेयश्रुतिः ॥ 23 ॥
॥ इति विशेणाधिकरणम्(नानाधिकरणम्) ॥ 13 ॥
ॐ सम्भृतिद्युव्याप्तपि चातः ॐ ॥ 24-389 ॥
सम्भृतिद्युव्याप्ती अपि देवादीनामुपसंहर्तव्ये नान्येषाम् । अत एव योग्यताविशेषात् ।
‘देवादीनामुपास्यास्तुभृतिव्याप्त्यादयो गुणाः ।
आनन्दाद्यास्तु सर्वेषामन्यथाऽनर्थकृद्भवेत्’ इति च ब्रह्मतर्के ॥ 24 ॥
॥ इति संभृत्यधिकरणम् ॥ 14 ॥
यस्यां विद्यायां महागुणा उच्यन्ते सोत्तमानामितराऽन्येषामिति
चेन्न –
ॐ पुरुषविद्यायामपि चेतरेषामनाम्नानात् ॐ ॥ 25-390 ॥
पुरुषसूक्तोक्तविद्यायामपि केषांचिद्गुणानामनाम्नानात् ।
‘सर्वतः पौरुषे सूक्ते गुणा विष्णोरुदीरिताः ।
तत्रापि नैव सर्वेऽपि तस्मात् कार्योपसंहृतिः’ इति ब्रह्मतर्के ॥ 25 ॥
॥ इति पुरुषविद्याधिकरणम् ॥ 15 ॥
ॐ वेधाद्यर्थभेदात् ॐ ॥ 26-391 ॥
‘भिन्धि विद्धि श्रुणीहीति फलभेदेन सर्वशः ।
यत्यादीनां तेष्वयोगान्नाधिकार्येकता भवेत् ।
अयोग्योपासनादीयुरनर्थं चार्थनाशनम्’ इति बृहत्तन्त्रे ॥
॥ इति वेधाद्यधिकरणम् ॥ 16 ॥
मुक्तस्योपासना कर्तव्या न वेत्यतो ब्रवीति –
ॐ हानौ तूपायनशब्दशेषत्वात् कुशाछंदस्तुत्युपगानवत् तदुक्तम् ॐ
॥27-392॥
नियतस्वाध्यायानन्तरं स्वेच्छया कुशाग्रहणस्तुत्युपगानवदेव मोक्ष उपासनादिः ।’ब्रह्मविदाप्नोति परम्’ इति मोक्षवाक्यशेषत्वादितरेषाम् ॥ तच्चोक्तम्’’एतत् सामगायन्नास्ते’ इत्यादि । ब्रह्मतर्के च-
‘मुक्ता अपि हि कुर्वन्ति स्वेच्छयोपासनं हरेः ।
नियमानन्तरं विप्राः कुशाद्यैरप्यधीयते’ इति ॥
‘कृष्णो मुक्यैरिज्यते वीतमोहैः’ इति च भारते ॥ 27 ॥
ॐ साम्परायेतर्तव्याभावात् तथा ह्यन्ये ॐ ॥ 28-393 ॥
स्वेच्छयैवेत्यङ्गीकर्तव्यम् । मुक्तस्य तीर्णत्वात् ।‘तीर्णो हि तदा सर्वां भवति’ इति ह्यन्ये पठन्ति ।
वायुप्रोक्ते च
‘स्थितप्रज्ञत्वमाप्ता ये ज्ञानेन परमात्मनः ।
ब्रह्मलोकं गताः सर्वे ब्रह्मणा च परं गताः ।
तीर्णतर्तव्यभागश्च स्वेच्छयोपासते परम्’ इति ॥ 28 ॥
॥ इति मुक्तोपासनाधिकरणम् (पा. हान्यधिकरणम्) ॥ 17 ॥
कर्मापि कुर्वन्ति न वेत्याह –
ॐ छन्दत उभयाविरोधात् ॐ ॥ 29-394 ॥
स्वेच्छया कुर्वन्ति न वा । बन्धप्रत्यवाययोरभावात् ॥ 29 ॥
ॐ गतेरर्थवत्त्वमुभयथाऽन्यथा ह विरोधः ॐ ॥ 30-395 ॥
बन्धप्रत्यवायाभावे हि मोक्षस्यार्थवत्त्वम् । अन्यथा मोक्षत्वमेव न स्यात् ॥
‘कदाचित् कर्म कुर्वन्ति कदाचिन्नैव कुर्वते ।
नित्यज्ञानस्वरूपत्वान्नित्यं ध्यायन्ति केशवम् ॥
तीर्णतर्तव्यभागा ये प्राप्तानन्दाः परात्मनः ।
प्रत्यवायस्य बन्धस्याप्यभावात् स्वेच्छया भवेत्’ इति हि ब्रह्माण्डे ॥ 30 ॥
ॐ उपपन्नस्तल्लक्षणार्थोपलब्धेर्लोकवत् ॐ ॥ 31-396 ॥
उपपन्नश्चैवम्भावः । प्राप्तत्वात् तल्लक्षणस्य फलस्य । यथा लोके विद्यर्थत्वेन विष्णुक्रमणादिकं कृत्वा समाप्तकर्मेच्छया करोति न करोति च ॥ 31 ॥
इति छन्दादिकरणम्
ॐ अनियमः सर्वेषामविरोधाच्छब्दानुमानाभ्याम् ॐ ॥ 32-397 ॥
प्राप्तज्ञानानामपि केषांचिन्मुक्तिप्राप्तिः केषांचिन्न, यथोपसंहारनियम इति न मन्तव्यम् ।
‘सर्वेगुणा ब्रह्मणैव ह्युपास्या नान्यैर्देवैः किमु सर्वैर्मनुष्यैः’
त्युपसंहारविरोधादन्यत्राविरोधात् ।
‘न कश्चिद्ब्रह्मवित् स्मृतिमनुभवति मुक्तो ह्येव भवति तस्मादाहुः स्मृतिहेति’ इति कौण्डन्यश्रुतेश्च ।
यथा केषाञ्चिन्मोक्ष एवमन्येषामित्यनुमानाच्छ ॥ 32 ॥
॥ इति अनियमाधिकरणम् ॥ 19 ॥
ॐ यावदधिकारमवस्थितिराधिकारिकाणाम् ॐ ॥ 33-398 ॥
यथा यथाऽधिकारो विशिष्यते एवं मुक्तावानन्दो विशिष्यते ।‘मनुष्येभ्यो गन्धर्वाणां गन्धर्वेभ्यः ऋषीणामृषिभ्यो देवानां देवेभ्य इन्द्रस्य इंद्राद्रुद्रस्य रुद्राद्ब्रह्मण एष ह्येव शतानन्दः’ इति चतुर्वेदशिखायाम् ।
अध्यात्मे च –
‘ज्ञानं चोपासनं चैव मुक्तावानन्द एव च ।
यथाधिकारं देवानां भवन्त्येवोत्तरोत्तरम्’ इति ॥ 33 ॥
ॐ अक्षरधियां त्वविरोधः सामान्यतद्भावाभ्यामौपसदवत् तदुक्तम् ॐ
॥34-99 ॥
न चासमत्वेन विरोधो भवति । ब्रह्मधीत्वाद्दोषाभावसाम्यादुत्तमेभ्योऽन्येषां भावाच्च । औपसदवच्छिष्यवत् ।
उक्तं च तुरश्रुतौ –
‘नानाविधा जीवसङ्घा विमुक्तौन चैव तेषां ब्रह्मधियां विरोधः।
दोषाभावाद्गुरुशिष्यादिभावाल्लोकेऽपि नासौ किमु तेषां विमुक्तेः’ इति ॥ 34 ॥
॥ इति यावदधिकाराधिकरणम् ॥ 20 ॥
ॐ इयदामननात् ॐ ॥ 35-400 ॥
नामाध्यारभ्य प्राणान्तमुत्तरोत्तरमुत्तमत्वमुक्तम्। न प्राणात् किञ्चिद्बूय उक्तम् । तथाऽपि पूर्ववत् स्यात् इति न वाच्यम् ।
प्राणो वाव सर्वेभ्यो भूयान्न हि प्राणाद्भूयान् प्राणो ह्येव भूयांस्तस्माद्भूयान् नाम’ इति कौण्ठरव्यश्रुतेः ॥ 35 ॥
ॐ अन्तरा भूतग्रामवदिति चेत् तदुक्तम् ॐ ॥ 36-401 ॥
यथा भूतग्राम एकस्मादेक उत्तमोऽस्त्येव, एवं प्राणादपि परमात्मानमन्तरा विद्यत इति चेन्न। प्राणादुत्तमाभावे प्रमाणमुक्तम् । अन्यत्रोत्तमाभावे न प्रमाणम्। दृष्यते चान्यत्रोत्तमत्वम् ॥ 36 ॥
ॐ अन्यथा भेदानुपपत्तिरिति चेन्नोपदेशवत् ॐ ॥ 37-402 ॥
प्राणस्य सर्वोत्तमत्वे परमात्मना भेदानुपपत्तिरिति चेन्न । श्रुत्युपदिष्टवदुपपत्तेः । अन्येभ्यः प्राणस्योत्तमत्वं तस्मात् परमात्मनो ह्युपदिष्टम् ॥ 37 ॥
॥ इति इयदामननाधिकरणम् ॥ 21 ॥
नेति चेन्न-
ॐ व्यतिहारो विशिंषन्ति हीतरवत् ॐ ॥ 38-403 ॥
उक्तं प्राणात् परमात्मन उत्तमत्वं पूर्वोक्ताध्याहारेण’एष तु वा अतिवदति’ इति विशिंषन्ति हि । यथेतरेषु विशेषणम् ।
‘उत्तमत्वं हि देवानां मुक्तावपि हि मानवात् ।
तेभ्यः प्राणस्य तस्माच्च नित्यमुक्तस्य वै हरेः’ इति च ब्रह्मतन्त्रे ॥ 38 ॥
॥ इति व्यतिहाराधिकरणम् ॥ 22 ॥
कृतिर्निष्ठा ज्ञानमित्यादीनां भेदाद्बहव उत्तमा इति चेन्न –
ॐ सैव हि सत्यादयः ॐ ॥ 29-404 ॥
सत्यादिगुणास्तस्या एव परदेवतायाः स्वरूपभूताः । ब्रह्मतर्के च –
‘नामादिप्राणपर्यन्ताद्यो हि सत्यादिरूपवान् ।
तस्मै नमो भगवते विष्णवे सर्वजिष्णवे’ इति ॥
‘सत्याद्या अहमात्मान्ता यद्गुणाः समुदीरिताः ।
तस्मै नमो भगवते यस्मादेव विमुच्यते’ इति चाध्यात्मे ॥ 39 ॥
॥ इति सत्याद्यधिकरणम् ॥ 23 ॥
प्रकृतेरपि जन्मादेः संसारप्राप्तेः किमिति नामादिष्वपाठ इत्यत्रोच्यते-
ॐ कामादितरत्र तत्र चायतनादिभ्यः ॐ ॥ 40-405 ॥
स्वेच्छयैव मूलस्थाने स्थिताऽन्यत्रावतारान् करोतीश्वरेच्छानुसारेण ।
‘सर्वायतना सर्वकाला सर्वेच्छा न बद्धाबन्धिका सैषा प्रकृतिरविकृतिः’
इति वत्सश्रुतेः ।
‘नामादयस्तु बद्धत्वान्मोचकत्वात् परोऽपि च ।
उभयोरप्यभावेन यथाऽव्यक्तं न तूदितम् ॥
श्रुतौ तथा जीवपरावुच्येते किञ्चिनेतरत् ।
नोच्यते च तदा तत्त्वद्वयं वै समुदाहृतम्’ इति ब्रह्मतर्के ॥ 40 ॥
ॐ आदरादलोपः ॐ ॥ 41-406 ॥
अबद्धत्वेऽपि भक्तिविशेषादेवोपासनाद्यलोपस्तस्या भवति ।
‘यथा श्रीर्नित्यमुक्ताऽपि प्राप्तकर्माऽपि सर्वदा ।
उपास्ते नित्यशो विष्णमेवं भक्तो हरेर्भवेत्’ इति बृहत्तन्त्रे ॥ 41 ॥
ॐ उपस्थितेस्तद्वचनात् ॐ ॥ 42-407 ॥
अनादिकाले भगवत्सम्बन्धित्वाद्युज्यते च नित्यमुक्तत्वं तस्याः । ‘द्वावेतावनादिनित्यावनादियुक्तौ नित्यमुक्तावनादिकृतौ नित्यकृतौ योऽयं परमो या च प्रकृती रमते ह्यस्यां परमो रमते ह्यस्मिन् प्रकृतिः स्वस्मिन् हि रमते परमो न स्वस्मिन् प्रकृतिरत एनमाहुः परम इति’ इति गौपवनश्रुतिवचनात्॥42 ॥
॥ इति कामाधिकरणम् ॥ 24 ॥
दर्शनार्थं ह्युपासनम् । तच्च श्रवणादेरेव भवति । अतः किमर्थमित्यत्रोच्यते–
ॐ तन्निर्धारणार्थनियमस्तद्दृष्टेः पृथग्ध्यप्रतिबन्धः पलम् ॐ॥43-408 ॥
तत्त्वनिश्चयो वेदार्थनियमश्च ब्रह्मदृष्टेः पृथगेव । हिशब्देन’आत्मा वाऽरे द्रष्टव्यः श्रोतव्यो मन्तव्यो निदिध्यासितव्य’ इति श्रुतिं सूचयति । श्रवणादिफलं चाज्ञानविपर्ययादिदर्शनप्रतिबन्धनिवृत्तिः । ब्रह्मतर्के च –
‘श्रुत्वा मत्वा तथा ध्यात्वा तदज्ञानविपर्ययौ ।
संशयं च पराणुद्य लभते ब्रह्मदर्शनम्’ इति ॥ 43 ॥
॥ इति निर्धारणाधिकरणम् ॥ 25 ॥
ॐ प्रदानवदेव हि तदुक्तम् ॐ ॥ 44-409 ॥
न च श्रवणादिमात्रेण ब्रह्मदृष्टिर्भवति, किन्तु सेतिकर्तव्येन । यथा गुरुदत्तं तथैव भवति।’आचार्यवान् पुरुषो वेद’ इति ह्युक्तम् ॥ 44 ॥
॥ इति प्रदानाधिकरणम् ॥ 26 ॥
गुरुप्रसादः स्वप्रयत्नो वा बलवानिति निगद्यते-
ॐ लिङ्गभूयस्त्वात् तद्धि बलीयस्तदपि ॐ ॥ 45-410 ॥
ऋषभादिभ्यो विद्यां ज्ञात्वाऽपि सत्यकामेन’भगवांस्त्वेव मे कामं ब्रूयात्’ श्रुतं ह्येव भगवद्दृशेभ्य आचार्याद्यैव विद्या विदिता साधिष्ठं प्रापयति’ इति वचनात् ।‘अत्र ह न किञ्चन वीयाय’ इत्यनुज्ञानादुपकोसलवचनाच्च लिङ्गभूयस्त्वाद्गुरुप्रदानमेव बलवत् । तर्हि तावताऽलमिति न मन्तव्यम् ।’श्रोतव्यो मन्तव्यः’ इत्यादेस्तदपि कर्तव्यम् । वाराहे च –
‘गुरुप्रसादो बलवान्न तस्माद्बलवत्तरम् ।
तथाऽपि श्रवणादिश्च कर्तव्यो मोक्षसिद्धये’ इति ॥ 45 ॥
॥ इति गुरुप्रसादाधिकरणम् (लिङ्गभूयस्त्वाधिकरणम्) ॥ 27 ॥
ॐ पूर्वविकल्पःप्रकरणात् स्यात् क्रियामानसवत् ॐ ॥ 46-411 ॥
न च पूर्वप्राप्त एव गुरुरिति नियमः । समग्रानुग्रहं चेत् पश्चात्तनः करोति स्वयमेव तदा विकल्पः स्यात् । मानसक्रियावत्, यथोभयोर्ध्यानयोः समयोः ।
‘पूर्वस्मादुत्तमो लब्धः स्वयमेव गुरुर्यदि ।
गृह्णीयादविचारेण विकल्पः समयोर्भवेत् ॥
समग्रानुग्रहाभावात् सत्यकामः स्वकं गुरुम् ।
ऋषभाद्यनुज्ञया चैष प्राप तस्माद्धि युज्यते’ इति बृहत्तन्त्रे ॥
‘समग्रानुग्रहं कश्चित् स्वयमेव समो यदि ।
कुर्यात् पुनश्च गृह्णीयादविरोधेन कामतः ॥
ध्यानयोः समयोर्यद्वद्विकल्पः कामतो भवेत् ।
एवं गुरोर्द्वितीयस्य विकल्पो ग्रहणेऽपि च’
इति महासंहितायाम् ॥ 46 ॥
ॐ अतिदेशाच्च ॐ ॥ 47-412 ॥
‘ब्रह्मोपास्त्व बह्मोपचरस्व तच्छ्रुणु हि तत्त्वामवतु । या ब्रह्मोपचरेर्यथा मामुपचरेर्ये चान्येऽस्मद्विधाः श्रेयसश्च तानुपास्व तानुपचरस्व तेभ्यः शृणु हि ते त्वामवन्तु’ इति पौष्यायणश्रुतावतीदेशाच्च॥ 47 ॥
॥ इति पूर्वविकल्पाधिकरणम् ॥ 28 ॥
न च’कर्मण्यैव हि संसिद्धिमास्थिता जनकादयः’ इत्यादिनाऽन्यन्मोक्षसाधनम् ।
ॐ विद्यैव तु निर्धारणात् ॐ ॥ 48-413 ॥
‘तमेवं विदित्वाऽतिमृत्युमेति नान्यः पन्था विद्यते अयनाय’
इति निर्धारणाद्विद्ययैव मोक्षः ॥ 48 ॥
ॐ दर्शनाच्च ॐ ॥ 49-414 ॥
न केवलं विद्यया किन्त्वपरोक्षज्ञानेनैव च।
सर्वान् परो माययाऽयं सिनीते दृष्ट्वैव तं मुच्यते नापरेण’
इति कौशिकश्रुतेः ॥ 49 ॥
॥ इति विद्याधिकरणम् ॥ 29 ॥
ॐ श्रुत्यादिबलीयास्त्वाच्च न बाधः ॐ ॥ 50-415 ॥
सावधारणा बलवति श्रुतिः ।
‘इन्द्रोऽश्वमेधांश्चतमिष्ट्वाऽपि राजा ब्रह्माणमीढ्यं समुवाचोपपन्नः॥
न कर्मभिर्न धनैर्नैव चान्यैः पश्ये सुखं तेन तत्त्वं ब्रवीहि’
इति बलवल्लिङ्गम् ॥
‘नास्त्यकृतः कृतेन’ इत्युपपत्तिश्च ।
‘कर्मणा बध्यते जन्तुर्विद्यया च विमुच्यते ।
तस्मात् कर्म न कुर्वन्ति यतयः पारदर्शिनः’
इति युक्तिमद्बगवद्वचनम् ॥
अतो न प्रमाणान्तरबाधः ।’कर्मण्यैव’ इत्ययोगव्यवच्छेदः ॥ 50 ॥
॥ इति अबाधाधिकरणम् (श्रुत्यधिकरणम्) ॥ 30 ॥
ॐ अनुबन्धादिभ्यः ॐ ॥ 51-416 ॥
न केवलं श्रवणादिभिर्गुरुप्रसादेन च ब्रह्मदर्शनम् ।
किन्तु भक्त्यादिभिश्च ।
‘सर्वलक्षणसम्पन्नः सर्वज्ञो विष्णुतत्परः ।
यद्गुरुः सुप्रसन्नः सन् दद्यात् तन्नान्यथा भवेत् ॥
तथाऽप्यनादिसंसिद्धो भक्त्यादिगुणपूगतः ।
लभेद्गुरुप्रसादं च तस्मादेव च तद्भवेत्’ इति ॥
‘भक्तिर्विष्णौ गुरौ चैव गुरोर्नित्यप्रसन्नताम् ।
दद्याच्चमदमादिश्च तेन चैते गुणाः पुनः ॥
तैः सर्वैर्दर्शनं विष्णोः श्रवणादिकृतं भवेत्’
इति नारायणतन्त्रे ॥ 51 ॥
॥ इति अनुबन्धाद्यधिकरणम् ॥ 31॥
ॐ प्रज्ञान्तरपृथक्त्ववद्दृष्टिश्च तदुक्तम् ॐ ॥ 52-417 ॥
उपासनाभेदवद्दर्शनभेदः । तच्चोक्तं कमठश्रुतौ –
‘अंतर्दृष्टयो बहिर्दृष्टयोऽवतारदृष्टयः सर्वदृष्टय इति । देवावाव सर्वदृष्टयस्तेषु चोत्तरोत्तरमाब्रह्मणोऽन्येषु यथायोगं यथा ह्याचार्या आचक्षते’ इति । आध्यात्मे च –
‘दृष्ट्वैव ह्यवताराणां मुच्यन्ते केचिदञ्जसा ।
दर्शनेनान्तरेणान्ये देवाः सर्वत्र दर्शनात् ॥
तेषां विशेषमाचार्यो वेत्ति सर्वज्ञतां गतः’ इति ॥ 52 ॥
॥ इति दर्शनबेधादिकरणम् (प्रज्ञान्तराधिकरणम्) ॥ 52 ॥
ॐ न सामान्यादप्युपलब्धेर्मृत्युवन्न हि लोकापत्तिः ॐ ॥ 53-418 ॥
न सामान्यदर्शनमात्रेण मुक्तिः । यथा मृत्युमात्रात् । न हि लोकापत्तिमात्रं मुक्तिः ।
‘सामान्यदर्शनाल्लोका मुक्तिर्योग्यात्मदर्शनात्’
इति हि नारायणतन्त्रे॥
‘मुच्यते नात्र सन्देहो दृष्ट्वा तु स्वात्मयोग्यया’ इति च ॥
‘दर्शनेनात्मयोग्येन मुक्तिर्नान्येन केनचित्’ इति चाध्यात्मे ॥ 53 ॥
॥ इति न सामान्याधिकरणम् ॥ 33 ॥
‘भक्तिरेवैनं नयति भक्तिरेवैनं दर्शयति भक्तिवशः पुरुषो भक्तिरेव भूयसी’ इति माठरश्रुतेर्न परमात्मना दर्शनमिति चेन्न ।
‘तस्यैष आत्मा विशते ब्रह्मधाम’ इति श्रुतेः ।
कथं तर्ह्येषा श्रुतिः –
ॐ परेण शब्दस्य ताद्विध्यं भूयस्त्वात् त्वनुबन्धः ॐ ॥ 54-419 ॥
परमात्मैवं भक्त्या दर्शनं प्राप्य मुक्तिं ददातीति प्रधानसाधनत्वाद्भक्तिः करणत्वेनोच्यते। मायावैभवे च
‘भक्तिस्थः परमो विष्णुस्तयैवैनं वशं नयेत् ।
तयैव दर्शनं यातः प्रदद्यान्मुक्तिमेतया ॥
स्नेहानुबन्धो यस्तस्मिन् बहुमानपुरस्सरः ।
भक्तिरित्युच्यते सैव करणं परमीशितुः’ इति ॥
सर्वशब्दानां ब्रह्मणि प्रवृत्तेश्च ॥ 54 ॥
॥ इति ताद्विध्याधिकरणम् (परेणाधिकरणम्) ॥ 34 ॥
जीवांशानां पृथगुत्पत्तेर्नानादियोग्यतापेक्षेति न मन्तव्यम् । कुतः ?
ॐ एकः आत्मनः शरीरे भावात् ॐ ॥ 55-420 ॥
अंशांशिनोरेकत्वमेव । अंशिकर्मनिर्मितशरीर एवांशस्य भावात् ॥ 55 ॥
ॐ व्यतिरेकस्तद्भावभावित्वान्न तूपलब्धिवत् ॐ ॥ 56-421 ॥
ज्ञानादिभेधे विद्यमानेऽपि नांशांशिनोः पृथग्भाव एव । तदुपासनादिभोगादंशस्य । परमसंहितायां च –
‘अंशिनस्तु पृथग्जाता अंशास्तस्यैव कर्मणा ।
पुनरैक्यं प्रपद्यन्ते नात्र कार्य विचारणा’ इति ॥ 56 ॥
॥ इति एकाधिकरणम् ॥ 35 ॥
ॐ अङ्गावबद्धास्तुन शाखासु हि प्रतिवेदनम् ॐ ॥ 57-422 ॥
ब्रह्माद्यङ्गदेवतावबद्धोपासनादि प्रतिशाखं प्रतिवेदं च नोपसंह्रियते। हिशब्दात्
‘समत्वाद्वोत्तमत्वाद्वा नाङ्गदेवाद्युपासनम् ।
उपसंहार्यमित्याहुर्वेदसिद्धान्तवेदिनः’
इति ब्रह्मतर्कवचनात् ॥ 57 ॥
ॐ मन्त्रादिवद्वाऽविरोधः ॐ ॥ 58-423 ॥
सर्वदेवतामन्त्रा यथाऽधीयन्त एवमविरोधो वा ।
‘उपासनाङ्गदेवानां परमाङ्गतया भवेत् ।
उपसंहृतिर्विशेषे तु फलनामन्यथा न तु ॥
पुरुषाणां विशेषाद्वा यथायोगं भविष्यति’ इति बृहत्तन्त्रे ॥ 58 ॥
॥ इति अङ्गावबद्धाधिकरणम् ॥ 36 ॥
ॐ भूम्नःक्रतुवज्ज्यायस्त्वं तथा च दर्शयति ॐ ॥ 59-424 ॥
सर्वगुणेषु भूमगुणस्य ज्यायस्त्वं क्रतुवत् । सर्वत्र सहभावात् दीक्षाप्रायणीयोदयनीयसवनत्र यावभृथात्मकः क्रतुः ।
‘भूमैव देवः परमो ह्युपास्यो नैवाभूमा फलमेषां विधत्ते ।
तस्माद्भूमा गुणतो वै विशिष्टो यथा क्रतुः कर्ममध्ये विशिष्टः ॥’
इति च गौपवनश्रुतिः ॥ 59 ॥
॥ इति भूमाधिकरणम् ॥ 37 ॥
ॐ नाना शब्दादिभेदात् ॐ ॥ 60-425 ॥
‘शब्दोऽनुमा तथैवाक्षो योग्यताभेदतः सदा ।
ब्रह्मादीनामेकमर्थं बहुधा दर्शयन्ति हि ॥
अतः पूर्णत्वमीशस्य वानैवैषां प्रदृश्यते ।
अतः फलस्य नानात्वं नानैवोपासनं यतः’ इति ब्रह्मतर्के ।
अतो भूमत्वमपि नानैवोपास्यते ॥ 60 ॥
॥ इति नाना(शब्दा)धिकरणम् ॥ 38 ॥
ॐ विकल्पो विशिष्टफलत्वात् ॐ ॥ 61-426 ॥
स्वयोग्योपासनानन्तरं सामान्यस्यापि कस्यचिदुपासनं विकल्पेन भवति विशिष्टफलापेक्षया ।
‘मुक्त्यर्थमात्मयोग्यं हि कार्यमेव ह्युपासनम् ।
नृसिंहादिकमन्यच्च दुरितादिनिवृत्तये ॥
उपास्यते यथायोगं न वा फलविभेदतः’ इति च ब्रह्मतर्के ॥ 61 ॥
॥ इति विकल्पाधिकरणम् ॥ 39 ॥
ॐ काम्यास्तुयथाकामं समुच्चीयेरन्न वा पूर्वहेत्वभावात् ॐ ॥ 62-427 ॥
‘यस्य यस्य हि यः कामस्तस्य तस्य ह्युपासनम् ।
तादृशानां गुणानां च समाहारं प्रकल्पयेत् ॥
अकामत्वान्मुमुक्षूणां न वा तेषामुपासनम् ।
तुष्ट्यर्थमीश्वरस्यैव न चोपास विदुष्यति’ इति बृहत्तन्त्रे ॥ 62 ॥
॥ इति काम्याधिकरणम् ॥ 40 ॥
ॐ अङ्गेषु यथाऽऽश्रयाभावः ॐ ॥ 63-428 ॥
अङ्गदेवतानां यथा यथा परमेश्वराङ्गाश्रयत्वं’चक्षोः सूर्यो अजायत’ इत्यादि तथा भावना कर्तव्या॥63॥
ॐ शिष्टेश्च ॐ ॥ 64-429 ॥
‘यस्मिन् यस्मिन् यो हि चाङ्गे निविष्टः परस्य चिन्त्यः स तथा तथैव’
इति पौत्रायणश्रुतेः ॥ 64 ॥
ॐ समाहारात् ॐ ॥ 65-430 ॥
‘अङ्गैः पराद्ये हि देवा विसृष्टास्तत्तद्गुणान् परमे संहरेत।
तांश्चापि तत्रैव विचिन्त्य देवान् स्थानं मुमुक्षुः परमं व्रजेत’
इति काषायणश्रुतौ समाहारवचनाच्च ॥ 65 ॥
ॐ गुणसाधारण्यश्रुतेश्च ॐ ॥ 66-431 ॥
‘साधारण्यात् सर्वगुणाः परस्य समाहार्यास्तत्त्वदृशो मुमुक्षोः’
इति माण्डव्यश्रुतेश्च ॥ 66 ॥
॥ इति यथाश्रयभावाधिकरणम् (अङ्गाधिकरणम्) ॥ 41 ॥
ॐ न वाऽतत्सहभावश्रुतेः ॐ ॥ 67-432 ॥
न वाऽङ्गदेवतोपसंहारः कार्यः । उपसंहारस्य सहाश्रवणात् ॥ 67 ॥
ॐ दर्शनाच्च ॐ ॥ 68-433 ॥
‘सत्यो ज्ञानः परमानन्दरूप आत्मेत्येवं नित्यदोपासनं स्यात् ।
नान्यत् किञ्चित् समुपासीत धीरः सर्वैर्गुणैर्देवगणा उपासते’
इति कमठश्रुतौ ॥ 68 ॥
॥ इति नवाधिकरणम् ॥ 42 ॥
॥ इति श्रीमदानन्दतीर्थभगवत्पादाचार्यविरचिते श्रीमद्ब्रह्मसूत्रभाष्ये तृतीयाध्यायस्य तृतीयः पादः ॥ 03-03 ॥

चतुर्थः पादः॥ 03-04 ॥
ज्ञानसामर्थ्यमस्मिन् पाद उच्यते –
ॐ पुरुषार्थोऽतः शब्दादिति बादरायणः ॐ ॥ 01-434 ॥
यद्दर्शनार्थमुपासनोक्ता तस्माद्दर्शनात् सर्वपुरुषार्थप्राप्तिरिति बादरायणो मन्यते ।
‘यं यं लोकं मनसा संविभाति विशुद्धस्तत्त्वः कामयते यांश्च कामान् ।
तं तं लोकं जायते तांश्च कामांस्तस्मादात्मज्ञं ह्यर्चयेद्भूतिकामः’ इति शब्दात् ॥ 01 ॥
ॐ शेषत्वात् पुरुषार्थवादो यथाऽन्येष्विति जैमिनिः ॐ ॥ 02-435 ॥
अस्त्येव मोक्षसाधनत्वं ज्ञानस्य । स्वर्गादिषु तत्साधनकर्मशेषत्वेन ।
‘स्वर्गं धनाद्देहतो वै गृहाच्च प्राप्स्यन्ति धीरा न त्वधीराः कुतश्चित्’ इतिवदति जैमिनिः ॥ 02 ॥
ॐ आचारदर्शनात् ॐ ॥ 03-436 ॥
ज्ञानिनामेव देवादीनामाचारदर्शनात् ॥ 03 ॥
ॐ तच्छ्रुतेः ॐ ॥ 04-437 ॥
‘यदेव विद्यया करोति श्रद्धयोपनिषदा तदेव वीर्यवत्तरं भवति’
इति शेषत्वश्रुतेः ॥ 04 ॥
ॐ समन्वारम्भणात् ॐ ॥ 05-438 ॥
‘कर्मैव देहं दैविकं मानुषं वाऽप्यन्वारभेन्नापरस्तत्र हेतुः ।
भोगांस्तदीयांश्च यथाविभागं ददाति कर्मैव शुभाशुभं यत्’
इति माठरश्रुतेश्च ।
संशब्ध प्राधान्यं दर्शयति ॥ 05 ॥
ॐ तद्वतो विधानात् ॐ ॥ 06-439 ॥
‘ज्ञानी च कर्माणि सदोदितानि कुर्यादकामः सततं भवेत्’ इति कमठश्रुतौ ज्ञानतोऽपि विधानात्
॥ 06 ॥
ॐ नियमाच्च ॐ ॥ 07-440 ॥
‘कुर्वन्नेवेह कर्माणि जीजीविषेच्छतं समाः ।
एवं त्वयि नान्यथेतोऽस्ति न कर्म लिप्यते नरे’ इति ॥ 07 ॥
ॐ अधिकोपदेशात् तु बादरायणस्यैवं तद्दर्शनात् ॐ ॥ 08-441॥
‘ज्ञानादेव स्वर्गो ज्ञानादेवापवर्गो ज्ञानादेव सर्वे कामाः सम्पद्यन्ते । तथापि यथा यथा कर्म कुरुते तथा तथाऽधिको भवति’
इति कौण्ठरव्यश्रुतेः ॥
युधिष्ठिरादीनां राजसूयादिना फलाधिक्य दर्शनाच्चेति बादरायण मतम् ॥ 08 ॥
ॐ तुल्यम् तु दर्शनम् ॐ ॥ 09-442 ॥
राजसूयादिकृतावकृतौ च सममेव तेषां विज्ञानम् ।
‘विज्ञातमेतत् सर्वेषां मुनीनां ब्रह्मदर्शनात् ।
स्यादेव मोक्षो नान्यस्मादिति तत्रापि चित्रता ॥
स्वर्गादयः कर्मणैव नान्येनेत्यपरे विदुः ।
ज्ञानेनाधिक्यमित्याहुर्जैमिन्याद्यास्तु केचन ॥
अदृष्टमेव ज्ञानेन दृष्टं नैवोपलभ्यते ।
इति केचिद्विदः प्राहुर्व्यासशिष्या इमेऽखिलाः ॥
यस्माद्व्यासमतं सर्वं सत्यमेव ततोऽखिलम् ।
यथाऽऽकाशस्त्वनन्तोऽपि व्यामो हस्तावदिस्तथा ।
प्रादेशोऽपि हि सत्येन तथैतेषां मतानि तु ॥
स्वयं तु भगवान् व्यासो व्याप्तज्ञानमहांशुमान् ।
अनन्ताकाशवत् पश्यन् निखिलं पुरुषोत्तमः ॥
ज्ञानेनैवाप्यते सर्वं कर्मणा त्वधिकं भवेत् ।
इति प्राह महायोगी पुमर्थानां विनिर्णयम्’ इति भविष्यत्पर्वणि ।
‘ज्ञानिनामपि देवानां विशेषः कर्मभिर्भवेत् ।
चीर्णीऽकृते वा ज्ञानस्य न विशेषोऽस्ति कर्मणि’ इति ब्रह्मतर्के ॥ 09 ॥
॥ इति पुरुषार्थाधिकरणम् ॥ 01 ॥
सर्वेषां पुरुषार्थापेक्षित्वाज्ज्ञानाधिकारतेत्यत आह –
ॐ असार्वत्रिकी ॐ ॥ 10-443 ॥
न सर्वेषामधिकारः ॥ 10 ॥
ॐ विभागः शतवत् ॐ ॥ 11-444 ॥
‘नवकोट्यो हि देवानां तेषां मध्ये शतस्य तु ।
सोमाधिकारो वेदोक्तो ब्रह्मणी द्वे शताधिके ॥
यथा तथैवा सङ्ख्येयाः प्रजास्तासु कियान् जनः ।
ज्ञानाधिकारी सम्प्रोक्तो विष्णुपादैकसंश्रयः’
इति वचनात् सुखापेक्षासाम्येऽपि विभाग इष्यतेऽधिकारार्थम् ॥ 11 ॥
कस्याधिकारः ?
ॐ अध्ययनमात्रवतः ॐ ॥ 12-445 ॥
‘अवैष्णवस्य वेदेऽपि ह्यधिकारो न विद्यते ।
गुरुभक्तिविहीनस्य शमादिरहितस्य च ॥
न च वर्णावरस्यापि तस्मादध्ययनान्वितः ।
ब्रह्मज्ञाने तु वेदोक्तेऽप्यधिकारी सतां मतः’ इति ब्रह्मतर्के ॥
‘पठेद्वेदानथार्थानधीयीताथ विचार्यः ब्रह्म विन्देत्’
इति च कौषारवश्रुतिः ॥ 12 ॥
॥ इति अधिकाराधिकरणम् (असार्वत्रिकाधिकरणम्) ॥ 02 ॥
ॐ नाविशेषात् ॐ ॥ 13-446 ॥
न सामान्येनाधिकारो देवादीनाम् ।
‘अथ पुमर्थसाधनान्यर्थो धर्मो ज्ञानमित्युत्तरोत्तरम् ।
तत्राधिकारिणो मनुष्या ऋषयो देवा इत्युत्तरोत्तरम्’
इति कौण्डिन्यश्रुतिः ॥ 13 ॥
॥ इति अधिकारविशेषाधिकरणम् (अविशेषाधिकरणम्) ॥ 03 ॥
‘अथ मुनिरमौनं च मौनं च निर्विद्याथ ब्राह्मणः स ब्राह्मणः केन स्याद्येन स्यात् तेनेदृश एव’ इति ज्ञानिनो यथेष्टाचरणं विधीयत इत्यत आह-
ॐ स्तुतयेऽनुमतिर्वा ॐ ॥ 14-447 ॥
न विधिः । ज्ञानिनः स्तुतये अनुमतिमात्रं वा । युज्यते च ॥ 14 ॥
ॐ कामकारेण चैके ॐ ॥ 15-448 ॥
‘कामाचाराः कामभक्षाः कामवादाः कामेनैवेमं देहमुत्सृज्याथ परात् परमीयुरनारम्भणम्’ इति चैके पठन्ति ॥ 15 ॥
ॐ उपमर्दं च ॐ ॥ 16-449 ॥
‘ओमित्युच्चार्यान्तरिममात्मानमभिपश्योपमृद्य पुण्यं च पापं च काममाचरन्तो ब्रह्मानुव्रजन्ति’ इति च तुरश्रुतौ ॥ 16 ॥
ॐ ऊर्ध्वरेतस्सु च शब्दे हि ॐ ॥ 17-450 ॥
न तावता कामचाराणां ज्ञानेऽधिकारः ।
‘य इमं परमं गुह्यमूर्ध्वरेतस्सु भाषयेत् ।
न तथा विद्यते भूयान् यं प्राप्यन्येऽपि भूयसः’
इति माठरश्रुतेः ॥ 17 ॥
ॐ परामर्शं जैमिनिरचोदना चापवदति हि ॐ ॥ 18-451 ॥
‘प्रातरुत्थायाथ सन्ध्यामुपासीत यत् सन्ध्यामुपासते ब्रह्मैव तदुपासतेऽथ देवान् नमेज्जुहुयाद् वेदानावर्तयीत नान्यत् किञ्चिदाचरेन्न सुरां पिबेन्न पलाण्डुं भक्षयीत न भृषं वेदेन्न विस्मरेतात्मानं सोमं पिबेद्दुतशेषेण वर्तयेत्’
इत्युक्ताचारपरामर्शेन विधिबन्धवर्जितत्वेन कामत एव तस्य चरणं कामचार इति जैमिनिर्मन्यते ।
न च निषिद्धं कर्म कर्तव्येमेवेति चोदना ।
‘ब्राह्मणो न हन्तव्यः’ इत्याद्यपवादश्च ॥ 18 ॥
ॐ अनुष्ठेयं बादरायणः साम्यश्रुतेः ॐ ॥ 19-452 ॥
अनुष्ठेयानां मध्य एव कामतश्चरणं कामतो निवृत्तिरेति बादरायणो मन्यते । ‘केन स्याद्येन स्यात् तेनेदृश एव’ इति साम्यश्रुतेः ।
‘यस्त्वात्मरतिरेव स्यादात्मतृप्तश्च मानवः ।
आत्मन्येव च सन्तुष्टस्तस्य कार्यं न विद्यते’ इति भगवद्वचनाच्च ॥ 19 ॥
ॐ विधिर्वा धारणवत् ॐ ॥ 20-453 ॥
‘केन स्याद्येन स्यात्’ इति विधिर्वा । यथा वेदधारणं त्रैवर्णिकानां विहितं नान्येषाम् । एवं स्वमतानुसारिणी प्रवृत्तिर्ज्ञानिनां विहिता । न तत्राधर्मशङ्का कार्या । नान्येषामिति वा ।
‘स्वेच्छयैव प्रवृत्तिस्तु ब्रह्मणो विधिचोदिता ।
नाशङ्क्यं तन्मतं क्वापि विष्णोः प्रत्यक्षचोदना ।
इतरेषां न विहिता स्वेच्छावृत्तिः कथञ्चन’ इति हि ब्राह्मे ॥ 20 ॥
ॐ स्तुतिमात्रमुपादानादिति चेन्नापूर्वत्वात् ॐ ॥ 21-454 ॥
स्तुतिमात्रमेव स्वेच्छाचरणं न विधिः । तैरपि सामान्यविधिस्वीकारादिति चेन्न । अपूर्वत्वात् परवशत्वात् । सर्वविध्यतिक्रमेण स्तुतिमात्रविषयत्वं परब्रह्मण एव हि ।
‘विधीनां विषयास्त्वन्ये ब्रह्मणः स्वेच्छया कृतौ ।
परस्य ब्रह्मणो ह्येव सर्वविधृतिदूरता’ इति च ब्रह्मतर्के ॥ 21 ॥
ॐ भावशब्दाच्च ॐ ॥ 22-455 ॥
‘यथाविधानमपरे विधिर्भावे प्रजापतेः ।
ब्रह्मणः परमस्यैव सर्वविद्यतिदूरता’ इति च तुरश्रुतौ ॥ 22 ॥
ॐ पारिप्लवार्था इति चेन्न विशेषितत्वात् ॐ ॥ 23-456 ॥
‘केन स्याद्येन स्यात्’ इत्यादयः स्थिरत्वनिवृत्त्यर्था इति चेन्न ।
‘त्रेधा ह ज्ञानिनो विधिनियता अनियताः स्वेच्छानियता इति ।
विधिनियता मनुष्या अनियता हि देवा ब्रह्मैव स्वेच्छानियतः’
इति गौपवनश्रुतौ विशेषितत्वात् ॥ 23 ॥
ॐ तथा चैकवाक्योपबन्धात् ॐ ॥ 24-457 ॥
एवं सति विधिवाक्यानां स्वेच्छावृत्तिवाक्यानां च सम्बन्धो भवति ॥ 24 ॥
ॐ अत एव चाग्नीन्धनाद्यनपेक्षा ॐ ॥ 25-458 ॥
अत एव ज्ञानस्य मोक्षादेन नाग्निहोत्राद्यपेक्षा ।
ब्रह्मतर्के च –
‘येषां ज्ञानं समुत्पन्नं तेषां मोक्षो विनिश्चितः ।
शुभकर्मभिराधिक्यं विपरीतैर्विपर्ययः ॥
स्वेच्छानुवृत्यैव भवेद् ब्रह्मणः प्रायशस्तथा ।
देवानामपि सर्वेषां विशेषादुत्तरोत्तरम्’ इति ॥ 25 ॥
ॐ सर्वापेक्षा च यज्ञादिश्रुतेरश्ववत् ॐ ॥ 26-459 ॥
सर्वधर्मापेक्षा च ज्ञानस्येत्पत्तौ ।
‘विविदिषन्ति यज्ञेन दानेन तपसाऽनाशकेन’ इति श्रुतेः ।
यथा गतिनिष्पत्यर्थमश्वादयोऽपेक्ष्यन्ते न विनिष्पन्नगतेर्ग्रामादिप्राप्तौ ॥ 26 ॥
ॐ शमदमाद्युपेतः स्यात् तथाऽपितु तद्विधेस्तदङ्गतया तेषामवश्यानुष्ठेयत्वात् ॐ ॥ 27-460 ॥
यद्यपि ज्ञानेनैव मोक्षो नियतस्तथाऽपि ज्ञानी शमदमाद्युपेतः स्यात्।’आचार्याद्विद्यामवाप्यैतमात्मानमभिपश्य शान्तो भवेद्दान्तो भवेदनुकोलो भवेदाचार्यं परिचरेत् परिचरेदाचार्यम्’ इति माठरश्रुतौ ज्ञानिनोऽपि तद्विधेः ।
‘ब्राह्मीं वाव त उपनिषदब्रूम’ इति ।
तस्यैतपो दमः कर्मेति प्रतिष्ठा वेदाः सर्वाङ्गानि सत्यमायतनम् ।
यो वा एतामुपनिषदमेवं वेद’
इति ज्ञानाङ्गतया तेषामवश्यानुष्ठेयत्वात् ।
‘यस्य ज्ञानं तस्य मोक्ष इति नात्र विचारणा ।
तस्य शान्त्यादयोऽङ्गानि तस्मात् तेषामनिष्ठितिः ॥
अवश्यकरणीया स्यादन्यथाऽल्पफलं भवेत्’ इति च आग्नेये ।
तु शब्दः पूर्णफलार्थत्वं सूचयति ॥ 27 ॥
ॐ सर्वान्नानुमतिश्च प्राणात्यये तद्दर्शनात् ॐ ॥ 28-461 ॥
‘यदि ह वा अप्येवंविन्निखिलं भक्षयीतैवमेव स भवति’
इति सर्वान्नानुमतिः प्राणात्ययविषया ।
‘न वा अजीविष्यमिमानखादन्निति होवाच कामो म उदपानम्’इति दर्शनात् ॥ 28 ॥
ॐ अबाधाच्च ॐ ॥ 29-462 ॥
‘अन्यायचरणाभावे न हि ज्ञानस्य बाधनम् ।
अतो विद्वानपि न्यायं वर्तेतोत्कर्षसिद्धये’ इति च ब्रह्मतर्के ॥ 29 ॥
ॐ अपि स्मर्यते ॐ ॥ 30-463 ॥
‘अतीतानागतज्ञानी त्रैलोक्योद्दरणक्षमः ।
एतादृशोऽपि नाचारं श्रौतं स्मार्तं परित्यजेत्’ इति हरिवंशेषु ॥ 30 ॥
ॐ शब्दश्चातोऽकामचारे ॐ॥ 31-464 ॥
‘स य एतदेवंविदेवं मन्वान एवं पश्यन् न कामचरितं चरेन्न कामं भक्षयीत न कामामनुवर्तेत’ इति कौण्डन्यश्रुतौ ।
अत इत्यल्पफलत्वं सूचयति ।
‘न निषिद्दानि वर्तेत पूर्णज्ञानफलेच्छया’ इति पाद्मे ॥ 31 ॥
ॐ विहितत्वाच्चाश्रमकर्मापि ॐ ॥ 32-465 ॥
न केवलं निषिद्दाकरणेन पूर्यते । कर्तव्यं च वर्णाश्रमविहितं कर्म ॥
‘पश्यन्नपीममात्मानं कुर्यात् कर्मविचारयन्।
यदात्मानः सुनियतमानन्दोत्कर्षमाप्नुयात्’
इति कौषारवश्रुतौ विहितत्वाच्च । अपिशब्दो वर्णधर्मसमुच्चयार्थः ॥ 32 ॥
ॐ सहकारित्वेन च ॐ ॥ 33-466 ॥
‘यथा राज्ञः सहकार्येव मन्त्री तथाऽप्यृते तं क्षितिपः कार्यमृच्छेत् ।
एवं ज्ञानं कर्म विनाऽपि कार्यं सहायभूतं न विचारः कुतश्चित्’
इति कमठश्रुतौ सहकारित्वोक्तेश्च ।
‘ज्ञानान्मोक्षो भवेत्येव सर्वकार्यकृतोऽपि तु ।
आनन्दो ह्रसतेऽकार्याच्छुभं कृत्वा तु वर्दते’ इति ब्रह्माण्डे ॥
सर्वदुःखनिवृत्तिश्च ज्ञानिनो निश्चितैव हि ।
उपासया कर्मभिश्च भक्त्या चानन्दचित्रता’ इति बृहत्तन्त्रे ॥
‘धर्मस्वरूपचित्रत्वाद्यो यो देवमनोगतः ।
स एव धर्मो विज्ञेयो न ह्येते लोकसम्मिताः’ इति च पाद्मे ॥ 33 ॥
॥ इति कामचाराधिकरणम् (स्तुत्यधिकरणम्) ॥ 04 ॥
ॐ सर्वथाऽपितु त एवोभयलिङ्गात् ॐ ॥ 34-467 ॥
सर्वप्रकारेणोत्साहेऽपि ये ज्ञानयोग्यास्त एव ज्ञानं प्राप्नुवन्ति नान्ये ।
‘य आत्माऽपहतपाप्मा विजरो विमृत्युर्विशोकोऽविजिघत्सोऽपिपासः सत्यकामः सत्यसङ्कल्पः सोऽन्वेष्टव्यः स विजिज्ञासितव्यः’
इति श्रुत्याऽऽचार्योपदेशसाम्येऽपि विरोचनो विपरीतज्ञानमापेन्द्रः सम्यज्ज्ञानमित्युभयविधलिङ्गात् ॥ 34 ॥
ॐ अनभिभवं च दर्शयति ॐ ॥ 35-468 ॥
‘दैवीमेव सम्पत्तिं देवा अभिगच्छन्त्यासुरीमेव चासुरा नैतयोरभिभवः कदाचित् स्वभाव एव ह्यवतिष्ठन्ते’ इति स्वभावानभिभवं च दर्शयति ॥ 35 ॥
ॐ अन्तरा चापि तु तद्दृष्टेः ॐ ॥ 36-469 ॥
सम्यज्ज्ञानविपरीतज्ञानयोरन्तरा स्थितानामपि देवासुरभावयोर्दार्ढ्यदृष्टेः॥ 36 ॥
ॐ अपि स्मर्यते ॐ ॥ 37-470 ॥
‘असुरा असुरेणैव स्वभावेन च कर्मणा ।
ज्ञानेन विपरीतेन तमो यान्ति विनिश्चयात् ॥
देवा दैवस्वभावेन कर्मणा चाप्यसंशयम् ।
सम्यज्ज्ञानेन परमां गतिं गच्छन्ति वैष्णवीम् ॥
नानयोरन्यथाभावः कदाचित् क्वापि विद्यते ।
मानुषा मिश्रमतयो विमिश्रगतयोऽपि च’ इति स्कान्दे ॥ 37 ॥
ॐ विशेषानुग्रहं च ॐ ॥ 38-471 ॥
शृण्वे वीर उग्रमुग्रं दमायन्नन्यमन्यमतिनेनीयमानः ।
एदमानद्विळुभयस्य राजा चोष्कूयते विश इन्द्रो मनुष्यान्’
इति विशेषानुग्रहं च दर्शयति देवेषु परमेश्वरस्य।
‘असुरान् दमयन् विष्णुः स्वपदं च सुरान् नयन् ।
पुनः पुनर्मानुषांस्तु सृतावावर्तयत्यसौ’ इति भविष्यत्पर्वणि ॥ 28 ॥
ॐ अतस्त्वितरज्ज्यायोलिङ्गाच्च ॐ ॥ 39-472 ॥
देवभागादसुरभाग एव बहुलः । ‘तस्मान्न जनतामियात्’ इति लिङ्गात् । चशब्दात्
‘ततः कनीयासा एव देवा ज्यायासा असुराः’ इति श्रुतेश्च ।
‘असुरा बहुला यस्मात् तस्मान्न जनतामियात्’ इति च ब्राह्मे ॥ 39 ॥
ॐ तद्भूतस्य तु तद्भावो जैमिनेरपि नियमातद्रूपाभावेभ्यः ॐ ॥ 40-473 ॥
असुरजातेरेवासुरत्वं देवजातेरेव देवत्वं जैमिनेरपि सिद्धमेव।
‘नासुरा दैवीं न देवा आसुरीं न मनुष्या दैवीमासुरीं च गतिमीयुरात्मीयामेव जातिमनुभवन्ति’ इति नियमश्रुतेः ।
‘नासुराणां दैवं रूपं न देवानामासुरं न चोभयं मनुष्याणां यो यद्रूपः स तद्रूपो निसर्गो ह्येष भवति’ इत्यतद्रूपत्वश्रुतेः ।
‘तं भूतिरिति देवा उपासांचक्रिरे ते बभूवुस्तस्माद्धाऽप्येतर्हि सप्तो भूर्भूरित्येव प्रशस्वित्यभूतिरित्यसुरासेते ह परूभभूवुः’
इति देवासुराणां भावाभावश्रुतेश्च ।
देवानां भूतिरित्येव मनो विष्णौ स्वभावतः ।
असुराणामभूतित्वेनैतन्नेयमतोऽन्यथा ॥
देवाः शापाभिभूतत्वात् प्रह्लादाद्या बभूविरे ।
अतः सुगतिरेतेषां नान्यथा व्यत्ययो भवेत्’ इति चाध्यात्मे ॥ 40 ॥
॥ इति उभयलिङ्गाधिकरणम् ॥ 05 ॥
ॐ न चाधिकारिकमपि पतनानुमानात् तदयोगात् ॐ ॥ 41-474 ॥
न च परमात्मैश्वर्यादिकमाकाङ्क्ष्यम्, ब्रह्मादीनामपु नाकाङ्क्षयं, किमुपरस्येति सूचयितुमपिशब्दः । चशब्दस्तु ज्ञानार्थीनां पूर्वोक्तादित्थम्भावान्तरसूचकः । अयोग्यमारोढुं प्रयतन् प्रपतन् हि दृश्यते । एवमयोगस्य परमात्मैश्वर्यस्य ब्रह्मादिपदस्य चाकाङ्क्षायां पतनमनुमीयते ।
‘न देवपदमन्विच्छेत् कुत एव हरेर्गुणान् ।
इच्छन् पतति पूर्वस्मादधस्ताद्यत्र नोत्थितिः’ इति ब्रह्माण्डे ।
‘स्वकीयमिच्छमानं तु राजाद्याः पातयन्ति हि ।
एवमेव सुराद्याश्च हरिश्च स्वपदेच्छुकम्’
इत्याद्यनुमानरूपवाक्याच्च
‘मायाभिरुत्सिसृप्सत इन्द्र द्यामारुरुक्षत । अवदस्यूँरधूनुथाः’ इति च श्रुतिः॥
ॐ उपपूर्वमपीत्येके भावशमनवत् तदुक्तम् ॐ ॥ 42-475 ॥
उपदेवपदं च नाकाङ्क्ष्यमित्येके । भावशमनवदृष्टिपदवदेव । तच्चोक्तमिन्द्रद्युम्नश्रुतौ –
‘अथ यथर्षीन् प्रजापतीन् नाकाङ्क्षेदेवं न गन्धर्वान् न विद्याधरान् न सिद्धान्’ इति।
बृहत्संहितायां च –
‘न दैवानभिकाङ्क्षेत कुत एव हरेर्गुणान् ।
प्राजापत्यान् न चार्षां गान्धर्वादीनपि क्वचित् ॥
ऋष्यादिषु विशेषे तु दोषो नैवाविशेषतः’
इति विशेषदर्शनार्थमेक इत्युक्तम् ॥ 42 ॥
ॐ बहिस्तूभयथाऽपि स्मृतेराचाराच्च ॐ ॥ 43-476 ॥
देवर्षिगन्धर्वादिपदेभ्योऽन्यत्र शुभविषय आकाङ्क्षायामनाकाङ्क्षायां च न पतनम् ।
‘देवर्षिगन्धर्वाणां पदाकाङ्क्षी पतेत् ध्रुवम् ।
अन्यत्र शुभमाकाङ्क्षन् न पतेदविरोधतः’ इति स्मृतेः ॥
‘नानात्वमेव कामानां नाकामः क्व च दृश्यते ।
अतोऽविरुद्धकामः स्यादकामस्तेन भण्यते’ इत्याचाराच्च ॥ 43 ॥
॥ इति अधिकारिकाधिकरणम् ॥ 06 ॥
ॐ स्वामिनः फलश्रुतेरित्यात्रेयः ॐ ॥ 44-477 ॥
‘ब्रह्मविदाप्नोति परम्’ इत्यादि फलं स्वामिनां देवानामेव भवति ।
‘यदु किञ्चेमाः प्रजाः शुभमाचरन्ति देवा एव तदाचरन्ति यदु किं चेमाः प्रजा विजानते देवा एव तद्विजानते देवानां ह्येतद्भवति स्वामी हि फलमश्नुते नास्वामी कर्म कुर्वाणः’
इति माध्यन्दिनायनश्रुतेरित्यात्रेयो मन्यते ॥ 44 ॥
ॐ आर्त्विज्यमित्यौडुलोमिस्तस्मै हि परिक्रियते ॐ ॥ 45-478 ॥
सत्रयागेष्वृत्विजामपि फलदर्शनादल्पं फलं प्रजानामपि भवतीत्यौडुलोमिर्मन्यते । तधर्थं देवैः क्रियमाणत्वात् ॥ 45 ॥
ॐ सहकार्यन्तरविधिःपक्षेण तृतीयं तद्वतो विध्यादिवत् ॐ ॥ 49-479 ॥
तृतीयः स्वपक्षः । देवानां ज्ञापनादिकर्मणि सहकार्यान्तरत्वेन प्रजा विधीयन्ते । यथा प्रजावतो राज्ञः प्रजाः सहकारित्वेन विधीयन्ते । यथावाऽऽचार्यस्य शिष्याः । वाराहे च –
‘ज्ञानादिदानं देवानां विष्णुना साधु चोदितम् ।
वेदे च तेषां विहितं तत्राचार्यो महत्तरः ॥
विहितः सहकारित्वे सहकार्यान्तरं प्रजाः ।
पातृत्वेन यथा राज्ञो यथा शिष्या गुरोरपि ॥
तस्माच्छ्रुतं फलं तासामाचार्याणां महत्तरम् ।
ततो महत्तरं प्रोक्तं देवानामुत्तरोत्तरम्’ इति ॥ 46 ॥
॥ इति फलश्रुत्यधिकरणम् ॥ 07 ॥
ॐ कृत्स्नभावात् तु गृहिणोपसंहारः ॐ ॥ 47-480 ॥
‘कुटुम्बे शुचौ देशे स्वाध्यायमधीयानो धार्मिकान् विदधत्’ इत्युक्त्वा
‘न च पुनरावर्तते न च पुनरावर्तते’ इति गृहिणोपसंहारः क्रियते
तस्माद्गृहस्तस्यैवोत्तवत्वमिति न वाच्यम् ।
यतः कृत्स्नगृहस्थान् देवानपेक्ष्यैवोपसंहारः क्रियते ।
‘कृत्स्ना ह्येते गृहिणो देवाः कृत्स्ना एते यतयोऽत एतेषां न पुत्रा दायमुपयन्ति स चैते गृहान् विसृजन्त्यरागा अद्वेषा अलोभाः सर्वभोगाः सर्वज्ञाः सर्वकर्तारः’ इति पौत्रायणश्रुतिः ॥ 47 ॥
ॐ मौनवदितरेषामप्युपदेशात् ॐ ॥ 48-481 ॥
न चाश्रमद्वयमेव देवानाम् ।
‘देवा एव ब्रह्मचारिणो देवा एव गृहस्था देवा एव वनस्था यथा ह्येते मुनय एवं सर्ववर्णाः सर्वाश्रमाः सर्वं ह्येते कर्म कुर्वन्ति’ इति कौण्ठरव्यश्रुतौ यतित्वदृष्टान्तेनान्येषामप्युपदेशात् ॥ 48 ॥
॥ इति कृत्स्नभावाधिकरणम् ॥ 08 ॥
ॐ अनाविष्कुर्वन्नन्वयात् ॐ ॥ 49-482 ॥
‘एतां विद्यामदीत्य ब्रह्मदर्शी वाव भवति ।
स एतां मनुष्येषु विब्रूयात् ।
यथा यथा ह वै ब्रूयात् तथा तथाऽधिको भवति’
इति माठरश्रुतौ विद्यादानं श्रूयते । तच्च बहूनां स्वीकरणार्थमाविष्कारेणेति न मन्तव्यम् । अन्वयाद्युक्ते । अविष्कारेऽयोग्यानामपि स्वीकारप्राप्तिः । तच्च विषिद्धम् –
‘मा नः स्तेनेभ्यो यो अभि द्रुहस्पदे निरामिणो रिपवोऽन्नेषु जागृधुः।
येषां नैतन्नापरं कि च नैकं ब्रह्मणस्पते ब्रूहि तेभ्यं कदाचित् ॥
अथोशमेनोपरता मनुष्याः ये धर्मिणो ब्रूहि तेभ्यः सदा नः ।
आदेवानामोहते वि व्रयो हृदि बृहस्पते न परः साम्नो विदुः’ इति ।
विद्या ह वै ब्राह्मणमाजगाम गोपाय मां शेवदिस्टेऽहमस्मि ।
अनार्यकायानृजवे शठाय न मां ब्रूया ऋजवे ब्रूहि नित्यम्’ इति च ॥ 49 ॥
॥ इति अनाविष्काराधिकरणम् (अन्वयाधिकरणम्) ॥ 09 ॥
ॐ ऐहिकमप्रस्तुतप्रतिबन्धे तद्दर्शनात् ॐ ॥ 50-483 ॥
‘आत्मा वा अरे द्रष्टव्यः श्रोतव्यो मन्तव्यो निधिध्यासितव्यः’
इति दर्शनार्थं श्रवणादि विधीयते । तच्च दर्शनमैहिकमेव प्रारब्दप्रतिबन्धाभावे ।
‘श्रुत्वाऽऽत्मानं मतिपूर्वं ह्युपास्येहैव दृष्टिं परमस्य विन्देत् ।
यद्यारब्धं कर्म निबन्धकं स्यात् प्रेत्यैव पश्येद्योगमेवान्ववेक्ष्य’
इति सौपर्णश्रुतौ दर्शनात् ।
‘अनादिजन्मसम्बन्धं निर्भेत्तुं पापपञ्जरम् ।
यावत्या सेवया शक्यं तावत् कार्यं न संशयः॥
यावद्दूरे स्थितो गम्यात् तावद्गन्तव्यमेव हि ।
इह जन्मान्तरे वाऽपि तावत्यैव तु दर्शनम् ॥
श्रवणं मननं चैव निधिध्यासनमेव च ।
परे गुरौ च या भक्तिः परिचर्याधिकं हरेः ॥
एषा सेवेति सम्प्रोक्ता यथा तद्दर्शनं भवेत्’
इति बृहत्संहितायाम् ॥ 50 ॥
॥ इति ऐहिकाधिकरणम् ॥ 10 ॥
ॐ एवं मुक्तिफलानियमस्तदवस्थावधृतेस्तदवस्थावधृतेः ॐ ॥ 51-484 ॥
एवमेव प्रारब्धकर्माभावे शरीरपातानन्तरमेव मोक्षः, तद्भावे जन्मान्तराणीत्यनियमः ।
‘धर्मी स्वर्गं विधर्मी निरयमेत्येव ब्रह्मसंस्थोऽमृतमेत्येव ब्रह्मसंस्थोऽमृतम्’ इति ब्रह्मसंस्थस्य मोक्षस्यैवावधारणात् ।
‘विद्वानमृतमाप्नोति नात्र कार्या विचारणा ।
अवसन्नं यदारब्दं कर्म तत्रैव गच्छति ॥
न चेद्बहूनि जन्मानि प्राप्यैवान्ते न संशयः’
इति च नारायणाध्यात्मे ॥ 51 ॥
॥ इति मुक्तिफलाधिकरणम् ॥ 11 ॥
॥ इति श्रीमद्ब्रह्मसूत्रभाष्ये तृतीयाध्यायस्य
चतुर्थः पादः ॥ 03-04॥

॥ इति श्रीमदानन्दतीर्थभगवत्पादाचार्यविरचिते श्रीमद्ब्रह्मसूत्रभाष्ये तृतीयाध्यायः (साधनाध्यायः)
॥ 03 ॥

चतुर्थाध्यायः (फलाध्यायः) ॥ 03-04 ॥
प्रथम पादः ॥ 04-01 ॥

फलं निगद्यतेऽस्मिन्नध्याये । कर्मनाशाख्यं फलमस्मिन् पादे ।
नित्यशः कार्यं सर्वथा भाव्यं साधनं प्रथमथ उच्यते ।
प्रायिकत्वाच्छाध्यायानां पादानां च न विरोधः ।
ॐ आवृत्तिरसकृदुपदेशात् ॐ ॥ 01-485 ॥
‘आत्मा वाऽरे द्रष्टव्यः श्रोतव्यो मन्तव्यो निधिध्यासितव्यः’
इत्यादीनां नाग्निष्टोमादिवदेकवारेणैव फलप्राप्तिः। किंत्वावृत्तिः कर्तव्या ।
‘स य एषोऽणिमैतदात्म्यमिदं सर्वम्’
इत्याद्यसकृदुपदेशात् ॥ 01 ॥
ॐ लिङ्गाच्च ॐ ॥ 02-486 ॥
‘स तपोऽतप्यत……. पुनरेव वरुणं पितरमुपससार’
इत्याद्यावर्तनलिङ्गाच्च ।
‘नित्यशः श्रवणं चैव मननं ध्यानमेव च ।
कर्तव्यमेव पुरुषैर्ब्रह्मदर्शनमिच्छुभिः’ इत् बृहत्तन्त्रे ॥ 02 ॥
॥ इति आवृत्यधिकरणम् ॥ 01 ॥
ॐ आत्मेति तूपगच्छन्ति ग्राहयन्ति च ॐ ॥ 03-487 ॥
आत्येत्युपदेश उपासनं च मोक्षार्थिभिः सर्वथा कार्यमेव । ‘नान्यं विचिन्तय आत्मानमेवाहं विजानीयामात्मनमुपास आत्मा हि ममैष भवति’ इति ह्युपगच्छन्ति । ‘आत्मेत्येवोपास्स्व आत्मेत्येव विजानीहि नान्यं किञ्चन विजानथ आत्मा ह्येवैष भवति’ इति ग्राहयन्ति च ।
‘आत्मेत्युपासनम् कार्यं सर्वथैव मुमुक्षुभिः ।
नानाक्लेशसमायुक्तोऽप्येतावन्नैव विस्मरेत्’ इति भविष्यत्पर्वणि ॥
‘आत्मा विष्णुरिति ध्यानं विशेषणविशेष्यतः ।
सर्वेषां च मुमुक्षूणामुपदेशश्च तादृशः ॥
कर्तव्यो नास्य हानेन कस्यचिन्मोक्ष इष्यते’ इति ब्राह्मे ॥ 03 ॥
॥ इति आत्मोपगमाधिकरणम् ॥ 02 ॥
ॐ न प्रतीके न हि सः ॐ ॥ 04-488 ॥
‘नाम ब्रह्मेत्युपास्ते’ इत्यादिना शब्दभ्रान्त्या न प्रतीके ब्रह्मदृष्टिः कार्या । किन्तु तत्स्थत्वेनैवोपासनं कार्यम् । ब्रह्मतर्के च –
‘नामादिप्राणपर्यन्तमुभयोः प्रथमात्वतः ।
ऐक्यदृष्टिरिति भ्रान्तिरबुधानां भविष्यति ॥
नामादिस्थितिरेवात्र ब्रह्मणो हि विधीयते ।
सर्वार्था प्रथमा यस्मात् सप्तम्यर्था ततो माता’ इति ॥ 04 ॥
॥ इति नप्रतीकाधिकरणम् ॥ 03 ॥
ॐ ब्रह्मदृष्टिरुत्कर्षात् ॐ ॥ 05-489 ॥
ब्रह्मदृष्टिश्च सर्वथा कार्यैव परमेश्वरे । उत्कृष्टत्वात् ।
‘ब्रह्मदृष्ट्या सदोपास्यो विष्णुः सर्वैरपि ध्रुवम् ।
महत्त्ववाची शब्दोऽयं महत्त्वज्ञानमेव हि ।
सर्वतः प्रीतिजनकमतस्तत् सर्वता भवेत् ॥
आत्मेत्येव यदोपासा तदा ब्रह्मत्वसंयुता ।
कार्यैव सर्वथा विष्णोर्ब्रह्मत्वं न परित्यजेत्’ इति ब्रह्मतर्के ॥ 05 ॥
॥ इति ब्रह्मदृष्ट्यधिकरणम् ॥ 04 ॥
ॐ आदित्यादिमतयश्चाङ्ग उपपत्तेः ॐ ॥ 06-490 ॥
‘चक्षोः सूर्यो अजायत’ इत्याद्युपासनं च देवानां कार्यमेव । स्वोत्पत्तिस्थानात् स्वाश्रयत्वान्मुक्तौ तत्र लयस्यापेक्षितत्वाच्चोपपन्नं तथोपासनम् । नारायणतन्त्रे च –
‘आधिव्याधिनिमित्तेन विक्षिप्तमनसोऽपि तु ।
गुणानां स्मरणाशक्तौ विष्णोर्ब्रह्मत्वमेव तु ॥
स्मर्तव्यं सततं तत् तु न कदाचित् परित्यजेत् ।
अत्र सर्वगुणानां च यतोऽन्तर्भाव इष्यते ॥
स्वोत्पत्त्यङ्गं च देवानां विष्णोश्चिन्त्यं सदैव तु ।
तेषां तत्र प्रवेशो हि मुक्तिरित्युच्यते बुधैः ॥
तदाश्रिताश्च ते नित्यं ततश्चिन्त्यं विशेषतः’ इति ॥ 06 ॥
॥ इति आदित्यादिमत्यधिकरणम् ॥ 05 ॥
ॐ आसीनः सम्भवात् ॐ ॥ 07-491 ॥
सर्वदोपासनं कुर्वन्नप्यासीनो विशेषतः कुर्यात् ।
तदा विक्षेपाल्पत्वेन सम्भवात् ॥ 07 ॥
ॐ ध्यानाच्च ॐ ॥ 08-492 ॥
‘स्मरणोपासनं चैव ध्यानात्मकमिति द्विधा ।
स्मरणं सर्वदा योग्यं ध्यानोपासनमानसे॥
नैरन्तर्यं मनोवृत्तेर्ध्यानमित्युच्यते बुधैः ।
आसीनस्य भवेत् तत् तु न शयानस्य निद्रया ॥
स्थितस्य गच्छतो वाऽपि विक्षेपस्यैव सम्भवात् ।
स्मरणात् परमं ज्ञेयं ध्यानं नास्त्यत्र संशयः’
इति च नारायणतन्त्रे। अतो ध्यानत्वाच्च ॥ 08 ॥
ॐ अचलत्वं चापेक्ष्य ॐ ॥ 09-493 ॥
‘अचलं चेच्छरीरं स्यान्मनसश्चाप्यचालनम्।
चलने तु शरीरस्य चञ्चलं तु मनो भवेत्’ इति च ब्रह्माण्डे ॥ 09 ॥
ॐ स्मरन्ति च ॐ ॥ 10-494 ॥
‘समं कायशिरोग्रीवं धारयन्नचलं स्थिरः ।
सम्प्रेक्ष्य नासिकाग्रं स्वं दिशश्चानवलोकयन्’ इत्यादि ॥ 10 ॥
ॐ यत्रैकाग्रता तत्रा विशेषात् ॐ ॥ 11-495 ॥
देशकालावस्थादिषु यत्रैकाग्रता भवति तत्रैव स्थातव्यम् ।
‘तमेव देशं सेवेत तं कालं तामवस्थितिम् ।
तानेव भोगान् सेवेत मनो यत्र प्रसीदति ॥
न हि देशादिभिः कश्चिद्विशेषः समुदीरितः ।
मनप्रसाधनार्थं हि देशकालादिचिन्तना’ इति वाराहे ॥ 11 ॥
॥ इति आसनाधिकरणम् ॥ 06 ॥
ॐ आ प्रायणात् तत्रापि हि दृष्टम् ॐ ॥ 12-496 ॥
यावन्मोक्षस्तावदुपासनादि कार्यम् ॥
‘स यो ह वैतद्भगवन्मनुष्येषु प्रायणान्तमोङ्कारमभिध्यायीत’
इति हि श्रुतिः ॥
‘सर्वदैनमुपासीत यावद्विमुक्तिर्मुक्ता अपि ह्येनमुपासते’
इति सौपर्णश्रुतिः ॥
‘श्रुणुयाद्यावदज्ञानं मतिर्यावदयुक्तता ।
ध्यानं च यावदीक्षा स्यान्नेक्षा क्वचन बाध्यते ॥
दृष्टतत्त्वस्य च ध्यानं यदा दृष्टिर्न विद्यते ।
भक्तिश्चानन्तकालीना परमे ब्रह्मणि स्फुटा ।
आ विमुक्तेर्विधिर्नित्यं स्वत एव ततः परम्’ इति ब्रह्माण्डे ॥ 12 ॥
॥ इति प्रायणाधिकरणम् ॥ 07 ॥
ॐ तदधिगम उत्तरपूर्वाघयोरश्लेषविनाशौ तद्व्यपदेशात् ॐ ॥13-497 ॥
ब्रह्मदर्शन उत्तराघस्याश्लेषः पूर्वस्य विनाशश्च ।
‘तद्यथा पुष्करफलाश आपो न श्लिष्यन्त एवमेवंविदि पापं कर्म न श्लिष्यते’।’तद्यथैषीकातूलमग्नौ प्रोतं प्रदूयेतैवं हैवास्य सर्वे पाप्मानः प्रदूयन्ते’ इति तद्व्यपदेशात् ॥ 13 ॥
ॐ इतरस्याप्येवमसंश्लेषः पाते तु ॐ ॥ 14-498 ॥
पुण्यस्याप्येवमसंश्लेषः पाते। तुशब्दोऽनुत्थानवाची ।
‘यथाऽश्लेषो विनाशश्च मुक्तस्य तु विकर्मणः ।
एवं सुकर्मणश्चापि पततस्तमसि ध्रुवम्’ इति चाग्नेये ॥ 14 ॥
ॐ अनारब्दकार्ये एव तु पूर्वे तदवधेः ॐ ॥ 15-499 ॥
अनारब्दकार्ये एव पूर्वे पुण्यपापे विनश्यतः ।
‘तस्य तावदेव चिरं यावन्न विमोक्ष्येऽत सम्पत्स्यते’ इति तदवधेः ।
तुशब्दः स्मृतिद्योतकः ।
‘यदनारब्दपापं स्यात् तद्विनश्यति निश्चयात् ।
पश्यतो ब्रह्म निर्द्वन्द्वं हीनं च ब्रह्म पश्यतः ॥
द्विषतो वा भवेत् पुण्यनाशो नास्त्यत्र संशयः ॥
तस्याप्यारब्दकार्यस्य न विनाशोऽस्ति कुत्रचित् ।
आरब्दयोश्च नाशः स्यादल्पयोः पुण्यपापयोः’
इति च नारायणतन्त्रे ॥ 15 ॥
ॐ अग्निहोत्रादि तु तत्कार्यायैव तद्दर्शनात् ॐ ॥ 16-500 ॥
अग्निहोत्राद्यपि तु मोक्षेऽनुभावायैव । तुशब्दाद्ब्रह्मदर्शनवतः ।
‘स एनमविदितो न भुनक्ति यथा वेदो वाऽननूक्तोऽन्यद्वा कर्माकृतम् यदि ह वा अप्यनेवंविन्महत्पुण्यं कर्म करोति तद्दास्यान्ततः क्षीयत । एवात्मानमेव लोकमुपासीत स य आत्मानमेव लोकमुपास्ते न हास्य कर्म क्षीयतेऽस्माद्ध्येवात्मनो यद्यत् कामयते तत् तत्सृजते’ इति तद्दर्शनात् ॥ 16 ॥
ॐ अतोऽन्यदपीत्येकेषामुभयोः ॐ ॥ 17-501 ॥
मुक्तावनुभवकारणाद्यदन्यत् तत् पुण्यमपि विनश्यति, अप्रारब्दमनभीष्टं च तथा ह्येकेषां पाठ उभयोस्त्यागेन –
‘तस्य पुत्रा दायमुपयन्ति सुहृदः साधुकृत्यां द्विषन्तः पापकृत्याम्’ इति ।
‘अनभीष्टमनारब्दं पुण्यमप्यस्य नश्यति ।
किमु पापं परब्रह्मज्ञानिनो नास्ति संशयः’ इति पाद्मे ॥ 17 ॥
ॐ यदेव विद्ययेति हि ॐ ॥ 18-502 ॥
ब्रह्मदर्शिकृतमल्पमपि पुण्यं महत्तममनन्तम् च भवति ।
‘यदेव विद्यया करोति श्रद्धयोपनिषदा तदेव वीर्यवत्तरं भवति’ इति श्रुतेः ।
‘न हास्य कर्म क्षीयते’ इति च ।
‘अल्पमात्रकृतो धर्मो भवेद् ज्ञानवतो महान् ।
महानपि कृतो धर्मो ह्यज्ञानं निष्फलो भवेत्’इति च भारते ॥ 18 ॥
ॐ भोगेन त्वितरे क्षपयित्वाऽथ सम्पत्स्यते ॐ ॥ 19-503 ॥
आरब्दपुण्यपापे भोगेन क्षपयित्वा ब्रह्म सम्पत्स्यते । अथेति नियमसूचकः ।
‘आरब्दपुण्यपापस्य भोगेन क्षपणादनु ।
प्राप्नोत्येव तमो घोरं ब्रह्म वा नात्र संशयः ॥
ब्रह्मणां शतकालात् तु पूर्वमारब्दसंक्षयः ।
नियमेन भवेन्नात्र कार्या काचिद्विचारणा’ इति च नारायणतन्त्रे ॥ 19 ॥
॥ इति तदधिगमाधिकरणम् ॥ 08 ॥
॥ इति श्रीमदानन्दतीर्थभगवत्पादाचार्यविरचिते श्रीमद्ब्रह्मसूत्रभाष्ये चतुर्थाद्यायस्य प्रथमः पादः ॥ 04-01 ॥
द्वितीयः पादः ॥ 04-02 ॥

देवानां मोक्ष उत्क्रान्तिश्चास्मिन् पाद उच्यते –
ॐ वाङ्मनसि दर्शनाच्छब्दाच्च ॐ ॥ 01-504 ॥
वागभिमानिन्युमा मनोऽभिमानिनि रुद्रे विलीयते । वाचो मनोवशत्वदर्शनात् ।’तस्य यावन्न वाङ्मनसि सम्पद्यते’ इति शब्दाच्च ।
‘उमा वै वाक् समुद्दिष्टा मनो रुद्र उदाहृतः ।
तदेतन्मिथुनं ज्ञात्वा न दाम्पत्याद्विहीयते’ इति स्कान्दे ॥ 01 ॥
ॐ अत एव च सर्वाण्यनु ॐ ॥ 02-505 ॥
अत एव च शब्दात् सर्वाणि दैवतानि यथानुकूलं विलीयन्ते ।
‘अग्नौ सर्वे देवा विलीयन्तेऽग्निरिन्द्रे इन्द्र उमायामुमा रुद्रे विलीयते एवमन्यानि दैवतानि यथाऽनुकूलम्’ इति गौपवनश्रुतिः ॥ 02 ॥
॥ इति वाङ्मनसाधिकरणम् ॥ 01 ॥
ॐ तन्मनः प्राण उत्तरात् ॐ ॥ 03-506 ॥
‘मनः प्राण’ इत्युत्तराद्वचनान्मनोभिमानी रुद्रः प्राणे वायौ विलीयते ।
‘वायोर्वाव रुद्र उदेति वायौ विलीयते तस्मादाहुर्वायुर्देवानां श्रेष्ठः’ इति च कौण्डिन्यश्रुतिः ॥ 03 ॥
॥ इति मनोऽधिकरणम्॥ 02 ॥
ॐ सोऽध्यक्षे तदुपगमादिभ्यः ॐ ॥ 04-507 ॥
स प्राणः परमात्मनि विलीयते ।
‘सर्वे प्राणमुपगच्छन्ति प्राणः परमुपगच्छति प्राणं देवा अनुप्राणन्ति प्राणः परमानुप्राणिति तस्मादाहुः प्राणस्य प्राण इति’
‘प्राणः परस्यां देवतायाम्’ ।
‘मुक्ताः सन्तोऽग्निमाविश्य देवाः सर्वेऽपि भुञ्जते ।
‘अग्निरिंद्रं तथेन्द्रश्च वायुमाविस्य सोऽपि तु ।
आविश्य परमात्मानं भङ्क्ते भोगांस्तु बाह्यकान् ॥
न ह्यानन्दो निजस्तेषां परैर्लभ्यः कथञ्चन ।
किमु विष्णोः परानन्दो न ते विष्णुविति श्रुतेः ॥
प्राणस्य तेजसि लयो मार्गमात्रमुदाहृतम् ।
सर्वेशितुश्च सर्वादेस्तस्यान्यत्र लयः कथम्’ इत्यादि श्रुतिस्मृतिभ्यः ॥ 04 ॥
॥ इति अध्यक्षाधिकरणम् ॥ 03 ॥
ॐ भूतेषु तच्छ्रुतेः ॐ ॥ 05-508 ॥
भेतेष्वन्येषां देवानां लयः ।
भूतेषु देवा विलीयन्ते भूतानि परे न पर उदेति
नास्तमेत्येकल एव मध्ये स्थाता’ इति बृहच्छ्रुतेः ॥ 05 ॥
॥ इति भूताधिकरणम् ॥ 04 ॥
ॐ नैकस्मिन् दर्शयतो हि ॐ ॥ 06-509 ॥
नैकस्मिन् भूते सर्वेषां देवानां लयः ।‘पृथिव्यामृभवॊ विलीयन्ते मरुणेऽश्विनावग्नावग्नयो वायविन्द्रः सोम आदित्यो बृहस्पतिरित्याकाश एव साध्या विलीयन्ते । मृत्यवः पृथिव्यां वरुण आपोऽग्नयस्तेजसि मरुतो मारुत आकाशे विनायका विलीयन्ते’ इति महोपनिषच्चतुर्वेदशिखा च दर्शयतः । अतोऽग्नौ देवा विलीयते इत्यत्र निर्दिष्टानामेव ॥ 06 ॥
॥ इति अनेकलयाधिकरणम् (नैकस्मिन्नधिकरणम्) ॥ 05 ॥
ॐ समना चासृत्युपक्रमादमृतत्वं चानुपोष्य ॐ ॥ 07-510 ॥
देशतः कालतश्च व्याप्त्या समो ना परमपुरुषो यस्याः सा समना । संसारानुपक्रमात् स्वतः एवामृतत्वं तस्याः । बृहच्छ्रुतिश्च –
‘द्वौवाव सृत्यनुपक्रमौ प्रकृतिश्च परमश्च द्वावेतौ नित्यमुक्तौ नित्यौ च सर्वगतौ चैतौ ज्ञात्वा विमुच्यते’ इति । नैतावता साम्यम् ॥ 07 ॥
ॐ तदपीतेः संसारव्यपदेशात् ॐ ॥ 08-511 ॥
‘समावेतौ प्रकृतिश्च परमश्च नित्यौ सर्वगतौ नित्यमुक्तावसमावेतौ प्रकृतिश्च परमश्च विलीनो हि प्रकृतौ संसारमेति विलीनः परमे ह्यमृतत्वमेति’ इति सौपर्णश्रुतेः ॥ 08 ॥
ॐ सूक्ष्मं प्रमाणतश्च तथोपलब्देः ॐ ॥ 09-512 ॥
सूक्ष्मत्वं चाधिकं ब्रह्मणः प्रकृतेः । ज्ञानानन्दैश्वर्यादिप्रमाणाधिक्यं च ।
‘सर्वतः प्रकृतिः सूक्ष्मा प्रकृतेः परमेश्वरः ।
ज्ञानानन्दौ तथैश्वर्यं गुणाश्चान्येऽधिकाः प्रभोः’ इति च तुरश्रुतिः ॥ 09॥
ॐ नोपमर्देनातः ॐ ॥ 10-513 ॥
अतस्तस्ये यो विशेषगुणास्तेषामनुपमर्देनैव साम्यम् ।
‘देशतः कालतश्चैव समा प्रकृतिरीश्वरे ।
उभयोरप्यबद्धत्वं तदबन्धः परात्मनः ।
स्वत एव परेशस्य सा चोपास्ते सदा हरिम् ॥
प्रकृतेः प्राकृतस्यापि ए गुणास्ते तु विष्णुना ।
नियता नैव केनापि नियता हि हरेर्गुणाः’ इति भविष्यत्पर्वणि ॥ 10 ॥
ॐ अस्यैव चोपपत्तेरूष्मा ॐ ॥ 11-514 ॥
‘द्विधा हीदमवदृष्यते ऊष्मावदनूष्मावच्च । तत्रोष्मावत्परं ब्रह्म यन्न जिघ्रन्ति न पश्यन्ति न शृण्वन्ति न विजानन्ति । अथानूष्मावत्प्रकृतिश्च प्राकृतं च यन्न जिघ्रन्ति जिघ्रन्ति च यन्न पश्यन्ति पश्यन्ति च यन्न शृण्वन्ति शृण्वन्ति च यन्न जानन्ति जानन्ति च’ इति सौपर्णश्रुतेः किञ्चित्साम्योपपत्ते ॥ 11 ॥
ॐ प्रतिषेधादिति चेन्न शारीरात् ॐ ॥ 12-515 ॥
‘असमो वा एष परो न हि कश्चिदेवं दृश्यते सर्वे ह्येतेऽणवो जायन्ते च म्रियन्ते च छिद्रा ह्येते भवन्ति । अथ परो न जायते न म्रियते पूर्णश्चैष भवति’ इति चतुर्वेदशिखायां साम्यप्रतिषेधान्नेति चेन्न । शरीराद्धि साम्यं प्रतिषिध्यते ॥ 12 ॥
कुतः ? –
ॐ स्पष्टो ह्येकेषाम् ॐ ॥ 13-516 ॥
‘अथातः समाश्चासमाश्चाभिधीयन्ते समासमाश्चाथ समानि ब्रह्मणो रूपाणि यैरुत्पत्तिः स्थितिर्लयो नियतिरायतिश्चैकं ह्येवैतद्भवत्यथासमा ब्रह्मेन्द्रो रुद्रः प्रजापतिर्बृहस्पतिर्ये के च देवा गन्धर्वा मनुष्याः पितरोऽसुरा यत्किञ्चेदं चरमचरं चाथ समाऽसमा प्रकृतिर्वाव समाऽसमैषा हि नित्याऽजरा तद्वशा च’
इति स्पष्टो हि माध्यन्दिनायानानां समादिवादः ॥ 13 ॥
ॐ स्मर्यते च ॐ ॥ 14-517 ॥
‘मत्स्यकूर्मवाराहाद्याः समा विष्णोरभेदतः ।
ब्रह्माद्यास्त्वमाः प्रोक्ताः प्रकृतिश्च समासमा’ इति च वाराहे ॥ 14 ॥
॥ इति समनाधिकरणम् ॥ 06 ॥
ॐ तानि परे तथा ह्याह ॐ ॥ 15-518 ॥
प्राणद्वारेण सर्वाणि दैवतानि परमात्मनि विलीयन्ते ।
‘सर्वे देवाः प्राणमाविष्य देवे मुक्तालयं परमे यान्त्यचिन्त्ये’
इति कौषारवश्रुतिः ॥ 19 ॥
॥ परा(लया)धिकरणम् ॥ 07 ॥
ॐ अविभागो वचनात् ॐ ॥ 16-519 ॥
‘एते देवा एतमात्मानमनुविश्य सत्याः सत्यकामाः सत्यसङ्कल्पा यथानिकाममन्तर्बहिः परिचरन्ति’ इति गौपवनश्रुतिः ।
तत्परमेश्वरकामाद्यविभागेनैव तेषां सत्यकामत्वम् ।
‘कामेन मे काम आगाद्धृदयाद्धृदयं मृत्योः’ इति वचनात् ।
‘मुक्तानां सत्यकामत्वं सामर्थ्यं च परस्य तु ।
कामानुकूलकामत्वं नान्यत् तेषां विधीयते’ इति ब्राह्मे ॥ 16 ॥
॥ अविभागाधिकरणम् ॥ 08 ॥
ॐ तदोकोऽग्रज्वलनं तत्प्रकाशितद्वारो विद्यासामर्थ्यात् तच्छेषगत्यनुस्मृतियोगाच्च हार्दानुगृहीतः शताधिकया ॐ ॥ 17-520 ॥
उत्क्रान्तिकाले हृदयस्याग्र ज्वलनं भवति।
‘तस्य हैतस्य हृदयस्याग्रं प्रद्योतते’ इति श्रुतेः ।
तत्प्रकाशितद्वारो निष्क्रामति । विद्यासामर्थ्यात् ।
‘यं यं वाऽपि स्मरन् भावं त्यजत्यन्ते कलेवरम् ।
तम् तमेवैति कौन्तेय सदा तद्भावभावितः’ ॥
इति स्मृतेर्विद्याशेषगत्यनुस्मरणयोगाच्च।
‘आचार्यस्तु ते गतिं वक्ता’ इति हि लिङ्गम् ।
‘हृदिस्थेनैव हरिणा तस्यैवानुग्रहेण तु ।
उत्क्रान्तिर्ब्रह्मरन्द्रेण तमोवोपासतो भवेत्’ इति चाध्यात्मे ।
‘शतं चैका च हृदयस्य नाड्यस्तासां मूर्धानमभिनिःसृतैका ।
तयोर्ध्वमायान्नमृतत्वमेति विष्वङ्गन्या उत्क्रमणे भवन्ति’ इति च ॥ 17 ॥
ॐ रश्म्यनुसारी ॐ ॥ 18-521 ॥
निष्क्रामति ।
‘सहस्रं वा आदित्यस्य रश्मय आसु नाडीष्वाततास्तत्र श्वेतः सुषुम्नो ब्रह्मयानः सुषुम्नायामाततस्तत्प्रकाशेनैष निर्गच्छति’
इति हि पौत्रायणश्रुतिः ॥ 18 ॥
ॐ निशि नेति चेन्न सम्बन्धात् ॐ ॥ 19-522 ॥
रश्म्यभावान्निशि ज्ञानिना उत्क्रमणं न युक्तमिति चेन्न। सर्वदा संबन्धाद्रश्मीनाम् ॥ 19 ॥
कियत्कालम् ? –
ॐ यावद्देहभावित्वाद्दर्शयति च ॐ ॥ 20-523 ॥
यावद्देहो विद्यते तावद्रश्मिसम्बन्धोऽस्त्येव ।
‘संसृष्टा वा एते रश्मयश्च नाड्यश्च नैषां वियोगो
यावदिदं शरीरमत एतैः पश्यत्येतैरुत्क्रामत्येतैः प्रवर्तते’
इति हि माध्यन्दिनायनश्रुतिः ॥ 20 ॥
ॐ अतश्चायनेऽपि हि दक्षिणे ॐ ॥ 21-524 ॥
‘दक्षिणे मरणाद्याति स्वर्गं ब्रहमोत्तरायणे’
इत्युक्तेऽपि ज्ञानिनो दक्षिणायनोत्क्रान्तिर्युज्यते ।
‘शतं पञ्चैव सूर्यस्य दक्षिणायनरश्मयः ।
तावन्त् एव निर्दिष्टा उत्तरायणरश्मयः ॥
ते सर्वे देहसम्बद्दा सर्वदा सर्वदेहिनाम् ।
महर्लोकादिगन्तरा उत्तरायणरश्मिभिः ।
निर्गच्छन्तीतरैश्चापि यैरेष्टव्येतरा गतिः ॥
उत्तरं दक्षिणमिति त एव तु निगद्यते ।
न तु कालविशेषोऽस्ति ज्ञानिनां नियमात् फलम् ॥
ददाति कालेऽनुगुणे फलं किञ्चिद्विशिष्यते ।
अत्युत्तमानां केषांचिन्न विशेषोऽस्ति कालतः’
इति नारायणाध्यात्मे ॥ 21 ॥
॥ इति हृदयाग्रज्वलना(तदोकोऽ)धिकरणम् ॥ 09 ॥
ॐ योगिनः प्रति स्मर्येते स्मार्ते चैते ॐ ॥ 22-525 ॥
न केवलं कालादिकृते ब्रह्मचन्द्रगती स्मर्येते । किन्तु ज्ञानयोगिनः कर्मयोगिनश्च ।
‘अग्निर्ज्येतिरहः शुक्लः षण्मासा उत्तरायणम् ।
तत्र प्रयाता गच्छन्ति ब्रह्मब्रह्मविदो जनाः ॥
धूमो रात्रिस्तथा कृष्णः षण्मासादक्षिणायनम् ।
तत्र चान्द्रमासं ज्योतिर्योगी प्राप्य निवर्तते’
इत्यत्र योगीति विशेषणात् स्मरणनिमित्ते चैते गती ।
गत्यनुस्मरणाद्ब्रह्म चन्द्रं वा गच्छति ध्रुवम् ।
अननुस्मरतः काले स्मरणं प्राप्य वैगतिः’ इति हि आध्यात्मे ॥ 22 ॥
॥ इति प्रतिस्मरणाधिकरणम् (योग्यधिकरणम्) ॥ 10 ॥
॥ इति श्रीमदानन्दतीर्थभगवत्पादाचार्यविरचिते श्रीमद्ब्रह्मसूत्रभाष्ये चतुर्थाध्यायस्य द्वितीयः पादः ॥ 04-02 ॥

तृतीयः पादः ॥ 04-03 ॥

मार्गो गम्यं चास्मिन् पाद उच्यते –
ॐ अर्चिरादिना तत्प्रथितेः ॐ ॥ 01-526 ॥
‘तेऽर्चिषमभिसम्भवन्त्यर्चिषोऽहरह्ण आपूर्यमाणपक्षम्’ इत्यर्चिषः प्राथम्यं श्रूयते । ‘यदा ह वै पुरुषोऽस्माल्लोकात् प्रैति स वायुमागच्छति’ इति वायोः । तत्रार्चिषः प्राप्तिरेव प्रथमा ।
‘द्वावेव मार्गौ प्रतिथावर्चिरादिर्विपश्चिताम् ।
धूमादिः कर्मिणां चैव सर्ववेदविनिर्णयात् ॥
अग्निर्ज्योतिरिति द्वेधैर्वार्चिषः सम्प्रतिष्ठतिः ।
अग्निं गत्वा ज्योतिरेति प्रथमं ब्रह्म संव्रजन् ।
एकस्मिन्स्तुपुरे संस्थो द्विरूपोऽग्नेः सुतो महान्’ इति च ब्रह्मतर्के॥
॥ इति अर्चिराद्यधिकरणम् ॥ 01 ॥
ॐ वायुशब्दादविशेषविशेषाभ्याम् ॐ ॥ 02-527 ॥
अर्चिषो वायुं गच्छति ।‘स वायुमागच्छति’ इति सामान्यवचनात् ।‘स इतो गतो द्वितीयां गतिं वायुमागच्छति वायोरहरह्न आपूर्यमाणपक्षम्’ इति विशेषवचनाच्च ॥ 02 ॥
॥ इति वायुगत्यधिकरणम् ॥ 02 ॥
ॐ तटितोऽधिवरुणः सम्बन्धात् ॐ ॥ 03-528 ॥
‘मासेभ्यः संत्सरं संवत्सराद्वरुणलोकं वरुणलोकात् प्रजापति लोकम्’ इति कौण्डिन्यश्रुतिः ।
‘संवत्सरात् तटितमागच्छति तटितः प्रजापतिलोकम्’
इति च गौपवनश्रुतिः ॥
‘तत्र तटितो वरुणं गच्छति । तटिता ह्यूह्यते वरुणलोकस्तटिदुपरि मुक्तामयो राजते तत्रासौ वरुणो राजा सत्यानृते विविञ्चति’ इत्युपरिसम्बबन्धश्रुतेः ॥ 03 ॥
॥इति तटिदधिकरणम् ॥ 03 ॥
ॐ आतिवाहिकस्तल्लिङ्गात् ॐ ॥ 04-529 ॥
पूर्वोक्तस्त्वातिवाहिको वायुः । पूर्वगमनलिङ्गात् ॥ 04 ॥ कुतः ? –
ॐ उभयव्यामोहत् तत्सिद्धेः ॐ॥ 05-530 ॥
‘स वायुमागच्छति’ इति प्रथममुच्यते ।‘उत्क्रान्तो विद्वान् परमभिगच्छन् विद्युतमेवान्तत उपगच्छति द्यौर्वाव विद्युत् तत्पतिं वायुमुपगम्य तेनैव ब्रह्म गच्छति’ इत्यन्तेऽपि वायुगमनश्रुतेः । पूर्वोक्त आतिवाहिकः परो वेति व्यामोहे उत्तरे दिवस्पतिरिति विशेषणात् पूर्वत्रातिवाहिकस्यैव सिद्धेः
ब्रह्मतर्के च –
‘उत्क्रान्तस्तु शरीरात् स्वाद्गच्छत्यर्चिषमेव तु ।
ततो हि वायोः पुत्रं च योऽसौनाम्नाऽऽतिवाहिकः ॥
ततोऽहः पूर्वपक्षं चाप्युदक्संवत्सरं तथा ।
तटितं वरुणं चैव प्रजापं सूर्यमेव च ॥
सोमं वैश्वानरं चेन्द्रं ध्रुवं देवीं दिवं तथा ।
ततो वायुं परं प्राप्य तेनैति पुरुषोत्तमम्’ इति ॥ 05 ॥
॥ इति अतिवाहिकाधिकरणम् ॥ 04 ॥
ॐ वैद्युतेनैव ततस्तच्छ्रुतेः ॐ ॥ 06-531 ॥
प्रकारान्तरेण तत्र तत्रोच्यमानत्वाद्वायोरपि परतो ब्रह्मणोऽर्वाग्गन्तव्योऽस्तीति नाशङ्कनीयम् । विद्युत्पतिना वायुनैव ‘स एनान् ब्रह्म गमयति’ इति ब्रह्मगमनश्रुतेः ।
‘विद्युत्पतिर्वायुरेव नयेद्ब्रह्म न चापरः ।
कतोऽन्यस्य भवेच्छक्तिस्तमृते प्राणनायकम्’ इति बृहत्तन्त्रे ॥ 06 ॥
॥ इति वैद्युताधिकरणम् ॥ 05 ॥
ॐ कार्यं बादरिरस्यगत्युपपत्तेः ॐ ॥ 07-532 ॥
‘स एनान् ब्रह्म गमयति’ इति कार्यं गमयतीति बादरिर्मन्यते ।
‘ऋते देवान् परं ब्रह्म कः पुमान् प्राप्नुयात् क्वचित् ।
यद्यपि ब्रह्मदृष्टिः स्याद्ब्रह्मलोकमवाप्नुयात्’
इत्यध्यात्मवचनात् तस्यैव गत्युपपत्तेः ॥ 07 ॥
ॐ विशेषितत्वाच्च ॐ ॥ 08-533 ॥
‘यदि ह वाव परमभिपश्यति प्राप्नोति ब्रह्माणं चतुर्मुखं प्राप्नोति ब्रह्माणं चतुर्मुखम्’ इति कौषारवश्रुतौ ॥ 08 ॥
ॐ सामीप्यात्तुतद्व्यपदेशः ॐ ॥ 09-534 ॥
‘ब्रह्मविदाप्नोति परम्’ इति तद्व्यपदेशस्तु समीप एव परमपि प्राप्नोतीत्येतदर्थमेव ॥ 09 ॥
कदा ? –
ॐ कार्यात्यये तदध्यक्षेण सहातः परमभिधानात् ॐ॥ 10-535 ॥
‘ते ह ब्रह्माणमभिसम्पद्य यदैतद्विलीयतेऽथ सह ब्रह्मणा परमभिगच्छन्ति’ इति सौपर्णश्रुतेर्महाप्रलये तदध्यक्षेण ब्रह्मणा सह गच्छन्ति ॥ 10 ॥
ॐ स्मृतेश्च ॐ ॥ 11-536 ॥
‘ब्रह्मणा सह ते सर्वे सम्प्राप्ते प्रतिसञ्चरे ।
परस्यान्ते परात्मानः प्रविशन्ति परं पदम्’ इति ॥ 11 ॥
ॐ परं जैमिनिर्मुख्यत्वात् ॐ ॥ 12-537 ॥
ब्रह्मशब्दस्य तत्रैव मुख्यत्वात् परमेव ब्रह्म गमयतीति जैमिनिर्मन्यते ॥ 12 ॥
ॐ दर्शनाच्च ॐ ॥ 13-538 ॥
दृष्टत्वाच्छ परब्रह्मणः ॥ 13 ॥
ॐ न च कार्ये प्रतिपत्त्यभिसन्धिः ॐ ॥ 14-539 ॥
न हि कार्ये प्रतिपत्तिः प्राप्नवानीत्यभिसन्धिश्च ।
‘यदुपास्ते पुमान् जीवन् यत् प्राप्तुमभिवाञ्छति ।
यच्च पश्यति तृप्तः संस्तत् प्राप्नोति मृतेरनु’ इति पाद्मे ॥ 14 ॥
ॐ अप्रतीकालम्बनान् नयतीति बादरायण उभयथा च दोषात् तत्क्रतुश्च ॐ
॥ 15-540 ॥
‘प्रतीकं देह उद्दिष्टो येषां तत्रैव दर्शनम् ।
न तु व्याप्ततया क्वापि प्रतीकालम्बनास्तुते ॥
अप्रतीका देवतास्तु ऋषीणां शतमेव च ।
राज्ञां च शतमुद्दिष्टं गन्धर्वादि शतं तथा ॥
एतेऽधिकारिणो व्याप्तदर्शनेऽन्ये न तु क्वचित् ।
अयोग्यदर्शने यत्नाद्ब्रंशः पूर्वस्य चापि तु ॥
अप्रतीकाश्रया ये हि ते यान्ति परमेव तु ।
स्वेदेहे ब्रह्म दृष्ट्यैव गच्छेद्ब्रह्मसलोकताम् ।
ब्रह्मणा सह सम्प्राप्ते संहारे परमं पदम् ॥
इति गारुडवचनात् उभयत्रोक्तदोषाच्चाप्रतीकालम्बनान् परं नयति ।
‘स यथाकामो भवति तत्क्रतुर्भवति यत्क्रतुर्भवति तत्कर्म कुरुते यत्कर्म कुरुते तदभिसम्पद्यते’ इति श्रुतेश्च । अत्र कर्मोपासनमेव । अन्यान् कार्यं नयतीति भगवन्मतम् ॥ 15 ॥
ॐ विशेषं च दर्शयति ॐ ॥ 16-541 ॥
‘अन्तःप्रकाशा बहिःप्रकाशाः सर्वप्रकाशाः । देवा वाव सर्वप्रकाशाः ऋषयोऽन्तःप्रकाशाः मानुषा एव बहिःप्रकाशाः’
इति चतुर्वेदशिखायाम् ॥ 16 ॥
॥ इति कार्याधिकरणम् ॥ 06 ॥

॥ इति श्रीमदानन्दतीर्थभगवत्पादाचार्यविरचिते श्रीब्रह्मसूत्रभाष्ये चतुर्थाध्यायस्य तृतीयः पादः ॥ 04-03 ॥

चतुर्थः पादः ॥ 04-04 ॥

भोगमाहास्मिन् पादे-
ॐ सम्पद्याविहाय स्वेन शब्दात् ॐ ॥ 01-542 ॥
‘स य एवंविदेवं मन्वान एवं पश्यन्नात्मनमभिसम्पद्यैतेनात्मना यथाकामं सर्वान् कामाननुभवति’ इति सौपर्णश्रुतिः ।
‘परञ्ज्योतिरुपसम्पद्य स्वेन रूपेणाभिनिष्पद्यते’ इति च ।
‘एवं सेतुं तीर्त्वाऽन्धः सन्ननन्धो भवति’ इति च ।
तत्र तरणं नाम तत्प्राप्तयेऽन्यतरणमेव ।
‘इमां घोरामशिवां नदीं तीर्त्वैतं सेतुमाप्यैतेनैव सेतुना मोदते प्रमोदत आनन्दी भवति’ इति मौद्गल्यश्रुतेः ॥ 01 ॥
॥ इति सम्पद्याधिकरणम् ॥ 01 ॥
ॐ मुक्तः प्रतिज्ञानात् ॐ ॥ 02-543 ॥
मुक्त एव चात्रोच्यते ।
‘अहरहरेनमनुप्रविशत्युपसङ्क्रमते च न तत्र मोदते न प्रमोदते न कामाननुभवति बद्धो ह्येष तदा भवत्यथ यदैनं मुक्तोऽनुप्रविशति मोदते च प्रमोदते च कामांश्चैवानुभवति । कामांश्चैवानुभवति’ इति बृहच्छ्रुतौ प्रतिज्ञानात् ॥ 02 ॥
॥ इति मुक्ताधिकरणम्॥ 02 ॥
ॐ आत्मा प्रकरणात् ॐ ॥ 03-544 ॥
परञ्ज्योतिशब्देन परमात्मैवोच्यते । तत्प्रकरणत्वात् ।
‘परञ्ज्योतिः परं ब्रह्म परमात्मादिका गिरः ।
सर्वत्र हरिमेवैकं ब्रूयुर्नान्यं कथञ्चन’ इति च ब्रह्माण्डे ॥ 03 ॥
॥ इति आत्माधिकरणम् (आत्मसम्पद्यधिकरणम्) ॥ 03 ॥
ॐ अविभागेन दृष्टत्वात् ॐ ॥ 04-545 ॥
ये भोगाः परमात्मना भुज्यन्ते त एव मुक्तैर्भुज्यन्ते ।
‘यानेवाहं श्रुणोमि यान् पश्यामि यान् जिघ्रामि तानेवैत इदं शरीरं विमुच्यानुभवन्ति’ इति दृष्टत्वाच्चतुर्वेदशिखायाम् ।
भविष्यत्पुराणे च –
‘मुक्ताः प्राप्य परं विष्णुं तद्भोगान् लेशतः क्वचित् ।
बहिष्ठान् भुञ्जते नित्यं नानन्दादीन् कथञ्चन’ इति ॥ 04 ॥
॥ इति अविभागाधिकरणम् ॥ 04 ॥
ॐ ब्राह्मेण जैमिनिरुपन्यासादिभ्यः ॐ ॥ 05-546 ॥
सर्वदेहपरित्यागेन मुक्ताः सन्तो ब्राह्मेणैव देहेन भोगान् भुञ्जत इति जैमिनिर्मन्यते ।
‘स वा एष ब्रह्मनिष्ठ इदं शरीरं मर्त्यमतिसृज्य ब्रह्माभिसम्पद्य ब्रह्मणा पश्यति ब्रह्मणा श्रुणोति ब्रह्मणैवेदं सर्वमनुभवति’
इति माद्यन्दिनायनश्रुतावुपन्यासात् ।
‘आदत्ते हरिहस्तेन हरिदृष्ट्यैव पश्यति ।
गच्छेच्च हरिपादेन मुक्तस्यैषा स्थितिर्भवेत्’ इति स्मृतेः ॥
‘गच्छामि विष्णुपादाभ्यां विष्णुदृष्ट्या च दर्शनम् ।
इत्यादि पूर्वस्मरणान्मुक्तस्यैतद्भविष्यति’ इति बृहत्तन्त्रोक्तयुक्तेश्च ॥ 05 ॥
ॐ चितिमात्रेण तदात्मकत्वादित्यौडुलोमिः ॐ ॥ 06-547 ॥
चितिमात्रो देहो मुक्तानां पृथग्विद्यते तेन भुञ्जते । सर्वं वा एतदचित् परित्यज्य चिन्मात्र एवैष भवति चिन्मात्र एवावतिष्ठते तामेतां मुक्तिरित्याचक्षते’
इत्युद्दालकश्रुतेश्चिदात्मकत्वादित्यौडुलोमिर्मन्यते ॥ 06 ॥
ॐ एवमप्युपन्यासात् पूर्वभावादविरोधं बादरायणः ॐ ॥07-548॥
‘स वा एष एतस्मान्मर्त्याद्विमुक्तश्चिन्मात्रीभवत्यथ तेनैव रूपेणाभिपश्यत्यभिश्रुणोत्यभिमनुतेऽ¬भिविजानाति तामाहुर्मुक्तिः’
इति सौपर्णश्रुतौ चिन्मात्रेणाप्युपन्यासाज्जैमिन्युक्तस्य च भावादुभयत्राप्यविरोधं बादरायणो मन्यते । नारायणाध्यात्मे च-
‘मर्त्यं देहं परित्यज्य चितिमात्रात्मदेहिनः ।
चितिमात्रेन्द्रियाश्चैव प्रविष्टा विष्णुमव्ययम् ॥
तदङ्गानुगृहीतैश्च स्वाङ्गैरेव प्रवर्तनम् ।
कुर्वन्ति भुञ्जते भोगांस्तदन्तर्बहिरेव वा ॥
यथेष्टं परिवर्तन्ते तस्यैवानुग्रहेरिताः’ इति ॥ 07 ॥
॥ इति चितिमात्राधिकरणम्(ब्रह्माधिकरणम्) ॥ 05 ॥
ॐ सङ्कल्पादेव च तच्च्रुतेः ॐ ॥ 08-549 ॥
न तेषां भोगादिषु प्रयत्नापेक्षा ।
‘स यदि पितृलोककामो भवति सङ्कल्पादेवास्य पितरः समुत्तिष्ठन्ति’ इत्यादिश्रुतेः ॥ 08 ॥
॥ इति सङ्कल्पाधिकरणम् ॥ 06 ॥
ॐ अत एव चानन्याधिपतिः ॐ ॥ 09-550 ॥
सत्यसङ्कल्पत्वादेव ।
‘परमोऽधिपतिस्तेषां विष्णुरेव न संशयः ।
ब्रह्मादिमानुषान्तानां सर्वेषामविशेषतः ॥
ततः प्राणादिनामान्ताः सर्वेऽपि पतयः क्रमात् ।
आचार्याश्चैव सर्वेऽपि यैर्ज्ञानं सुप्रतिष्ठितम् ।
एतेभ्योऽन्यः पतिर्नैव मुक्तानां नात्र संशयः’ इति वाराहे ॥ 09 ॥
॥ इति अनन्याधिपतित्वाधिकरणम् ॥ 07 ॥
ॐ अभावं बादरिराह ह्येवम् ॐ ॥ 10-551 ॥
चिन्मात्रं विनाऽन्यो देहस्तेषां न विद्यत इति बादरिः ।
अशरीरो वाव तदा भवत्यशरीरं वाव सन्तं न प्रियाप्रिये स्पृशतो याभ्यां ह्येष उन्मथ्यत’ इत्येवं कौण्ठरव्यश्रुतावाह हि ॥ 10 ॥
ॐ भावं जैमिनिर्विकल्पाम्नानात् ॐ ॥ 11-552 ॥
‘स वा एष एवंवित् परमभिपश्यत्यभिशृणोति ज्योतिषैव रूपेण चिता वाऽचिता वा नित्येन वाऽनित्येन वाऽथानन्दी ह्येवैष भवति नानानन्दं कञ्चिदुपस्पृषति’
इत्यौद्दालकश्रुतौ विकल्पाम्नानादन्यदेहस्यापि भावं जैमिनिर्मन्यते ॥ 11 ॥
ॐ द्वादशाहवदुभयविधं बादरायणोऽतः ॐ ॥ 12-553 ॥
यथा द्वादशाहः क्रत्वात्मकः सत्रात्मकश्च भवति । एवं मुक्तभोगो बाह्यशरीरकृतश्चिन्मात्रकृतश्च भवति इति बादरायणो मन्यते ॥ 12 ॥
उपपत्तिश्च-
ॐ तन्वभावे सन्ध्यवदुपपत्तेः ॐ ॥ 13-554 ॥
सन्ध्यं स्वप्नः ।‘सन्ध्यं तृतीयं स्वप्नस्थानम्’ इति श्रुतेः ॥ 13 ॥
ॐ भावे जाग्रद्वत् ॐ ॥ 14-555 ॥
ब्रह्मवैवर्ते च –
‘स्वप्नस्थानं यथा भोगो विना देहेन युज्यते ।
एवं मुक्तावपि भवेद्विना देहेन भोजनम् ॥
स्वेच्छया वा शरीराणि तेजोरूपाणि कानिचित् ।
स्वीकृत्य जागरितवद्भुक्त्वा त्यागः कदाचन’ इति ॥ 14 ॥
ॐ प्रदीपवदावेशस्तथा हि दर्शयति ॐ ॥ 15-556 ॥
शरीरमनुप्रविश्यापि तत्प्रकाशयन्तः पुण्यानेव भोगाननुभवन्ति न तु दुःखादीन् । यथा प्रदीपो दीपिकादिषु प्रविष्टस्तत्स्थं तैलाद्येव भुङ्ते न तु तत्कार्ष्ण्यादि । ‘तीर्णो हि तदा सर्वांछोकान् हृदयस्य भवति’ इति हि दर्शयति ॥ 15 ॥
न च स्वर्गे लोके न भयं किञ्चनास्ति इत्यादिना स्वर्गादिस्थस्यैतदिति वाच्यम् । यतः –
ॐ स्वाप्यायसम्पत्त्योरन्यतरापेक्षमाविष्कृतं हि ॐ ॥ 16-557 ॥
सुप्तौ मोक्षे वा तदुच्यते । ‘अत्र पिताऽपिता भवत्यनन्वागतं पुण्येनानन्वागतं पापेन’ इत्याद्याविष्कृतत्वात् ॥
ब्रह्मवैवर्ते च-
‘ज्योतिर्मयेषु देहेषु स्वेच्छया विश्वमोक्षिणः ।
भुञ्जते सुसुखान्येव न दुःखादीन् कदाचन ॥
तीर्णा हि सर्वशोकांस्ते पुण्यपापादिवर्जिताः ।
सर्वदोषनिवृत्तास्ते गुणमात्रस्वरूपिणः’ इति ॥ 16 ॥
॥ इति उभयविधभोगाधिकरणम्(अभावाधिकरणम्) ॥ 08 ॥
ॐ जगद्व्यापारवर्जम् ॐ ॥ 17-558 ॥
‘सर्वान् कामानाप्त्वाऽमृतःसमभवत्’ इत्युच्यते । तत्र सृष्ट्यादिभ्योऽन्यान् व्यापारानाप्नोति ॥ 17 ॥
कुतः ? –
ॐ प्रकरणादसन्निहितत्वाच्च ॐ ॥ 18-559 ॥
जीवप्रकरणत्वाज्जीवानां तादृक्सामर्थ्यविदूरत्वाच्च । वाराहे च-
‘स्वाधिकानन्दसम्प्राप्तौ सृष्ट्यादिव्यापृतिष्वपि ।
मुक्तानां नैव कामः स्यादन्यान् कामांस्तु भुञ्जते ॥
तद्योग्यता नैव तेषां कदाचित् क्वापि विद्यते ।
न चायोग्यं विमुक्तोऽपि प्राप्नुयान्नच कामयेत्’ इति ॥ 18 ॥
ॐ प्रत्यक्षोपदेशादिति चेन्नाधिकारिकमण्डलस्थोक्तेः ॐ ॥ 19-560 ॥
‘ता यो वेद, स वेद ब्रह्म, सर्वेऽस्मै देवा बलिमावहन्ति’
इति प्रत्यक्षोपदेशाज्जगदैश्वर्यमप्यस्तीति चेन्न ।
आधिकारिकमण्डलाधिपतिर्ब्रह्मा हि तत्रोच्यते ।
गारुडे च-
‘आत्मेत्येव परं देवमुपास्य हरिमव्ययम् ।
केचिदत्रैव मुच्यन्ते नोत्क्रामन्ति कदाचन ॥
अत्रैव च स्थितिस्तेषामन्तरिक्षे तु केचन ।
केचित् स्वर्गे महर्लोके जने तपसि चापरे ॥
केचित् सत्ये महाज्ञान गच्छन्ति क्षीरसागरम् ।
तत्रापि क्रमयोगेन ज्ञानाधिक्यात् समीपगाः ॥
सालोक्यं च सरूपत्वं सामीप्यं योग एव च ।
इमामारभ्य सर्वत्र यावत्सुक्षीरसागरे ॥
पुरुषोऽनन्तशयनः श्रीमन्नारायणाभिधः ।
मानुषा वर्णभेदेन तथैवाश्रमभेदतः ॥
क्षितिपा मनुष्यगन्धर्वा देवाश्च पितरश्चिराः ।
आजानजाः कर्मजाश्च तात्त्विकाश्च प्रजापतिः ॥
रुद्रो ब्रह्मेति क्रमशस्तेषु चैवोत्तरोत्तराः ।
नित्यानन्दे च भोगे च ज्ञानैश्वर्यगुणेषु च ।
सर्वे शतगुणोद्रिक्ताः पूर्वस्मादुत्तरोत्तरम् ॥
पूज्यन्ते चावरैस्ते तु सर्वपूज्यश्चतुर्मुखः ।
स्वजगद्व्यापृतिस्तेषां पूर्ववत् समुदीरिता ॥
सयुजः परमात्मानं प्रविश्य च बहिर्गताः ।
चिद्रूपान् प्राकृतांश्चापि विना भोगांस्तु कांश्चन ।
भुञ्जते मुक्तिरेवं ते विस्पष्टं समुदाहृताः’ इति ॥ 19 ॥
ॐ विकारावर्ति च तथाहि दर्शयति ॐ ॥ 20-561 ॥
विकारावर्तिव्यापारो मुक्तानां न विद्यते ।
‘इमं मानवमावर्तं नावर्तन्ते’ इति हि श्रुतिः ।
वाराहे च –
स्वाधिकारेण वर्तन्ते देवा मुक्तावपि स्फुटम् ।
बलिं हरन्ति मुक्ताय विरिञ्चाय तु पूर्ववत् ॥
सब्रह्मकास्तु ते देवा विष्णवे च विशेषतः ।
न विकाराधिकारस्तु मुक्तानामन्य एव तु ।
विकाराधिकृता ज्ञेया ये नियुक्तास्तु विष्णुना’ इति ॥ 20 ॥
॥ इति सर्वकामाधिकरणम् (जगद्व्यापाराधिकरणम्) ॥ 09 ॥
ॐ स्थितिमाह दर्शयतश्चैवं प्रत्यक्षानुमाने ॐ ॥ 21-562 ॥
‘एतत् साम गायन्नास्ते’ इत्युच्यते ।तत्रानन्दादीनां वृद्धिर्ह्रासश्च न विद्यते। एकप्रकारेणैव सर्वदा स्थितिः ।
‘स एष एतस्मिन् ब्रह्मणि सम्पन्नो न जायते न म्रियते न हीयते न वर्धते स्थित एव सर्वदा भवति दर्शन्नेव ब्रह्म दर्शन्नेवात्मानं तस्यैवं दर्शयतो नापत्तिर्न विपत्तिः’ इत्याह जाबालश्रुतौ ।
‘यत्र गत्वा न म्रियते यत्र गत्वा न जायते ।
न हीयते यत्र गत्वा यत्र गत्वा न वर्धते’ इति मोक्षधर्मे ॥
विद्वत्प्रत्यक्षात् कारणभावल्लिङ्गाच्च । ब्रह्मवैवर्ते च –
‘न ह्रासो न च वृद्धिर्वा मुक्तानां विद्यते क्वचित् ।
विद्वत्प्रत्यक्षसिद्धत्वात् कारणाभावतोऽनुमा ॥
हरेरुपासना चात्र सदैव सुखरूपिणी ।
न तु साधनभूता सा सिद्धिरेवात्र सा यतः’ इति ॥ 21 ॥
ॐ भोगमात्रसाम्यलिङ्गाच्च ॐ ॥ 22-563 ॥
न च भोगविशेषादिविरोधः ।
‘एतमानन्दमयमात्मानमनुविश्य न जायते न म्रियते न ह्रसते न वर्धते यथाकामं चरति यथाकामं पिबति यथाकामं रमते यथाकाममुपरमते’
इति भोगमात्रसाम्यलिङ्गात् ।
‘अवृद्धिह्रासरूपत्वं मुक्तानां प्रायिकं भवेत् ।
कादाचित्कविशेषस्तु नैव तेषां विषिध्यते’ इति कौर्मे ॥
‘प्रवाहतस्तुवृद्धिर्वा ह्रासो वा नैव कुत्रचित् ।
नाप्रियं किञ्चिदपि तु मुक्तानां विद्यते क्वचित् ॥
कुत एव तु दुःखं स्यात् सुखमेव सदोदितम् ।
भोगानां तु विशेषे तु वैचित्र्यं लभ्यते क्वचित्’
इति नारायणतन्त्रे ॥ 22 ॥
॥ इति स्थित्य(एकरूपा)धिकरणम् ॥ 10 ॥
ॐ अनावृत्तिः शब्दादनावृत्तिः शब्दात् ॐ ॥ 32-564 ॥
‘न च पुनरावर्तते न च पुनरावर्तते’ ,‘सर्वान् कामानाप्त्वाऽमृतः समभवत् समभवत्’ इत्यादिश्रुतिभ्यः ॥ 23 ॥
॥ इति अनावृत्यधिकरणम् ॥ 11 ॥
ज्ञानानन्दादिभिः सर्वैर्गुणैः पूर्णाय विष्णवे ।
नमोऽस्तु गुरवे नित्यं सर्वथाऽतिप्रियाय मे ॥
यस्य त्रीण्युदितानि वेदवचने रूपाणि दिव्यान्यलं
बट् तद्दर्शतमित्थमेव निहितं देवस्य भर्गो महत् ।
वायो रामवचोनयं प्रथमकं पृक्षो द्वितीयं वपु-
र्मध्वो यत् तु तृतीयकं कृतमिदं भाष्यं हरौ तेन हि ॥
नित्यानन्दो हरिः पूर्णो नित्यदा प्रीयतां मम ।
नमस्तस्मै नमस्तस्मै नमस्तस्मै च विष्णवे ॥
॥ इति श्रीमदानन्ददीर्थभगवत्पादाचार्यविरचिते श्रीमद्ब्रह्मसूत्रभाष्ये चतुर्थाध्यायस्य चतुर्थः पादः
॥ 04-04 ॥
॥ इति श्रीमदानन्दतीर्थभगवत्पादाचार्यविरचिते श्रीमद्ब्रह्मसूत्रभाष्यम् ॥
॥ श्रीकृष्णार्पणमस्तु ॥

यो विप्रलम्बविपरीत मतिप्रभूतान् वादान् निरस्य कृतवान् भुवि तत्ववादम्।
सर्वेश्वरो हरिरिति प्रतिपादयन्तं आनन्दतीर्थमुनिवर्यमहं नमामि॥
अस्मद्गुर्वंतर्गत मनुनामक भारतीरमण मुख्यप्राणान्तर्गत श्री रुग्मिणी सत्यभामा जाम्बवतीवल्लभ श्री कृष्णाय नमः
॥ प्रीणयामो वासुदेवं देवतामण्डलाऽखण्डमण्डनम् ॥
॥ श्री कृष्णार्पणमस्तु ॥

Manyusutktha Purascharana Vidhi (with kannada meaning) is published in Sankrit, PDF Downloadable format.

This most Powerful Mantra, was once realised by Sage Manyu.

Bheemasena too perceived Lord Narasimha chanting the “MANYU-SUKTHA” while ramming down Dushasana with his blizzering maze and slitting his heart open. He, then offered Dusshasana as oblation to Lord Narasimha. As such Bheema too is considered Rishi of this Mantra/

This Mantra is renowned for acquiring the power to annihilate the enemy. The reciter would also become fearless. This mantra brings worldly prosperity, pleasure along with eternal benefits too.

Let us realise the meaning, reap the benefits of the mantra by chanting it. Click the below link to glance it:

Sanskrit-Manyusuktha-Purascharanavidhi-With Meaning in Kannada

Harikathamruthasara is published in scanned Kannada PDF downloadable format

Called with reverence as Anu Sudha, Harikathamruthasara lushes out most important elements of dwaita philosophy in most lucid style, unambiguously.

Like a Busy Bee collecting nector, from the loveliest of flowers, Sri Jagannatha Dasaru, has collected the essence of tatwawada from myriad of sources like Veda, Purana, Itihasa, sarvamoola and what not. There is a saying “ಆಡು ಮುಟ್ಟದ ಸಪ್ಪಿಲ್ಲ”. This aptly applies to our humble and learned scholar Sri Jagannatha Dasaru. He has garnered all the relevant axioms from apt sources, with utmost elegance and clarity. Presentation comes with glaring unambiguity in no uncertain terms. Goddess Saraswathi and Bharathi has literally danced on his holy tongue, setting forth all the premayas in exquisite manner. Acharya Madhwa’s heart is distilled with supreme ability, in this noble work. Particularly for a common man it is an ambrosia, stuffed with all the tenets, in his noble journey of seeking Lord. Art of reconciliation and aptly intertwining the most intricate aspects of philosophy is breathtaking. Even learned scholars are dumbstruck at its lucid precision.

One should be really fortunate, even to have a glimpse of it. Those who can bring out the stanzas by heart, really reaps the beneficial harvest.

To summarise, its utility, see the Phalashruthi:

ಹರಿಕಥಾಮೃತ ಸಾರ ಶ್ರೀಮ-ದ್ಗುರುವರ ಜಗನ್ನಾಥ ದಾಸರು
ಕರ ತಲಾಮಲ-ಕವೆನೆ ಪೇಳಿದ ಸಕಲ ಸಂಧಿಗಳ।
ಪರಮ ಪಂಡಿತ-ಮಾನಿಗಳು ಮತ್ಸರಿಸ-ಲೆದೆಕಿಚ್ಚಾಗಿ ತೋರುವ
ದರಸಿ-ಕರಿಗಿದು ತೋರಿ ಪೇಳುವುದಲ್ಲ ಧರೆಯೊಳಗೆ॥33-1-989॥

ಭಾಮಿನೀ ಷಟ್ಪದಿಯ ರೂಪದ-ಲೀ ಮಹಾದ್ಭುತ ಕಾವ್ಯದಾದಿಯೊ
ಳಾ ಮನೋಹರ ತರತ-ಮಾತ್ಮಕ ನಾಂದಿ ಪದ್ಯಗಳ।
ಯಾಮ ಯಾಮಕೆ ಪಠಿಸುವವರ ಸುಧಾಮ ಸಖ ಕೈಪಿಡಿಯ-ಲೋಸುಗ
ಪ್ರೇಮದಿಂದಲಿ ಪೇಳ್ದ ಗುರು ಕಾರುಣ್ಯ-ಕೇನೆಂಬೆ॥33-2-990॥

ಸಾರವೆಂದರೆ ಹರಿಕಥಾಮೃತ ಸಾರವೆಂ-ಬುವುದೆಮ್ಮ ಗುರುವರ
ಸಾರಿದಲ್ಲದೆ ತಿಳಿಯ-ದೆನುತ ಮಹೇಂದ್ರ ನಂದನನ
ಸಾರಥಿಯ ಬಲಗೊಂಡು ಸಾರಾಸಾರಗಳ ನಿರ್ಣಯಿಸಿ ಪೇಳ್ದನು
ಸಾರ ನಡೆವ ಮಹಾತ್ಮರಿಗೆ ಸಂಸಾರ-ವೆಲ್ಲಿಹುದೊ॥33-3-991॥

ದಾಸವರ್ಯರ ಮುಖದಿ ನಿಂದು ರಮೇಶನನು ಕೀರ್ತಿಸುವ ಮನದಭಿ
ಲಾಷೆಯಲಿ ವರ್ಣಾಭಿಮಾನಿ-ಗಳೊಲಿದು ಪೇಳಿಸಿದ।
ಈ ಸುಲಕ್ಷಣ ಕಾವ್ಯದೊಳು ಯತಿ ಪ್ರಾಸಗಳಿಗೆ ಪ್ರಯತ್ನವಿಲ್ಲದೆ
ಲೇಸು ಲೇಸೆನೆ ಶ್ರಾವ್ಯ-ಮಾದುದೆ ಕುರುಹು ಕವಿಗಳಿಗೆ॥33-4-992॥

ಪ್ರಾಕೃತೋ-ಕ್ತಿಗಳೆಂದು ಬರಿದೆ ಮಹಾ ಕೃತಘ್ನರು ಜರಿವರಲ್ಲದೆ
ಸ್ವೀಕೃತವ ಮಾಡದಲೆ ಬಿಡುವರೆ ಸುಜನ-ರಾದವರು।
ಶ್ರೀಕೃತೀ ಪತಿಯ-ಮಲ ಗುಣಗಳು ಈ ಕೃತಿಯೊ-ಳುಂಟಾದ ಬಳಿಕಿದು
ಪ್ರಾಕೃತವೆ ಸಂಸ್ಕೃತದ ಸಡಗರವೇನು ಸುಗುಣರಿಗೆ॥33-5-993॥

ಶ್ರುತಿಗೆ ಶೋಭನ-ವಾಗದೊಡೆ ಜಡಮತಿಗೆ ಮಂಗಳ-ವೀಯದೊಡೆ ಶ್ರುತಿ
ಸ್ಮೃತಿಗೆ ಸಮ್ಮತ-ವಲ್ಲದಿದ್ದೊಡೆ ನಮ್ಮ ಗುರುರಾಯ |
ಮಥಿಸಿ ಮಧ್ವಾಗಮ ಪಯೋಬ್ಧಿಯ ಕ್ಷಿತಿಗೆ ತೋರಿದ ಬ್ರಹ್ಮ ವಿದ್ಯಾ
ರತರಿ-ಗೀಪ್ಸಿತ ಹರಿಕಥಾಮೃತ ಸಾರ ಸೊಗಯಿಸದೆ॥33-6-994॥

ಭಕ್ತಿವಾದದಿಪೇಳ್ದರೆಂಬಪ್ರಸಕ್ತಿಸಲ್ಲದುಕಾವ್ಯದೊಳುಪುನ
ರುಕ್ತಿಶುಷ್ಕಸಮಾಸಪದವ್ಯತ್ಯಾಸಮೊದಲಾದ
ಯುಕ್ತಿಶಾಸ್ತ್ರವಿರುದ್ಧಶಬ್ದವಿಭಕ್ತಿವಿಷಮಗಳಿರಲುಜೀವ
ನ್ಮುಕ್ತಯೋಗ್ಯವಿದೆಂದುಸಿರಿಮದನಂತಮೆಚ್ಚುವನೆ॥33-7-995॥

ಆಶುಕವಿ ಕುಲ ಕಲ್ಪತರು ದಿಗ್ದೇಶ ವರಿಯಲು ರಂಗನೊ-ಲುಮೆಯ
ದಾಸ ಕೂಟಸ್ಥರಿ-ಗೆರಗಿ ನಾ ಬೇಡಿ ಕೊಂಬುವೆನು।
ಈ ಸುಲಕ್ಷಣ ಹರಿಕಥಾಮೃತ ಮೀಸಲ-ಳಿಯದೆ ಸಾರ ದೀರ್ಘ
ದ್ವೇಷಿಗಳಿ-ಗೆರೆಯದಲೆ ಸಲಿಸುವು-ದೆನ್ನ ಬಿನ್ನಪವ॥33-8-996॥

ಪ್ರಾಸಗಳ ಪೊಂದಿಸದೆ ಶಬ್ದ ಶ್ಲೇಷಗಳ ಶೋಧಿಸದೆ ದೀರ್ಘ
ಪ್ರಾಸಗಳ ಸಲ್ಲಿಸದೆ ಷಟ್ಪದಿ ಗತಿಗೆ ನಿಲ್ಲಿಸದೆ।
ದೂಷಕರು ದಿನ ದಿನದಿ ಮಾಡುವ ದೂಷಣವೆ ಭೂಷಣವು ಎಂದುಪ
ದೇಶ ಗಮ್ಯವು ಹರಿಕಥಾಮೃತ ಸಾರ ಸಾಧ್ಯರಿಗೆ॥33-9-997॥

ಅಶ್ರುತಾ-ಗಮ ಭಾವ-ವಿದರ ಪರಿಶ್ರಮವು ಬಲ್ಲವರಿ-ಗಾನಂ
ದಶ್ರುಗಳ ಮಳೆಗರಿಸಿ ಮೈಮರೆಸುವ ಚಮತ್ಕೃತಿಯು।
ಮಿಶ್ರರಿಗೆ ಮರೆಮಾಡಿ ದಿವಿಜರ ಜಸ್ರದಲಿ ಕಾಯ್ದಿಪ್ಪ-ರಿದರೊಳ
ಪಶ್ರುತಿ-ಗಳೈ ತಪ್ಪವೇ ನಿಜ ಭಕ್ತಿಯು-ಳ್ಳರಿಗೆ॥33-10-998॥

ನಿಚ್ಚ ನಿಜ ಜನ ಮೆಚ್ಚೆನೆಲೆ-ಗೊಂಡಚ್ಚ ಭಾಗ್ಯವು ಪೆಚ್ಚೆ ಪೇರ್ಮೆಯು
ಕೆಚ್ಚೆ ಕೇಳ್ವರು ಮೆಚ್ಚಿ ಮಲ ಮನ ಮುಚ್ಚಲೆಂ-ದೆನುತ।
ಉಚ್ಚ-ವಿಗಳಿಗೆ ಪೊಚ್ಚ ಪೊಸದೆನ-ಲುಚ್ಚರಿಸಿದೀ-ಸುಚ್ಚರಿತ್ರೆಯ
ನುಚ್ಚರಿಸೆ ಸಿರಿವತ್ಸ-ಲಾಂಛನ ಮೆಚ್ಚಲೇ-ನರಿದು॥33-11-999॥

ಸಾಧು ಸಭೆಯೊಳು ಮೆರೆಯೆ ತತ್ತ್ವ ಸು-ಬೋಧ ವೃಷ್ಟಿಯ-ಗರೆಯೆ ಕಾಮ
ಕ್ರೋಧ ಬೀಜವ ಹುರಿಯೆ ಖಳರೆದೆ ಬಿರಿಯೆ ಕರಕರಿಯ।
ವಾದಿಗಳ ಪಲ್ಮುರಿಯೆ ಪರಮ ವಿನೋದಿಗಳ ಮೈಮರೆಯ-ಲೋಸುಗ
ಹಾದಿ ತೋರಿದ ಹಿರಿಯ ಬಹು ಚಾತುರ್ಯ ಹೊಸ ಪರಿಯ॥33-12-1000॥

ವ್ಯಾಸ ತೀರ್ಥರ ಒಲವು ವಿಠಲೋ-ಪಾಸಕ ಪ್ರಭುವರಿಯ ಪುರಂದರ
ದಾಸರಾಯರ ದಯವೊ ತಿಳಿಯದು ಓದಿ ಕೇಳದಲೆ।
ಕೇಶವನ ಗುಣ ಮಣಿಗಳನು ಪ್ರಾಣೇಶ-ಗರ್ಪಿಸಿ ವಾದಿರಾಜರ
ಕೋಶ-ಕೊಪ್ಪುವ ಹರಿಕಥಾಮೃತ ಸಾರ ಪೇಳಿದರು॥33-13-1001॥

ಹರಿಕಥಾಮೃತ ಸಾರ ನವರಸ ಭರಿತ ಬಹು ಗಂಭೀರ ರತ್ನಾ
ಕರ ರುಚಿರ ಶೃಂಗಾರ ಸಾಲಂಕಾರ ವಿಸ್ತಾರ।
ಸರಸ ನರಕಂ-ಠೀರವಾಚಾ-ರ್ಯರ ಜನಿತ ಸುಕುಮಾರ ಸಾತ್ವೀ
ಕರಿಗೆ ಪರಮೋದಾರ ಮಾಡಿದ ಮರೆಯ-ದುಪಕಾರ॥33-14-1002॥

ಅವನಿಯೊಳು ಜ್ಯೋತಿಷ್ಮತಿಯ ತೈ-ಲವನು ಪಾಮರನುಂಡು ಜೀರ್ಣಿಸ
ಲವನೆ ಪಂಡಿತ-ನೋಕರಿಪ-ನವಿವೇಕಿ-ಯಪ್ಪಂತೆ।
ಶ್ರವಣ ಮಂಗಳ ಹರಿಕಥಾಮೃತ ಸವಿದು ನಿರ್ಗುಣ ಸಾರ ಮುಕ್ಕಿಸ
ಲವ ನಿಪುಣನೈ ಯೋಗ್ಯಗಲ್ಲದೆ ದಕ್ಕಲರಿ-ಯದಿದು॥33-15-1003॥

ಅಕ್ಕರ-ದೊಳೀ ಕಾವ್ಯದೊಳು ಒಂದಕ್ಕರವ ಬರೆದೋ-ದಿದವ ದೇ
ವರ್ಕಳಿಗೆ ದುಸ್ತ್ಯಜ-ನೆನಿಸಿ ಧರ್ಮಾರ್ಥ ಕಾಮಗಳ।
ಲೆಕ್ಕಿಸದೆ ಲೋಕೈಕ ನಾಥನ ಭಕ್ತಿ ಭಾಗ್ಯವ ಪಡೆವ ಜೀವ
ನ್ಮುಕ್ತ-ಗಲ್ಲದೆ ಹರಿಕಥಾಮೃತ ಸಾರ ಸೊಗಸುವುದೆ॥33-16-1004॥

ಒತ್ತಿ ಬಹ ವಿಘ್ನಗಳ ತಡೆ-ದಪ-ಮೃತ್ಯುವಿಗೆ ಮರೆ ಮಾಡಿ ಕಾಲನ
ಭೃತ್ಯರಿಗೆ ಭೀಕರವ ಪುಟ್ಟಿಸಿ ಸಕಲ ಸಿದ್ಧಿಗಳ
ಒತ್ತಿಗೊಳ್ಳಿಸಿ ವನರು-ಹೇಕ್ಷಣ ನೃತ್ಯ ಮಾಡುವ-ನವನ ಮನೆಯೊಳು
ನಿತ್ಯ ಮಂಗಳ ಹರಿಕಥಾಮೃತ ಸಾರ ಪಠಿಸುವರ॥33-17-1005॥

ಆಯುರಾರೋ-ಗ್ಯೈಶ್ವರ್ಯ ಯಶ-ಧೈರ್ಯ-ಬಲ-ವಿಜ್ಞಾನ-ಸಮ-ಸಾ
ಹಾಯ-ಶೌರ್ಯೋದಾರ್ಯ-ಗುಣ ಗಾಂಭೀರ್ಯ ಮೊದಲಾದ
ಆಯತಗ-ಳುಂಟಾಗ-ಲೊಂದ-ಧ್ಯಾಯ ಪಠಿಸಿದ ಮಾತ್ರದಿಂ ಶ್ರವ
ಣೀಯ-ವಲ್ಲವೆ ಹರಿಕಥಾಮೃತ ಸಾರ ಸುಜನರಿಗೆ॥33-18-1006॥

ಕುರುಡ ಕಂಗಳ ಪಡೆವ ಬಧಿರನಿ-ಗೆರಡು ಕಿವಿ ಕೇಳ್ಬಹವು ಬೆಳೆಯದ
ಮುರುಡ ಮದನಾಕೃತಿಯ ತಾಳ್ವನು ಕೇಳ್ದ ಮಾತ್ರದಲಿ।
ಬರಡು ಹೈನಾಗುವದು ಪೇಳ್ದರೆ ಕೊರಡು ಪಲ್ಲೈಸುವುದು ಪ್ರತಿ ದಿನ
ಹುರುಡಿ-ಲಾದರು ಹರಿಕಥಾಮೃತ ಸಾರವನು ಪಠಿಸೆ॥33-19-1007॥

ನಿರ್ಜರ ತರಂಗಿಣಿ-ಯೊಳನುದಿನ ಮಜ್ಜನಾದಿ ಸಮಸ್ತ ಕರ್ಮ ವಿ
ವರ್ಜಿತಾಶಾ-ಪಾಶದಿಂದಲಿ ಮಾಡಿದ-ಧಿಕಫಲ।
ಹೆಜ್ಜೆ ಹೆಜ್ಜೆಗೆ ದೊರೆಯದಿಪ್ಪವೆ ಸಜ್ಜನರು ಶಿರದೂಗು-ವಂದದಿ
ಗರ್ಜಿಸುತಲೀ ಹರಿಕಥಾಮೃತ ಸಾರ ಪಠಿಸುವಗೆ॥33-20-1008॥

ಸತಿಯರಿಗೆ ಪತಿ ಭಕುತಿ ಪತ್ನೀವ್ರತ ಪುರುಷರಿಗೆ ಹರುಷ ನೆಲೆಗೊಂ
ಡತಿ-ಮನೋಹರವಾಗಿ ಗುರು ಹಿರಿಯರಿಗೆ ಜಗದೊಳಗೆ।
ಸತತ ಮಂಗಳವೀವ ಬಹು ಸು-ಕೃತಿಗಳೆನಿಸುತ ಸುಲಭದಿಂ ಸ
ದ್ಗತಿಯ ಪಡೆವರು ಹರಿಕಥಾಮೃತ ಸಾರವನು ಪಠಿಸೆ॥33-21-1009॥

ಎಂತು ವರ್ಣಿಸ-ಲೆನ್ನಳವೆ ಭಗವಂತ-ನಮಲ ಗುಣಾನು-ವಾದಗ
ಳೆಂತು ಪರಿಯಲಿ ಪೂರ್ಣಬೋಧರ ಮತವ ಪೊಂದ್ಯವರ।
ಚಿಂತನೆಗೆ ಬಪ್ಪಂತೆ ಬಹು ದೃಷ್ಟಾಂತ ಪೂರ್ವಕವಾಗಿ ಪೇಳ್ದ ಮ-
ಹಾಂತರಿಗೆ ನರರೆಂದು ಬಗೆವರೆ ನಿರಯ ಭಾಗಿಗಳು॥33-22-1010॥

ಮಣಿ ಖಚಿತ ಹರಿವಾಣದಲಿ ವಾರಣ ಸುಭೋಜ್ಯ ಪದಾರ್ಥ ಕೃಷ್ಣಾ
ರ್ಪಣ-ವೆನುತ ಪಸಿದವರಿ-ಗೋಸುಗ ನೀಡುವಂದದಲಿ।
ಪ್ರಣತರಿಗೆ ಪೊಂಗನಡ ವರವಾ-ಙ್ಮಣಿಗಳಿಂ ವಿರಚಿಸಿದ ಕೃತಿಯೊಳು
ಉಣಿಸಿ ನೋಡುವ ಹರಿಕಥಾಮೃತ ಸಾರವನುದಾರ॥33-23-1011॥

ದುಷ್ಟ-ರೆನ್ನದೆ ದುರ್ವಿಷಯದಿಂ-ಪುಷ್ಟರೆನ್ನದೆ ಪೂತ ಕರ್ಮ
ಭ್ರಷ್ಟ-ರೆನ್ನದೆ ಶ್ರೀದವಿಟ್ಠಲ ವೇಣುಗೋಪಾಲ।
ಕೃಷ್ಣ ಕೈಪಿಡಿಯುವನು ಸತ್ಯ ವಿಶಿಷ್ಟ ದಾಸತ್ವವನು ಪಾಲಿಸಿ
ನಿಷ್ಠೆ-ಯಿಂದಲಿ ಹರಿಕಥಾಮೃತ ಸಾರ ಪಠಿಸುವರ॥33-24-1012॥

Our Beloved Acharya Sri H S Srinivasa Murthy dedicated his life in propagating the Dasa Sahithya.

With pleasure we acknowledge his noble contribution in this noble venture.

One of his major works

“SrimadhHarikathamruthasara-Sarva-Vyakhyana-Sara-Sangraha”

is a compilation of major commentaries on Harikathamruthasara.

It starts with introduction, followed by word-by-word explanation of the Moola Shloka. Then comes the gist. Commentaries of several authors follows next. Assimilation of Gist from all Commentaries with special-meanings if any, under the caption “Sarva-Vyakhyana-Sara Sangraha” comes last.

In this mammoth work spanning 33 Volumes, he has assimilated the works of:

1. Commentary of Sankarshana Wodeyar.
2. Commentary – “Padaprakashike: of Tamraparni Acharya.
3. Commentary – “Bhavaprakashika” of Padmanabhar Dasaru.
4. Commentary – “Bhavadarpanateeka” of Kamalapathi Dasaru.
5. Commentary – “Guruhrudayaprakashika” of Guru Yogidhyeya Vittalankitha Raghavendra Dasaru.
6. Commentary – “Srivyasa-Dasa-Siddhatha-Kaumudhi” of Sri Jambhukhandi Vadirajacharya.
7. Commentary – Other Authors put together.

Unfortunately, all the volumes are out of print. But, with big heart, Smt. Saraswathi Vattam (Daughter-in-law) & Sri, Mohan H S, the son of Sri H S Srinivasa Murthy, has willingly permitted me to scan all the volumes and publish in our website, enabling it to reach all devotees interested in accessing them. They wrote:

With million thanks for their big hearted generosity, we publish the same:

Click the links below to view/Download volumewise:

HarikathamrithaSara-Kannada-Jagannathadasa-HKS-01

02-HarikathamrithaSara-Kannada-Jagannathadasa-HKS

HARIKATHAMRUTASARA-VOL3

HARIKATHAMRUTASARA-VOL4

SrimadhHarikathamrithasara-05-HKS-FULL

HARIKATHAMRUTASARA-VOL6

HARIKATHAMRUTASARA-VOL7

HARIKATHAMRUTASARA-VOL8

HARIKATHAMRUTASARA-VOL9

HARIKATHAMRUTASARA-VOL10

HARIKATHAMRUTASARA-VOL11

HarikathamrithaSara-Kannada-Jagannathadasa-HKS-12

HarikathamrithaSara-Kannada-Jagannathadasa-HKS-13

HARIKATHAMRUTASARA-VOL14

HARIKATHAMRUTASARA-VOL15

HARIKATHAMRUTASARA-VOL16

HARIKATHAMRUTASARA-VOL17

HARIKATHAMRUTASARA-VOL18

HARIKATHAMRUTASARA-VOL19

HARIKATHAMRUTASARA-VOL20

21.HKS

22.HKS

23.HKS

24.HKS

25.26.27.HKS

28.HKS

29.30.HKS

31.HKS

32.HKS

33.HKS

HarikathamrithaSara-Kannada-Jagannathadasa-HKS-02

Pashanda Khandana of Sri Vadirajatheertha is published in Kannada and Sanskrit PDF Downloadable format:

Sri Vadiraja is known for his acumen and wit in ruthlessly demolishing all darshanas that came before Sri Madhwacharya. He does this task with immense reasoning and validations.

In this work ” Pashanda Khandana” his aggression in logically demolishing the Avaidic “Jainism” needs to be experienced. Only an author of his caliber can perform this task, with such immaculate ease.

All the fallacies and shortcomings of Jainism comes out threadbare in this classic work.

Let’s look into this beautiful work and understand the shortcomings of Jainism

Click the below link to have a glance:

San-PashandaMathaKhandana-Sanskrit-Vadiraja-SurendraTheertha

kan-PashandaMathaKhandana-Sanskrit-Vadiraja-SurendraTheertha

॥श्रीमद्भगवद्गीत॥–॥श्रीमद्भगवद्गीता भाष्यम्॥ 

देवं नारायणं नत्वा सर्वदोषविवर्जितम्।

परिपूर्णं गुरूंश्चापि गीतार्थं वक्ष्यामि लेशतः॥

उपोद्घातः

नष्टधर्मज्ञानलोककृपालुभिब्रह्मरुद्रेन्द्रादिभिरर्थितो ज्ञान प्रदर्शनाय भगवान् व्यासोsवततार। ततश्चेष्टानिष्टप्राप्ति परिहार ­साधनादर्शनात् वेदार्थाज्ञानाच्च संसारे क्लिश्यमानानं वेदानधिकारिणां  स्त्रीशूद्रा­दीनां च धर्मज्ञानद्वारा मोक्षो भवेदिति कृपालुः सर्ववेदाद्यर्थोप­बृंहितां तदनुक्तकेवलेश्वर – ज्ञानदृष्टार्थयुक्तां च सर्वप्राणि नामाव­गाह्यानवगाह्यरूपां केवल भगवत्स्वरूपपरां परोक्ष्यार्थां महाभारतसंहिता­मचीक्लृपत्॥

तच्चोक्तम् –

लोकेशा ब्रह्मरुद्राद्याः संसारे क्लेशिनं जनम्।

वेदार्थाज्ञमधीकारवर्जितं च स्त्रियादिकम्॥

अवेक्ष्य प्रार्थयामासुर्देवेशं पुरुषोत्तमम्।

ततः प्रसन्नो भगवान् व्यासो भूत्वा च तेन च॥

अन्यावताररूपैश्च वेदानुक्तार्थभूषितम्।

केवलेनात्मभोधेन दृष्टं वेदार्थसंयुतम्॥

वेदादपि परं चक्रे पञ्चमं वेदमुत्तमम्।

भारतं पञ्चरात्रं च मूलरामायणं तथा॥

पुराणं भागवतं चेति संभिन्नः शास्त्र पुङ्गवः ॥

–इति नारायणाष्टाक्षरकल्पे॥

ब्रह्माऽपि तन्न जानाति ईषत् सर्वोऽपि जानति।

बह्वर्थमृषयस्तत् तु भारतं प्रवदन्ति हि॥इत्युपनारदीये॥

ब्रह्माद्यैः प्रार्थितो विष्णुर्भारतं स चकार ह।

यस्मिन् दशार्थाः सर्वत्र न ज्ञेयाः सर्वजन्तुभिः॥

इति नारदीये॥

भारतं चापि कृतवान् पङ्चमं वेदमुत्तमम्।

दशावरार्थं सर्वत्र केवलं विष्णुबोधकम्॥

परोक्षार्थं तु सर्वत्र वेदादप्युत्तमं तु यत्॥इति स्कान्दे॥

“यदि विद्याच्छतुर्वेदान् साङ्गोपनिषदान् द्विजः।

न चेत् पुराणं संविद्यान्नैव स स्याद्विचक्षणः॥

इतिहासपुराणाभ्यां वेदं समुपबृंहयेत्।

बिभेत्यल्पश्रुताद्वेदो मामयं प्रचलिष्यति॥”

“मन्वादि केचिद्ब्रुवते ह्यास्तीकादि तथाऽपरे।

तथोपरिचराद्यन्ये भारतं परिचक्षते॥”

भारतं सर्ववेदाश्च तुलामारोपिताः पुरा।

देवैर्ब्रह्मादिभिः सर्वैर्‌ऋषिभिश्च समन्वितैः॥

व्यासस्यैवाज्ञया तत्र त्वत्यरिच्यत भारतम्

महत्त्वाद्बारवत्त्वाच्च महाभारतमुच्यते॥

निरुक्तमस्य यो वेद सर्वपापैः प्रमुच्यते।

“यदिहास्ति तदन्यत्र यन्नेहास्ति न कुत्रचित्॥”

‘विराटोद्योगसारावान्’  इत्यादि तद्वाक्यपर्यालोचनया, ऋषिः संप्रदायात्,   ‘कोह्यन्यः  पुण्ढरीकाक्षान्महाभारतकृद्भवेत्’  इत्यादि पुराणान्तर्गतवाक्यार्थान्यथाऽनुपपत्या, नारदाध्ययनादि­लिङ्गैश्चाव-सीयते। कथमन्यथा  भारतनिरुक्तिज्ञानमात्रेण सर्वपापक्षयः ?  प्रसिद्धश्च सोऽर्थः। कथं चान्यस्य न कर्तुं शक्यते ? ग्रन्थान्तरगतत्वाच्च नाविद्यमानस्तुतिः।  न च कर्तुरेव।  इतरत्रापि साम्यात्।  तत्र च  सर्वभारतार्थसङ्ग्रहां वासुदेवार्जुन­संवादरूपां भारत-पारिजातमधुभूतां गीतामुप निबबन्ध |  तच्चोक्तम् –

भारतं सर्वशास्त्रेषु भारते गीतिका वरा।

विष्णोः सहस्रनामापि ज्ञेयं पाठ्यं च तद्द्वयम्॥

     इति महाकौर्मे।

‘स हि धर्मः सुपर्याप्तो ब्रह्मणः पदवेदने’। इत्यादि च।

उपोद्घातः समाप्तः |

श्रीमद्भगवद्गीता

अथ प्रथमोऽध्यायः

धृतराष्ट्र उवाच

धर्म क्षेत्रे कुरुक्षेत्रे समवेता युयुत्सवः।

मामकाः पाण्डवाश्चैव किमकुर्वत सञ्जय॥01॥

सञ्जय उवाच

दृष्ट्वा तु पाण्डवानीकं व्यूढं दुर्योधनस्तदा।

आचार्यमुपसङ्गम्य राजा वचनमब्रवीत्॥02॥

पश्यैतां पाण्डुपुत्राणामाचार्य महतीं चमूम्।

व्यूढां द्रुपदपुत्रेण तव शिष्येण धीमता॥03॥

अत्र शूरा महेष्वासा भीमार्जुन समायुधि।

युयुधानो विराटश्ज दृपदश्च महारथः॥04॥

धृष्टकेतुश्चेकितानः काशीराजश्च वीर्यवान्।

पुरुजित्कुन्तिभोजश्च शैभ्यश्च नरपुङ्गवः॥05॥

युधामन्युश्च विक्रन्त उत्तमौजाश्च वीर्यवान्।

सौभद्रो द्रौपदेयाश्च सर्व एव महारथाः॥06॥

अस्माकं तु विशिष्टा ये तान् निबोध द्विजोत्तम।

नायका मम सैन्यस्य सङ्ञार्थं तान् ब्रवीमि ते॥07॥

भवान् भीष्मश्च कर्णश्च कृपश्च समितिञ्जयः।

अश्वत्थामा विकर्णश्च सौमदत्तिस्ततैव च॥08॥

अन्ये च बहवः शूरा मदर्थे त्यक्त जीविताः।

नानाशस्त्रप्रहरणाः सर्वे युद्धविशारदाः॥09॥

आपर्याप्तं तदस्माकं बलं भीष्माभिरक्षितम्।

पर्याप्तं त्विदमेतेषां बलं भीमाभिरक्षितम्॥10॥

अयनेषु च सर्वेषु यथाभागमवस्थिताः।

भीष्ममेवाभिरक्षन्तु भवन्तः  सर्व एव हि॥11॥

तस्य सञ्जनयन् हर्षं कुरुवृद्धः पितामहः।

सिंहनादं विनद्योच्चैः शङ्खं दद्मौ प्रतापवान्॥12॥

ततः शङ्खाश्च भेर्यश्च पणवानकगोमुखाः।

सहसैवाभ्यहन्यन्त स शब्धस्तुमुलोऽभवत्॥13॥

ततः श्वेतैर्हयैर्युक्ते महति स्यन्दने स्थितौ।

माधवः पाण्डवश्चैव दिव्यौ शङ्खौ प्रदध्मतुः॥14॥

पाञ्चजन्यं हृषीकेषो देवदत्तं धनञ्जयः।

पौण्ढ्रं दध्मौ महाशङ्खं भीमकर्मा वृकोदरः॥15॥

अनन्तविजयं राजा कुन्ती पुत्रो युधिष्ठिरः।

नकुलः सहदेवश्च सुघोषमणिपुष्पकौ॥16॥

काश्यश्च परमेष्वासः शिखण्डी च महारथः।

धृष्टद्युम्नो विराटश्च सात्यकिश्चापराजितः॥17॥

दृपदो द्रौपदेयाश्च सर्वशः पृथिवीपते।

सौभद्रश्च महाभाहुः शङ्खं दध्मुः पृथक् पृथक्॥18॥

स घोषो धार्थराष्ट्राणां हृदयानि व्यदारयत्।

नभश्च पृथिवीं चैव तुमुलो व्यनुनादयन्॥19॥

अथ व्यवस्थितान् दृष्ट्वा धार्तराष्ट्रान् कपिध्वजः।

प्रवृत्ते शस्त्र सम्पाते धनुरुद्यम्य पाण्डवः॥20॥

हृषीकेषं तदा वाक्यमिदमाह महीपते।

अर्जुन उवाच

सेनयोरुभयोर्मध्ये रथं स्थापयमेऽच्युत॥21॥

यावदेतान् निरीक्षेऽहं योद्धुकामानवस्थितान्।

कैर्मया सह योद्धव्यमस्मिन् रणसमुद्यमे॥22॥

योत्स्यमानानवेक्षेऽहं य एतऽत्र समागताः।

धार्तराष्ट्रस्य दुर्बुद्धेर्युद्धे प्रियचिकीर्षवः॥23॥

सञ्जय उवाच

एवमुक्तो हृषीकेशो गुडाकेशेन भारत।

सेनयोरुभयोर्मध्ये स्थापयित्वा रथोत्तमम्॥24॥

भीष्मद्रोणप्रमुखतः सर्वेषां च महीक्षिताम्।

उवाच पार्थ पश्यैतान् समवेतान् कुरूनिति॥25॥

तत्रापश्यत् स्थितान् पार्थः पितृ-नथ  पितामहान्।

आचार्यान् मातुलान् भ्रातृ-न्  पुत्रान् पौत्रान् सखींस्तथा॥26॥

श्वशुरान् सुहृदश्चैव सेनयोरुभयोरपि।

तान् समीक्ष्य स कौन्तेयः सर्वान् बन्धूनवस्थितान्॥27॥

कृपया परयाऽऽष्टो विषीदन्निदमब्रवीत्।

अर्जुन उवाच

दृष्ट्वेमं स्वजनं कृष्णं युयुत्सुं समुपस्थितम्॥28॥

सीदन्ति मम गात्राणि मुखं च परिशुष्यति।

वेपतुश्च शरीरे मे रोमहर्षश्च जायते॥29॥

गाण्ढीवं स्रंसते हस्तात् त्वक् चैव परिदह्यते।

न च शक्नोम्यवस्थातुं भ्रमतीव च मे मनः॥30॥

निमित्तानि च पश्यामि विपरीतानि केशव।

न च श्रेयोऽनुपश्यामि हत्वा स्वजनमाहवे॥31॥

न काङ्क्षे विजयं कृष्ण न च राज्यं सुखानि च।

किं नो राज्येन गोविन्द किं भोगैर्जीवितेन वा॥32॥

येषामर्थे काङ्क्षितं नो राज्यं भोगाः सुखानि च।

त इमेऽवस्थिता युद्धे प्राणांस्त्यक्त्वा धनानि च॥33॥

अचार्याः पितरः  पुत्रास्तथैव च पितामहाः।

मातुलाः श्वशुराः पौत्राः श्यालाः सम्बधिनस्तथा॥34॥

एतान् न हन्तुमिच्छामि घ्नतोऽपि मधुसूदन।

अपि त्रैलोक्यराज्यस्य हेतो किं नु महीकृते॥35॥

निहत्य धार्तराष्ट्रान् नः का प्रीतिः स्याज्जनार्दन।

पापमेवाश्रयेदस्मान्  हत्वैतानाततायिनः॥36॥

तस्मान्नार्हा वयं हन्तुं धार्तराष्ट्रान् स्वबान्धवान्।

स्वजनं हि कथं हथ्वा सुखिनः स्याम माधव॥37॥

यद्यप्येते न पश्यन्ति लोभोपहतचेतसः।

कुलक्षयकृतं दोषं मित्र द्रोहे च पातकम्॥38॥

कथं न ज्ञेयमस्माभिः पापादस्मान्निवर्तितुम्।

कुलक्षयकृतं दोषं प्रपश्यद्बिज्जनार्दन॥39॥

कुलक्षये प्रणश्यन्ति कुलधर्माः सनातनाः।

धर्मे नष्टे कुलं कृत्स्नमधर्मोऽभिभवत्युत॥40॥

अधर्माभिभवात् कृष्ण प्रदुष्यन्ति कुलस्त्रियः।

स्त्रीषु दुष्टासु वार्ष्णेय जायते वर्णसङ्करः॥41॥

सङ्करो नरकायैव कलघ्नानां कुलस्य च।

पतन्ति पितरो ह्येषां लुप्त पिण्डोदकक्रियाः॥42॥

दोषैरेतैः कुलघ्नानां वर्णसङ्करकारकैः।

उत्साद्यन्ते जातिधर्माः कुलधर्माश्च शाश्वताः॥43॥

उत्सन्नकुलधर्माणां मनुष्याणां जनार्दन।

नरके नियतं वासो भवतीत्यनुशुश्रुम॥44॥

अहो बत महात्पापं कर्तुं व्यवसिता वयम्।

यद्राज्यसुखलोभेन हन्तुं स्वजनमुद्यताः॥45॥

यदि मामप्रतीकारमशस्त्रं शस्त्रपाणयः।

धार्तराष्छ्रा रणे हन्युस्तन्मे क्षेमतरं भवेत्॥46॥

सञ्जय उवाच

एवमुक्त्वाऽर्जुनः सङ्ख्ये रथोपस्थ उपाविशत्।

विसृज्य सशरं चापं शोकसम्विग्नमानसः॥47॥

॥इति श्रीमद्भगवद्गीतायां प्रथमोऽध्यायः॥

अथ द्वितीयोऽध्यायः

सञ्जय उवाच

तं तथा कृपयाऽऽविष्टमश्रुपूर्णाकुलेक्षणम्।

विषीदन्तमिदं वाक्यमुवाच मधुसूदन॥01॥

श्री भगवानुवाच

कुतस्त्वा कश्मलमिदं विषमे समुपस्थितम्।

अनार्यजुष्टमस्वर्ग्यमकीर्तिकरमर्जुन॥02॥

क्लैभ्यं मा स्म गमः पार्थ नैतत् त्वय्युपपद्यते।

क्षुद्रं हृदयदौर्बल्यं त्यक्तोत्तिष्ठ परन्तप॥03॥

अर्जुन उवाच

कथं भीष्ममहं सङ्ख्ये द्रोणं च मधुसूदन।

इषुभिः प्रतियोत्स्यामि पूजार्हावरिसूदन॥04॥

गुरूनहत्वा हि महानुभावान् श्रेयो भोक्तुं भैक्ष्यमपीह लोके।

हत्वाऽर्थकामांस्तु गरूनिहैव भुङ्जीय भोगान् रुधिरप्रदिग्धान्॥05॥

न चैतद्विद्मः कतरन्नो गरीयो यद्वा जयेम यदि वा नो जयेयुः।

यानेव हत्वा न जिजीविषाम स्तेऽवस्थिताः प्रमुखे धार्तराष्ट्राः॥06॥

कार्पण्यदोषोपहतस्वभावः पृच्छामि त्वां धर्मसम्मूडचेताः।

यच्छ्रेयः स्यान्निश्चितं ब्रूहि तन्मे

शिष्यस्तेऽहं शाधि मां त्वां प्रपन्नम्॥07॥

न हि प्रपश्यामि ममापनुद्याद् यच्छोकमुच्छोषणमिन्द्रियाणाम्।

अवाप्य भूमावसपत्नमृद्धं राज्यं सुराणामपि चाधिपत्यम्॥08॥

सञ्जय उवाच

एवमुक्त्वा हृषीकेशं गुडाकेशः परन्तप।

न योत्स्य इति गोविन्दमुक्त्वा तूष्णीं बभूव ह॥09॥

तमुवाच हृषीकेशः प्रहसन्निव भारत। सेनयोरुभयोर्मध्ये विषीदन्तमिदं वचः॥10॥

भाष्यम्: तत्र  सेनयोर्मध्ये  बान्धवादिमोहचालसंवृतं विषीदन्तमर्जुनं भगवानुवाच॥

 श्री भगवानुवाच

अशोच्यानन्व शोचस्त्वं प्रज्ञावादांश्च भाषसे।

गतासूनगतासूंश्च नानुशोचन्ति पण्डिताः॥1॥

प्रज्ञावादान् स्वमनीषोत्थवचनानि। कथमशोच्याः ? गतासून्॥11॥

न त्वेवाहं जातु नासं न त्वं नेमे जनाधिपाः।

न चैव न भविष्यामः सर्वे वयमतः परम्॥12॥

किमिति? नत्वेवाहम्। ईश्वरनित्यत्वस्याप्रस्तुतत्वाद् दृष्टान्तत्वेनाह  – न त्वेवेति। यथाऽहं नित्यः सर्ववेदान्तेषु प्रसिद्धः, एवं त्वमेते  जनादिपाश्च नित्याः॥12॥

देहिनोऽस्मिन् यथा देहे कौमारं यौवनं जरा।

तथा देहान्तरप्राप्तिर्धीरस्तत्र न मुह्यति॥13॥

देहिनो भाव एतद्भवति; तदेवासिद्धमिति चेत्, न। देहिनोऽस्मिन् यथा कौमारादिशरीरभेदेऽपि देही तदीक्षिता सिद्धः, एवं देहान्तरप्राप्तावपि, ईक्षितृत्वात्। नहि जडस्य शरीरस्य कौमाराद्यनुभवः सम्भवति। मृतस्यादर्शनात्। मृतस्य वाय्वाद्यपगमादनुभवाभावः, अहं मनुष्य इत्याद्यनुभावाच्चैतत् सिद्धमिति चेत्, न। सत्येवाविशेषे देहे सुप्त्यादौ ज्ञानादिविशेषादर्शनात्। समश्चाभिमानो मनसि। काष्ठादिवच्च।श्रुतेश्च।

प्रामाण्यं च प्रत्यक्षादिवत्। न च बौद्धादिवाक्यवत्। अपौरुषेयत्वात्। नह्यपौरुषेये पौरुषेयाज्ञानादयः कल्पयितं शक्याः। विना  च कस्यचिद्वाक्यस्यापौरुषेयत्वं सर्वसमयाभिमतधर्माद्यसिद्धिः।यश्च तौ नाङ्गीकुरुते नासौ समयी। अप्रयोजकत्वात्। माऽस्तु धर्मोऽनिरूप्यत्वादिति चेत्, न। सर्वाभिमतस्य प्रमाणं विना निषेद्धुमशक्यत्वात्।

न च सिद्धिरहप्रमाणिकस्येति चेत् , न। सर्वाभिमतेरेव प्रमाणत्वात्। अन्यथा सर्ववाचिकव्यवहारासिद्धेश्च। न च मया श्रुतमिति तव ज्ञातुं शक्यम्। अन्यथा वा प्रत्युत्तरं  स्यात्। भ्रान्तिर्वा तव स्यात् सर्वदुःखकारणत्वं वा स्यात्। एको वाऽन्यथा स्यात्। रचितत्वे च धर्मप्रमाणस्य कर्तुरज्ञानादि दोषशङ्का स्यात्। न चादोषत्वं स्ववाक्येनैव  सिद्ध्ययति। न च येन केनचिदपौरुषेय­मित्युक्तमुक्तवाक्यसमम्। अनादिकालपरिग्रहसिद्धित्वात्। अत प्रामाण्यं श्रुतेः। अतः कुतर्कैः धीरस्तत्र न मुह्यति॥

अथवा, जीवनाशं देहनाशं वाऽपेक्ष्य शोकः ? न तावत् जीवनाशम्। नित्यत्वादित्याह – नत्वेवेति। नापि देहनाशमित्याह देहिन इति। यथा कौमारादिदेहहानेन जरादि प्राप्तावशोकः, एवं जीर्णादिदेहहानेन देहान्तर प्राप्तावपि॥13॥

मात्रास्पर्शास्तु कौन्तेय शीतोष्ण सुखदुःखदाः।

आगमापायिनोऽनित्यास्तांस्तितिक्षस्व भारत॥14॥

तथाऽपि तद्दर्शनाभावादिना शोक इति चेत्, नेत्याह – मात्रास्पर्शा इति।मीयन्त इति मात्रा विषयाः। तेषां स्पर्शाः सम्बन्धाः। त एव हि शीतोष्णसुखदुःखदाः। देहे शीतोष्णादि सम्बन्धाद्दि शीतोष्ण्याद्यनुभव आत्मनः। ततश्च सुखदुःखे। न ह्यात्मनः स्वतः सुखदुःखादि सम्भवति।कुतः ? आगमापायित्वात् । यद्यात्मनः स्वतः स्युः सुप्तावपि स्युः। अतो यतो मात्रास्पर्शा जाग्रदादावेव ते सन्ति नान्यदेति तदन्वयव्यतिरेकित्वात् तन्निमित्ता एव नात्मनः स्वतः। आत्मनश्च तैर्विषयविषयिभावसम्बन्धादन्यः  सम्बन्धो नास्ति। न चागमापायित्वेऽपि प्रवाहरूपेणापि नित्यत्वमस्ति। सुप्तिप्रलया­दावभावादित्याह। अनित्या इति। अत आत्मनो देहाद्यात्मभ्रम एव सुखदुःखकारणम्। अतस्तद्विमुक्तस्य बन्धुमरणादिदुःखं न भवति। अतोऽभिमानं परित्यज्य तान् शीतोष्णादीन् तितिक्षस्व॥14॥

यं हि न व्यथयन्त्येते पुरुषं पुरुषर्षभ।

समदुःखसुखं धीरं सोऽमृतत्वाय कल्पते॥15॥

अतः  प्रयोजनमाह – यं हीति। यमेते मात्रास्पर्शा न व्यथयन्ति पुरिशयमेव सन्तम्। शरीरसम्बन्धाभावे सर्वेषामपि व्यथाभावात् पुरुषमिति विशेषणम्। कथं न व्यथयन्ति ? समदुःखसुखत्वात्।

तत् कथम् ? धैर्येण॥15॥

नासतो विद्यते ऽभावो नाभावो विद्यते सतः।

उभयोरपि दृष्टोऽन्तस्त्वनयोस्तत्त्वदर्शिभिः॥16॥

नित्य आत्मेत्युक्तम्। किमात्मैव नित्य आहोस्विदन्यदपि ? अन्यदपि। तत् किमित्यत आह नासत इति। असतः कारणस्य सतः ब्रह्मणश्च अभावो न विद्यते।

‘प्रकृति पुरुषश्चैव नित्यौ कालश्चसत्तम’। इति वचनात् श्री विष्णुपुराणे। पृथक् विद्यत इत्यादरार्थः। असतः कारणत्वं च

‘सदसद्रूपया चासौ गुणमय्याऽगुणो विभुः’। इति श्रीभागवते।

‘असतः सदजायत’ इति च। अव्यक्तेश्च। सम्प्रदायतश्चैतत् सिद्धमित्याह। उभयोरपीति। अन्तो निर्णयः ॥16॥

अविनाशि तु तद्विद्धि येन सर्वमिदं ततम्।

विनाशमव्ययस्यास्य न कश्चित् कर्तुमर्हति॥17॥

किं बहुना। यद्देशतोऽनन्तम् तन्नित्यमेव वेदाद्यन्यदपीत्याह – अविनाशीति। नापि शापादिना विनाश इत्याह विनाशमिति। अव्ययं च तत्॥17॥

अन्तवन्त इमे देहा नित्यस्योक्ताः शरीरिणः।

अनाशिनोऽप्रमेयस्य तस्माद्युध्यस्व भारत ॥18॥

भवतु देहस्यापि कस्यचिन्नित्यत्वमिति। नेत्याह -अन्तवन्त इति। अस्तु तर्हि दर्पणनाशात् प्रतिबिम्बनाशवदात्मनाश इत्यत आह – नित्यस्येति। शरीरिण इतीश्वरव्यावृत्तये। न च नैमित्तिक इत्याह – अनाशिन इति। कुतः ? अप्रमेयेश्वरसरूपत्वात्। नह्युपादिबिम्बसान्निध्यनाशे प्रतिबिम्बनाशः सति च प्रदर्शके। स्वयमेवात्र प्रदर्शकः। चित्त्वात्।नित्यश्चोपाधिः  कश्चिदस्ति।

प्रतिपत्तौ विमोक्षस्य नित्योपाध्या स्वरूपया। चिद्रूपया युतो जीवः केशवप्रतिबिम्बकः॥इति भगवद्वचनात्॥18॥

य एनं वेत्ति हन्तारं यश्चैनं मन्यते हतम्।

उभौ तौ न विजानीतो नायं हन्ति न हन्यते॥19॥

व्यवहारस्तु भ्रान्त इत्याह – य एनमिति। कुतः ? उक्तहेतुभ्यो नायं हन्ति न हन्यते। नहि प्रतिबिम्बस्य क्रिया। स हि बिम्बक्रिययैव क्रियावान्। ‘ध्यायतीव’ इति श्रुतेष्च॥19॥

न जायते म्रियते वा कदाचिन्ना(ऽ)यं भूत्वा भविता वा न भूयः।

अजो नित्यः शाश्वतोऽयं पुराणो न हन्यते हन्यमाने शरीरे॥20॥

अत्र मन्त्रवर्णोऽप्यस्तीत्याह – न जायत इति। नचेश्वरज्ञानवद्भूत्वा भविता। तद्धि ‘तदैक्षत’ ‘देशतः  कालतो योऽसाववस्थातः स्वतोऽन्यतः। अविलुप्तावबोधात्मा’ इत्यादि श्रुतिस्मृतिसिद्धम्। कुतः ? अजादि­लक्षणेश्वरसरूपत्वात्। शाश्वतः सदैकरूपः। पुरं देहमणतीति पुराणः। तथाऽपि न हन्यते हन्यमानेऽपि देहे॥20॥

वेदाविनाशिनं नित्यं य एनमजमव्ययम्।

कथं स पुरुषः पार्थ कं घातयति हन्ति कम्॥21॥

अतो य एवं वेद स कथं कं घातयति हन्ति वा ? अविनाशिनं नैमित्तिकनाशरहितम्। नित्यं स्वाभाविकनाशरहितम्। अथवा, अविनाशिनं दोषयोगरहितम्, नित्यं सदाभाविनम्  इति सर्वत्र विवेकः। दोषयुक्तपुरुषादिषु नष्टशब्दप्रयोगात्॥21॥

वासांसि जीर्णानि यथा विहाय नवानि गृह्णाति नरोऽपराणि।

तथा शरीराणि विहाय जीर्णान्यन्यानि संयाति नवानि देही॥22॥

देहात्मविवेकानुभवार्थं दृष्टान्तमाह – वासांसीति॥22॥

नैनं छिन्दन्ति शस्त्राणि नैनं दहति पावकः।

न चैनं क्लेदयन्त्यापो न शोषयति मारुतः॥23॥

स्वतः प्रायो निमित्तैश्चाविनाशिनोऽपि केनचिन्निमित्तविशेषेण स्यात्, ककच्छेदवत्, इत्यतो विशेषनिमित्तानि निषेधति – नैनमिति॥23॥

अच्छेद्योऽयमदाह्योऽयमक्लेद्योऽशोष्य एव च।

नित्यः सर्वगतस्थाणुरचलोऽयं सनातनः॥24॥

वर्तमाननिषेधात्  स्यादुत्तरत्रेत्यत आह – अच्छेद्य इति। वर्तमा-नादर्शनाद्युक्तमयोग्यत्वमिति सूचयति वर्तमानापदेशेन। कुतोऽयोग्यता ? नित्यसर्वगतादि विशेषणेश्वरसरूपत्वात्। ‘शाश्वत’ इत्येकरूपत्वमात्रमुक्तम्। स्धाणुशब्देन नैमित्तिकमन्यथात्वं निवारयति। नित्यत्वं सर्वगतत्वविशेषणम्। अन्यथा पुनरुक्तेः। ऐक्योक्तावप्यनुक्त­­विशेषणोपादानान्नेश्वरैक्ये पुनरुक्तिः। युक्ताश्च बिम्बधर्माः तिबिम्बेऽविरोधे। तत्ताच –

‘रूपं रूपं  प्रतिरूपो बभूव’  ‘आभास एव च’ इत्यादिश्रतिस्मृतिसिद्धा। न चांशत्वविरोधः। तस्यैवांशत्वात्। न चैकरूपैवांशता। प्रमाणं चोभयविधवचनमेव।न चांशस्य प्रतिबिम्बत्वं कल्प्यम्। गाध्यादिष्वप्यंशबाहुल्यदृष्टेरितरत्रादृष्टेः। स्थाणुत्वेऽपि ‘ऐक्षत’  इत्याद्यविरुद्धमीश्वरस्य। उभयविधवाक्यात्। अचिन्त्यशक्तेश्च।

न च माययैकम् –

‘त्वयीश्वरे ब्रह्मणि नो विरुद्ध्यते’

‘न योगित्वादीश्वरत्त्वात्’

‘चित्रं न चैतत् त्वयि कार्यकारणे’

इत्याद्यैश्वर्येणैव विरुद्धधर्माविरोधोक्तेः। महातात्पर्याच्च। मोक्षो हि महापुरुषार्थः  –

‘तत्रापि मोक्ष एवार्थः’

‘अन्तेषु रेमिरे धीरा न ते मध्येषु रेमिरे।

अन्तप्राप्तिं सुखं प्राहुर्दुःखमन्तरमेतयोः॥’

‘पुण्यचितो लोकः क्षीयते’ इत्यादिश्रुतिस्मृतिभ्यः

स च विष्णुप्रसादादेव सिद्ध्यति –

‘वासुदेवमनाराध्य को मोक्षं समवाप्नुयात् ’

‘तुष्टे तु तत्र किमलभ्यमनन्त ईशे’

‘तत्प्रसादादवाप्नोति परां सिद्धिं न संशयः’

‘येषां स एव भगवान् दययेदनन्तः

सर्वात्मना श्रितपदो यदि निर्व्यलीकम्।

ते वै विदन्त्यतितरन्ति च देवमायां

नैषां ममाहमिति धीः श्वसृगालभक्ष्ये’॥

‘तस्मिन् प्रसन्ने किमिहास्त्यलभ्यम् धर्मार्थकामैरलमल्पकास्ते’

‘ऋते यदस्मिन् भव ईश जीवास्तापत्रयेणोपहता न शर्म।

आत्मन् लभन्ते भगवंस्तवाङ्घ्रिच्छायांशविद्यामत आश्रयेम’

‘ऋते भवत्प्रसादाद्धि कस्य मोक्षो भवेदिह’,  ‘तमेवं विद्वान्’ इत्यादिश्रुतिस्मृतिभ्यः।

स चोत्कर्षज्ञानादेव भवति। लोकप्रसिद्धेः। लोकसिद्धमविरुद्ध­मन्यत्राप्यङ्गीकार्यम्। अहल्याजारत्वाद्यपि दोषकृतोऽपि ते न बहुतरोलेप आसीदित्युत्कर्षमेव वक्ति। बहुनरकफलो ह्यसौ।

‘तस्य न लोम च मीयते’ इति श्रुत्यन्तराच्च।

‘यो मामेवमसम्मूढो जानाति पुरुषोत्तमम्’ इति तदुक्तेश्व।

‘सत्यं सत्यं पुनः सत्यं शपथैश्चापि कोटिभिः।

विष्णुमाहात्म लेशस्य विभक्तस्य च कोटिधा।

पुनश्चानन्तदा तस्य पुनश्चापि ह्यनन्तदा।

नैकांशसममाहात्म्याः श्रीशेषब्रह्मशङ्कराः’ इति नारदीये।

अन्योत्कर्ष ऐक्यं च –

‘तथैव सर्वशास्त्रेषु महाभारतमुत्तमम्’

को ह्यन्यः पुण्डरीकाक्षान्महाभारतकृद्भवेत्।

इत्यादि ग्रन्थान्तरसिद्धोत्कर्षमहाभारतविरुद्धम्। तत्र हि –

‘नास्ति नारायणसमं न भूतं न भविष्यति।

एतेन सत्यवाक्येन सर्वार्थान् साधयाम्यहम्’

‘यस्य प्रसादजो ब्रह्मा रुद्रश्च क्रोधसम्भवः।’

‘न त्वत्समोऽस्ति’

इत्यादिषु साधारणप्रश्नावसर एव महान्तमुत्कर्षं विष्णोर्वक्ति। अन्यत्र यत्किञ्चदुक्तावप्यसाधारण एवावसरे। तद्ध्यग्न्यादेरपि वेदादावस्ति –

‘त्वमग्न इन्द्रो वृषभः सतामसि त्वं विष्णुरुरुगायो नमस्यः’

‘विश्वस्मादिन्द्र उत्तरः’ इत्यादिषु।

तद्ग्रन्थविरोधाच्च। तथाहि स्कान्दे शैवे –

यदन्तरम्  व्याघ्रहरीन्द्रयोर्वने यदन्तरं मेरुगिरीन्द्रविन्द्ययोः।

यदन्तरम् सूर्यसुरेढ्यबिम्बयोस्तदन्तरं रुद्रमहेन्द्रयोरपि॥

यदन्तरम् सिंहगजेन्द्रयोर्वने यदन्तरं सूर्यशशाङ्कयोर्दिवि।

यदन्तरम् जाह्नविसूर्यकन्ययोस्तदन्तरं ब्रह्मगिरीशयोरपि॥

यदन्तरम् प्रलयजवारिविप्लुषोर्यदन्तरं स्तम्भहिरण्यगर्भयोः।

स्फुलिङ्गसंवर्तकयोर्यदन्तरं तदन्तरं विष्णुहिरण्यगर्भयोः॥

‘अनन्तत्वान्महाविष्णोस्तदन्तरमनन्तकम्।

माहात्म्य सूचनार्थाय ह्युदाहरणमीरितम्॥

तत्समोऽभ्यधिको वाऽपि नास्ति कश्चित् कदाचन।

एतेन सत्यवाक्येन तमेव प्रविशाम्यहम्’॥इत्याद्याह॥

तत्रैव शिवं प्रति मार्कण्ढेयवचनम् –

‘संसारार्णवनिर्मग्न इदानीं मुक्तिमेष्यसि’ इत्यादि।

पाद्मे शैवे मार्कण्डेयकथाप्रबन्धे शिवान्निषिद्य विष्णोरेव मुक्तिमाह –

“अहं भोगप्रदो वत्स मोक्षदस्तु जनार्दनः” इत्यादि।

समब्राह्मविरोधाच्च। वेदश्चेतिहासाद्यविरोधेन योज्यः। ‘यदि विद्यात्’ इत्यादिवचनात्। अनिर्णयाच्चेन्द्रादिशङ्कयाऽन्यथा। तत्रापीष्टसिद्धिः। नामवैशेष्यात्। अतो भगवदुत्कर्ष एव सर्वागमानां महातात्पर्यम्। तथाऽपि स्वतःप्रामाण्यात् सन्नेवोच्यते। अविरोधात्। न च प्रमाणसिद्धस्यान्यत्रादृष्ट्याऽपह्नवो युक्तः। दर्मवैचित्र्यादर्थानाम्। स्वतःप्रामाण्यानङ्गीकारे मानोक्तावप्यदोषत्वं च साधयेदित्यतिप्रसङ्गः। अनन्यापेक्षया च तत्परत्वं सिद्धिमार्गानाम् –

‘नारायणपरा वेदाः’ ‘सर्वे वेदा यत्पदमामनन्ति’

‘वासुदेवपरा वेदाः’ इति।

‘न चैतद्विरुद्धम्। ईश्वरनियमात्। अनादौ च तत् सिद्धम् – ‘द्रव्यं कर्म कालश्च च’ इत्यादौ। प्रयोजकत्वं तु पूर्वोक्तन्यायेन।अतः सिद्धमेतत्। तच्चानन्यापेक्षाचिन्त्यशक्तित्व एव युक्तम्। अतो न मायामयमेकम्। अचलत्वं तु।-

‘अप्रहर्षमनानन्दम्’ ‘असुखम्’ ‘अप्रज्ञम्’ ’असद्वा’ इत्यादिवत्। क्रियादृष्टेः–

‘तपो मे हृदयं साक्षात् तनुर्विद्या क्रियाऽऽकृतिः’ इत्याद्युक्तेः।

अतश्च न मायामयं सर्वं। ऐश्वर्यवाचीभगशब्देनैव संबोधनाच्चं ‘तं त्वा भग’ इत्यादौ। स्वरूपत्वान्नमायामयत्वं युक्तम्।

‘विज्ञानशक्तिरहमासमनन्तशक्तेः’

‘मय्यनन्तगुणेऽनन्ते गुणतोऽनन्तविग्रहे’

‘पराऽस्य शक्तिर्विविधैव श्रूयते स्वाभाविकी ज्ञानबलक्रिया च’ इत्यादिवचनात्॥24॥

अव्यक्तोऽयंमचिन्त्योऽयमविकार्योऽयमुच्यते। तस्मादेवं विदित्वैनं  नानुशोचितुमर्हसि॥25॥

अतएवाव्यक्तादिरूपः॥25॥

आथ चैनं नित्यजातं नित्यं वा मन्यसे मृतम्।

तथाऽपि त्वं महाबाहो नैनं शोचितुमर्हसि॥26॥

अस्त्वेवमात्मनो नित्यत्वम् ; तथाऽपि देहसंयोगवियोगात्मक­जनिमृती स्त एवेत्यत आह – अथेति ॥26॥

जातस्य हि ध्रुवो मृत्युर्द्रुवं जन्म मृतस्य च।

तस्मादपरिहार्येऽर्थे न त्वं शोचितुमर्हसि॥27॥

कुतोऽशोकः ? नियतत्वादित्याह – जातस्येति॥27॥

अव्यक्तादीनि भूतानि व्यक्तमध्यानि भारत।

अव्यक्तनिधनान्येव तत्र का परिदेवना॥28॥

तदेव स्पष्टयति – अव्यक्तादीनीति॥28॥

आश्चर्यवत् पश्यति कश्चिदेनमाश्चर्यवद्वदति तथैव चान्यः।

आश्चर्यवच्चैनमन्यः  शृणोति श्रुत्वाऽप्येनं वेद न चैव कश्चित्॥29॥

देहयोगवियोगस्य नियतत्वादात्मनश्चेश्वरसरूपत्वात् सर्वथाऽ­नाशान्न शोकः कार्य इत्यपसंहर्तुमैश्वरं सामर्थ्यं पुनर्दर्शयति – आश्चर्यवदिति। दुर्लभत्वेनेत्यर्थः। तद्द्याश्चर्यं लोके। दुर्लभोऽ­पीश्वरसरूपत्वात् सूक्ष्मत्वाच्चात्मनस्तद्रष्टा॥29॥

देही नित्यमवध्योऽयं देहे सर्वस्य भारत।

तस्मात् सर्वाणि भूतानि न त्वं शोचितुमर्हसि॥30॥

स्वधर्ममपि चावेक्ष्य न विकम्पितुमर्हसि। धर्म्याद्धि युद्धाच्छ्रेयोऽन्यत् क्षत्रियस्य न विद्यते॥31॥

यदृच्छया चोपपन्नं स्वर्गद्वारमपावृतं

सुखिनः क्षत्रयाः पार्थ लभन्ते युद्धमीदृशम्॥32॥

अथ चेत् त्वमिमं धर्म्यं सङ्ग्रामं न करिष्यसि।

ततः स्वधर्मं कीर्तिं च हित्वा पापमवाप्स्यसि॥33॥

अकीर्तिं चापि भूतानि कथयिष्यन्ति तेऽव्ययाम्।

सम्भावितस्य चाकीर्तिर्मरणादतिरिच्यते॥34॥

भयाद्रणादुपरतं मंस्यन्ते त्वां महारथाः।

येषां च त्वं बहुमतो भूत्वा यास्यसि लाघवम्॥35॥

अवाच्यवादांश्च बहून् वदिष्यन्ति तवाहिताः।

निन्दन्तस्तव सामर्थ्यं ततो दुःखतरं नु किम्॥36॥

हतो वा प्राप्यसि स्वर्गं जित्वा वा भोक्ष्यसे महीम्।

तस्मादुत्तिष्ठ कौन्तेय युद्धाय कृतनिश्चयः॥37॥

सुखदुःखे समे कृत्वा लाभालाभौ जयाजयौ।

ततो युद्धाय युज्यस्व नैवं पापमवाप्स्यसि॥38॥

एषा तेऽभिहिता साङ्ख्ये बुद्धिर्योगे त्विमां शृणु।

बुद्ध्या युक्तो यया पार्थ कर्मबन्दं प्रहास्यसि॥39॥

साङ्ख्यं ज्ञानम्।

‘शुद्धात्मतत्त्वविज्ञानं साङ्ख्यमित्यभिधीयते’ इति भगवद्वचनाद्व्यासस्मृतौ।

योग उपायः।

‘दृष्टा योगाः प्रयुक्ताश्च पुंसां श्रेयः प्रसिद्धये’

इति प्रयोगाद्भागवते।

नेतरौ साङ्ख्ययोगावुपादेयत्वेन विवक्षितौ कुत्रचित् सामस्त्येन। कर्मयोग इत्यादिप्रयोगाच्च। निन्दितत्वाच्चेतरयोः मोक्षधर्मेषु भिन्नमतत्वमुक्त्वा पञ्चरात्रस्तत्या। वेदानां त्वेकार्थत्वान्न विरोधः। पार्थक्यं तु साङ्ख्याद्यपेक्षया युक्तम्। तत्रैव चित्रशिखण्डिशास्त्रे पञ्चरात्रमूले वेदैक्योक्तेश्च। एवमेव सर्वत्र साङ्ख्ययोगशब्दार्थ उपादेयवाचको वर्णनीयः। युक्तेश्च। ज्ञानं हि जैवमुक्तम्। उपायश्च वक्ष्यते। बुद्ध्यतेऽनयेति बुद्धिः। साङ्ख्यविषयो यया वाचा बुद्ध्यते सा वागभिहितेत्यर्थः॥29॥

नेहाभिक्रमनाशोऽस्ति  प्रत्यवायो न विद्यते।

स्वल्पमप्यस्य धर्मस्य त्रायते महतो भयात्॥40॥

व्यवसायात्मिका बुद्धिरेकेह कुरुनन्दन।

बहुशाखा ह्यनन्ताश्च बुद्धयोऽव्यवसायिनाम्॥41॥

योग इमां  बुद्धिं श्रुण्वित्युक्तम् ; बह्व्यो हि बुद्धयो मतभेदात् ; तत् कथमेकत्र निष्ठां करोमीत्यत आह – व्यवसायात्मिकेति। सम्यग्युक्तिनिर्णीतानां मतानामैक्यमेवेत्यर्थः॥41॥

यामिमां पुष्पितां वाचं प्रवद्यन्त्यविपश्चितः।

वेदावादरताः पार्थ नान्यदस्तीति वादिनः॥42॥

कामात्मानः स्वर्गपरा जन्मकर्मफलप्रदाम्। क्रियाविशेषबहुलां भोगैश्वर्यगतिं प्रति॥43॥

भोगैश्वर्यप्रसक्तानां तयाऽपहृतचेतसाम्।

व्यवसायात्मिका बुद्धिः  समादौ न विधीयते॥44॥

स्युरवैदिकानि मतान्यव्यवसायात्मकानि, न तु वैदिकानि। तेऽपि हि केचित् कर्माणि स्वर्गादिफलान्येवाहुरित्यत आह – यामिमामिति। यामाहुस्तयेत्यन्वयः। मोक्षफलमपेक्ष्य स्वर्गादिपुष्पयुक्तां वाचं प्रवदन्ति। वेदवादरताः कर्मादि वाचकवेदवादरताः ; वेदैर्यन्मुखत उच्यते तत्रैव रताः। नान्यदस्तीति वादिनः।

‘परोक्ष्यविषया वेदाः’ ‘परोक्षप्रिया इव हि देवाः’,

‘मां विधत्तेऽभिदत्ते माम्’

इत्यादिभिः पारोक्ष्येण प्रायो भगवन्तं वदन्ति। भोगैश्वर्यगतिं प्रति तत्प्राप्तिं प्रति।  तत्प्राप्ति फला एव वेदा इति वदन्तीत्यर्थः। तेषां सम्यग्युक्तिनिर्णयात्मिका बुद्धिः, समाधौ समाध्यर्थे न विधीयते।  सम्यग् निर्णीतार्थानां हीश्वरे मनःसमाधानां सम्यग्भवति। तद्धि मोक्षसाधनम्। उक्तं चैतदन्यत्र –

‘न तस्य तत्त्वग्रहणाय साक्षाद्वरीयसीरपि वाचः समासन्।

स्वप्ने निरुक्त्या गृहमेधसौख्यं न यस्य हेयानुमितं स्वयं स्यात् ’ इति॥42-44॥

त्रैगुण्य विषया वेदा निस्त्रैगुण्यो भवार्जुन।

निर्द्वन्द्वो नित्यसत्त्वस्तो निर्योगक्षेम आत्मवान्॥45॥

तां योगबुद्धिमाह। त्रैगुण्यविषया इत्यादिनेतरपोद्य। वेदानां परोक्षार्थत्वात् त्रिगुणसम्बन्धि स्वर्गादि प्रतीतितोऽर्थ इव भवति।

‘परोक्षवादी वेदोऽयम्’ इति ह्यक्तम्।

अतः प्रातीतिकेऽर्थे भ्रान्तिं म कुवित्यर्थः।

‘वादो विषयकत्वं च मुखतो वचनं स्मृतम्’ इत्यभिधानम्।

न तु वेदपक्षो निषिध्यते।

‘वेदे रामायणे चैव पुराणे भारते तथा।

आदावन्ते च मध्ये च विष्णुः सर्वत्र गीयते।’

‘सर्वे वेदा यत्मदम्’

‘वेदोऽखिलो धर्ममूलं स्मृतिशीले च तद्विदाम्।

आचारश्चैव साधूनामात्मनो रुचिरेव च।’

‘वेदप्रणिहितो धर्मोह्यधर्मस्तद्विपर्ययः।’

इति वेदानां सर्वात्मना विष्णुपरत्वोक्तेः।

तद्विहितस्य तद्विरुद्धस्यच धर्माधर्मत्वोक्तेश्च॥45॥

यावानर्थ उदपाने  सर्वतः संप्लुतोदके।

तावान् सर्वेषु वेदेषु ब्राह्मणस्य विजानतः॥46॥

तथाऽपि काम्यकर्मिणां फलं ज्ञानिनां न भवतीति साम्यमेवेत्यत आह -यावानर्थ इति। यथा यावानर्थः प्रयोजनमुदपाने  कूपे भवति तावान् सर्वतः सम्प्लुतोदकेऽन्तर्भवत्येव, एवं सर्वेषु वेदेषु यत् फलं तद्विजानताऽपि ज्ञानिनो ब्राह्मणस्य फलेऽन्तर्भवति। ब्रह्म अणतीति ब्राह्मणः अपरोक्षज्ञानी। स हि ब्रह्म गच्छति। विजानत इति ज्ञानफलत्वं तस्य दर्शयति॥49॥

कर्मण्येवाधिकारस्ते मा फलेषु कदाचन।

मा कर्मफलहेतुर्भूर्मा ते सङ्गोऽस्त्वकर्मणि॥47॥

कामात्मनां निन्दा कृता कथमेषां ‘स्वर्ग कामो यजेत’  इत्यादौ कामस्यापि विहितत्वादित्यत आह – कर्मण्येवेति। त इत्युपलक्षणार्थम्। तव ज्ञानिनोऽपि  न फलकामकर्तव्यता। किम्वन्येषाम्। नत्वस्तिकेषां­चिन्नतेऽस्तीति। स हि ज्ञानी नरांश इन्द्रश्च। मोहादिस्त्वभिभवादेः। यदि तेषां शुद्धसत्त्वानां न स्याज्ञानम्, क्वान्येषाम्? उपदेशादेश्चसिद्धं ज्ञानं तेषाम्। ‘पार्थार्ष्टिषेण ……’ इत्यादिज्ञानिगणनाच्च।

कामनिषेद एवात्र। फलानि ह्यस्वातन्त्र्येण भवन्ति। नहि कर्मफलानि कर्माभावे यत्नतोऽपि भवन्ति। भवन्ति च काम्यकर्मिणो विपर्ययप्रयत्नेऽप्यविरोधे। अतः कर्माकरण एव प्रत्यवायः।न तु ज्ञानादिनावाऽकामनाय वा फलाप्राप्तौ। अतः कर्मण्येवाधिकारः। अतस्तदेव कार्यम्। न तु कामेन ज्ञानादिनिषेधेन वा फलप्राप्तिः। कामवचनानां तु तात्पर्यं भगवतैवोक्तम्-

‘रोचनार्थं फलशृतिः’ ‘यथाभैषज्यरोचनम्’ इत्यादौ भागवते।

अत एव कामी यजेतेत्यर्थः . न तु कामी भूत्वेत्यर्थः। ‘निष्कामं  ज्ञानपूर्वं च’ इति वचनात्। वक्ष्यमाणेभ्यश्च।

‘वसन्ते वसन्ते ज्योतिषा यजेत’ इत्यादिभ्यश्च।

अतो मा कर्मफलहेतुर्भूः। कर्मफलं  तत्कृतौ हेतुर्यस्य स कर्मफलहेतुः। स मा भूः। तर्हि न करोमीत्यत आह – मा त इति। कर्माकरणे स्नेहो माऽस्त्वित्यर्थः। अन्यफलाभावेऽपि मत्प्रसादाख्य­फलभावात्। इच्छा च तस्य युक्ता ‘वृणीमहे ते परितोषणाय’ इत्यादि महदाचारात्। अनिन्दनात् , विशेषत इतरनिन्दनाच्च। सामान्यं विशेषो बाधत इति च प्रसिद्धम्’ सर्वानानय नैकं मैत्रम्’ इत्यादौ। अतः .

‘नैकात्मतां म स्पृहयन्ति केचित्’ , ‘भक्तिमन्विच्छन्तः’ , ‘ब्रह्मजिज्ञासा’ , ‘विज्ञायप्रज्ञां’, ‘द्रष्टव्यः’ इत्यदिवचनेभ्यः, स्वार्थसेवकं प्रति न तथा स्नेहः। किं ददामीत्युक्ते सेवादि याचकं प्रति बहुतरः स्नेह इति लोकप्रसिद्धन्यायाच्चभक्तिज्ञानादिप्रार्थना कार्येति सिद्धं॥47॥

योगस्थः कुरु कर्माणि सङ्गं त्यक्त्वा धनञ्जय।

सिद्ध्यः सिद्ध्योः समो भूत्वा समत्वं योग उच्यते॥48॥

पूर्वश्लोकोक्तं स्फष्टयति – योगस्थ इति। योगस्थ  – उपायस्थः। सङ्गं – फलस्नेहं, त्यक्त्वा। तत एव सिद्ध्यसिद्ध्योः समो भूत्वा। स एव च मयोक्तो योगः॥48॥

दूरेण ह्यवरं कर्म बुद्धियोगाद्धनञ्जय।

बुद्धौ शरणमन्विच्छ कृपणाः फलहेतवः॥49॥

इतश्चयोगाय युज्यस्वेत्याह – दूरेणेति। बुद्धियोगात् – ज्ञानलक्षणादुपायात्। दूरेण – अतीव। अतो बुद्धौशरणं -ज्ञाने स्थितिम्। फलं कर्मकृतौ हेतुर्येषां ते फलहेतवः॥49॥

बुद्धियुक्तो जहातीह उभे सुकृतदुष्कृते।

तस्माद्योगाय युज्यस्व योगः कर्मसु कौशलम्॥50॥

ज्ञानफलमाह – बुद्धियुक्त इति। सुकृतमप्यप्रियं मानुष्यादि जहाति, न बृहत्फलमप्युपासनादिनिमित्तम् –

‘न हास्य कर्म क्षीयते ’,

‘अविदित्वाऽस्मिन् लोके जुहोति यजते तपस्तप्यते

बहूनि वर्षसहस्राण्यन्तवदेवास्य तद्भवति ’  इत्यादिश्रुतिभ्यः

अतः कर्मक्षयश्रुतिरज्ञानिविषया सर्वत्र। उभयक्षयश्रुतिरप्यनिष्टविषया। नहीष्टपुण्यक्षये किञ्चित् प्रयोजनम्। न चेष्टनाशो ज्ञानिनो  युक्तः।  इष्टाष्च केचिद्विषयाः –

‘स यदि पितृलोककामो भवति सङ्कल्पादेवास्य पितरः  समुत्तिष्ठन्ति’,

‘प्रजापतेः सभां वेश्म प्रपद्ये। यशोऽहं भवानि ब्राह्मणानाम्’,

‘स्त्रीभिर्वा यानैर्वा’,

‘अस्माद्द्येवात्मनो यद्यत् कामयते तत्तत् सृजते’

‘कामान्नी कामरूप्यनुसञ्चरन्’ , ‘स एकधा भवति’ इत्यादि श्रुतिभ्यः।

बहुत्वेऽप्यात्मसुखस्य पुनरिष्टत्वात् कर्मसुखे न विरोधः। अनुभव­शक्तिश्चेष्वरप्रसादात्। श्रुतेश्च। न च शरीरपातात्  पूर्वमेतत्

‘स तत्र  पर्येति’, ‘एतमानन्दमयमात्मानमुपसङ्क्चम्य ’

इत्याद्युत्तरत्र श्रवणात्।

न चैकीभूत एव ब्रह्मणा सः –

‘मग्नस्य हि परेऽज्ञाने किं न दुःखतरं भवेत् ’

इत्यादिनिन्दनान्मोक्षधर्मे। परिहारे पृथग्भोगाभिधानाच्च। शुकादीनां पृथग्दृष्टेश्च। ‘जगद्वापारवर्जम् ’ इत्यैश्वर्यर्मार्यादोक्तेश्च

‘इदं ज्ञानमुपाश्रित्य मम साधर्म्यमागताः ’ इति च।

उपाधिनाशे  नाशाच्च प्रतिबिम्बस्य। न चैकीभूतस्य पृथग् ज्ञाने मानं पश्यामः। ‘आसं दुःखी नासम् ‘ इति ज्ञानविरोधाश्चेश्वरस्य। अनेन रूपेणेति च। भेदाभावात्। न च प्रतिबिम्बस्य बिम्बैकम्  लोके पश्यामः। उपाधिनाशे मानं वा। ‘मग्नस्य हि परेऽज्ञाने’  इति  दुःखात्मकत्वोक्तेश्च। ‘याव दात्मभावित्वात् ‘इत्युपादिनित्यताभिधानाच्च। अतोऽन्यवचनं प्रतीयमानमप्यौपचारिकम्। दृष्ट्वाश्चते भगवतो भिन्ना नारदेन। प्रतिशाखं  च ‘स एकधा’ इत्यादिषु भेदेन प्रतीयन्ते। विरोधे तु युक्तिमतामेव बलवत्त्वम्। युक्तयुश्चात्रोक्ताः  ‘मग्नस्य हि’ इत्यादयः। अतो जले जलैकीभाववदेकीभावः। उक्तं च –

‘यथोदकं शुद्धे शुद्धम्  ‘, ‘यथा नद्यः ’ इत्यादौ।

तत्राप्यन्योन्यात्मकत्वे वृद्ध्यसम्भवः। अस्ति चेषेत् समुद्रेऽपि द्वारि। महत्त्वादन्यत्रा दृष्टिः।

‘ता एवापो ददौ तस्य स ऋषिः शंशितव्रतः’

इति महाकौर्मे समर्थानां भेदज्ञानाच्च।

‘नैव तत् प्राप्नुवन्त्येते  ब्रह्मेशानादयः सुराः।

यत् ते पदं हि कैवल्यम् ‘ इति निषेदाच्च नारदीये।

सविचारश्च निर्णयः कृतो मोक्षधर्मेषु।

बलवांश्च सविचारो निर्णयो वाक्यमात्रात्। अतो – ‘यत्र नान्यत्  पश्यति’ ‘इत्याद्यपि तदधीनसत्तादिवाचि। अन्यथा कथमैश्वर्यादि स्यात्? न च तन्मायामयमित्युक्तम्। अन्यथा कथं तत्रैव, ‘स एकदा’ इत्यादि ब्रूयात्  ? न च – ‘न ह वै सशरीरस्य’  इत्यादिविरोधः। वैलक्षण्यात् तच्छरीराणाम्। अभौतिकानि हि तानि नित्योपाधिनिर्मितानीश्वरशक्त्या। तथाचोक्तम्

‘शरीरं  जायते तेषां षोडश्या कलयैव तु’ इत्यादि नारायणकल्पे। वदन्ति च लौकिकवैलक्षण्येऽभावशब्दम् – ‘अप्रहर्षमनानन्दम्’, ‘सुखदुःखबाह्यः’ इत्यादिषु। निरुक्त्यभावाच्च न तानि शरीराणि। तथाहि

श्रुतिः॥  ‘अशारीतीँ   तच्चरीरमभवत् ’ इति । नहि तानि शीर्णानि भवन्ति। ‘सर्गेऽपि नोपजायन्ते प्रळये न व्यथन्ति च’। इत्यादिवचनात्।

साम्यात् प्रयोगः । प्रयोगाच्च –

‘अनिन्द्रिया अनाहारा अनिष्पन्दाः सुगन्दिनः’,

‘देहेन्द्रियासुहीनानां वैकुण्ठपुरवासिनाम्’

इत्यादि दृष्टदेहेश्वेव। न चैषाऽन्या गौणी मुक्तिः।

‘बहुनाऽत्र किमुक्तेन यावच्छ्वेतं न गच्छति।

योगी तावन्न मुक्तः स्यादेष शास्त्रस्य निर्णयः ’

-इत्यादित्यपुराणे तदन्यमुक्तिनिषेधात्।

ये त्वत्रैव भगवन्तं प्रविशन्ति तेऽपि पश्चात् तत्रैव यान्ति। योग्यत्वं चात्र विवक्षितम्। युधिष्ठिरप्रश्न इतरनिन्दनाच्च। सायुज्यं च ग्रहवत्। तदुक्तेश्च-

‘ भुञ्जते पुरुषं प्राप्य यथादेवग्रहादयः।

तथा मुक्तावुत्तमायां  बाह्यान् भोगांस्तु भुञ्जते ’

इति नारायणाष्टाक्षरकल्पे।

अतोऽनिष्टस्यैव वियोगः। सोऽस्त्येव सर्वात्मना –

‘अदुःखं’ , ‘सर्वदुःखविवर्जिताः’, ‘अशोकमहिमम् ’ , ‘यत्र गत्वा न शोचति ’ इत्यादिभ्यः।

विशेषवचनाभावाच्च। येषां त्वीषद्धृश्यते ते न सायज्यं प्राप्ताः। सामीप्याद्येव तेषाम्। अतः प्रारब्धकर्मशेषभावात् तद्भुक्त्वा सायुज्यं गच्छन्ति। तच्चोक्तम् –

‘सङ्कर्षणादयः सर्वे स्वाधिकारादनन्तरम् ।

प्रविशन्ति परं देवं विष्णुं नास्त्यत्र संशयः ’ इति व्यासयोगे।

अतोऽनिष्टस्य सर्वात्मना वियोगः।

‘परब्रह्मत्वमिच्छामि परब्रह्म जनार्दन ’

इत्यादिना ब्रह्मादिभिरपि प्रार्थितत्वात्।

‘न मोक्षसदृशं किञ्चिदधिकं वा सुखं क्वचित्।

ऋते वैष्णवमानन्दं वाङ्मनोऽगोचरं महत् ’

इत्यादेश्च ब्रह्मादिपादादप्यधिकतमं सुखं च मोक्ष इति सिद्धम्। अतो योगाय यज्यस्व ज्ञानोपायाय। तद्धि कर्मकौशलम्॥ 50॥

कर्मजं बुद्धियुक्ता हि फलं  त्यक्त्वा मनीषिणः।

जन्मबन्धविनिर्मुक्ताः पदं गच्छन्त्यनामयम्॥51॥

तदुपायमाह – कर्मजमिति। कर्मजं फलं त्यक्त्वा , अकामनायेश्वराय समर्प्य। बुद्धियुक्ताः सम्यग् ज्ञानिनो भूत्वा पदं गच्छन्ति। सयोगकर्म ज्ञानसाधनम् , तन्मोक्षसाधनमिति भावः॥51॥

यदा ते मोहकलिलं बुद्धिर्व्यतितरिष्यति।

तदा गन्तासि निर्वेदं श्रोतव्यस्य श्रुतस्य च॥52॥

कियत्पर्यन्तमवश्यं कर्तव्यानि मुमुक्षुणैवं कर्माणीति ? आहयदेति। निर्वेदं – नितरां लाभम्। प्रयोगात् –

‘तस्माद्ब्राह्मणः  पाण्डित्यं निर्विद्य’ इत्यादि।

नहि तत्र वैराग्यमुपपद्यते। तथा सति पाण्डित्यादिति स्यात्। न च ज्ञानिनां भगवन्महिमादिश्रवणे विरक्तिर्भवति।

‘आत्मारामा हि मुनयो निर्ग्राह्या अप्युरुक्रमे। कुर्वन्त्यहैतुकीं भक्तिमित्थंभूतगुणो हरिः’ इति वचनात्।

अनुष्ठानाच्च शुकादीनाम्। न च तेषां फलं नास्ति। तस्यैव महत्सुखत्वात् तेषाम् –

‘या निवृतिस्तनुभृतां तव पादपद्मध्यानाद्भवज्जनकथाश्रवणेन वा स्यात्।

सा ब्रह्मणि स्वमहिमन्यपि नाथ मा भूत् किम्वन्तकासिलुलितात् पततां विमानात्’॥इत्यादिवचनात्।

तेषामप्युपासनाधिफलस्य साधितत्वात्। तारतम्याधिगतेश्च। तथाहि यदि तारतम्यं न स्यात्,

‘ नात्यन्तिकं विगणयन्त्यपि ते प्रसादम् ’,

‘ नैकात्मतां मे स्पृहयन्ति केचित् ’

‘ एकत्वमप्युत दीयमानं न गृह्णन्ति ’

इति मुक्तिमप्यनिच्छतामपि मोक्ष एव फलं तमिच्छितामपि स एव भवति सुप्रतीकादीनामिति कथमनिच्छतां स्तुतिरुपपन्ना स्यात् ?

वचनाच्च-

‘यथा भक्तिविशेषोऽत्र दृष्यते पुरुषोत्तमे।

तथा मुक्तिविशेषोऽपि ज्ञानिनां लिङ्ग भेदते।

योगीनां भिन्नलिङ्गानामाविर्भूतस्वरूपिणाम्।

प्राप्तानां परमानन्दं तारतम्यं सदैव हि’ इति।

‘न त्वामतिशयिष्यन्ति मुक्तावपि कथञ्चन।

मद्भक्तियोगाज्ञानाच्च सर्वानतिशयिष्यसि’ इति च।

साम्यवचनं तु प्राचुर्यविषयं  दुःखाभावविषयं च। तथा चोक्तम्।

‘दुःखाभावः परानन्दो लिङ्गभेदः समा मताः।

तथाऽपि परमानन्दो ज्ञानभेदात् तु भिद्यते’इति नारायणाष्टाक्षरकल्पे।

अतो न वैराग्यं श्रुतादावत्र विवक्षितम्। न च सङ्कोचे मानं किञ्चिद्विद्यमान इतरत्र प्रयोगे। महद्बिः श्रवणीयस्य श्रुतस्य च वेदादेः फलं प्राप्स्यसीत्यर्थः॥52॥

शृतिविप्रतिपन्ना ते यथा स्थास्यति निश्चला।

समाधावचला बुद्धिस्तदा योगमवाप्स्यसि॥53॥

तदेव स्पष्टयति श्रतिविप्रतिपन्नेति। पूर्वं श्रुतिभिर्वेदैर्विप्रतिपन्ना विरुद्धा सती यदा वेदार्थानुकूलेन तत्त्वनिश्चयेन विपरीतवाग्भिरपि निश्चला भवति;  ततश्च समाधावचला, ब्रह्मप्रत्यक्षदर्शनेन भेरीताडनादावपि परमानन्दमग्नत्वात् ; तदा योगमवाप्स्यिसि – उपायसिद्धो भवसीत्यर्थः॥53॥

अर्जुन उवाच

स्थितप्रज्ञ्यस्य का भाषा समाधिस्तस्य केशव।

स्थितधीः किं प्रभाषेत किमासीत व्रजेत किम्॥54॥

स्थिताप्रज्ञा ज्ञानं यस्य स – स्थिथप्रज्ञः। भाष्यतेऽनयेति – भाषा। लक्षणमित्यर्थः। उक्तं  लक्षणमनुवदति लक्षणान्तरं  पृच्छामीति ज्ञापयितुम् समाधिस्थस्येति। कं ब्रह्माणमीशं रुद्रं च वर्तयतीति – केशवः। तथाऽहि निरुक्तिः कृता हरिवंशेषु रुद्रेण कैलासयात्रायाम्।

‘हिरण्यगर्भः कः प्रोक्त ईशः शङ्कर एव च।

सृष्ट्यादिना वर्तयति तौ यतः केशवो भवान् ’ इति वचनान्तराच्च।’

किमासीत ? किं प्रत्यासीत ?  न चार्जुनो न जानाति तल्लक्षणादिकम् ­-

‘जानन्ति पूर्वराजानो देवर्षयस्तथैव हि।

तथाऽपि धर्मान् पृच्छन्ति वार्तायै गुह्यवित्तये।

न ते गुह्याः  प्रतीयन्ते पुराणेष्वल्पबुद्धिनाम्’ इति वचनात्॥54॥

श्री भगवानुवाच

प्रजहाति यदा कामान् सर्वान् पार्थ मनोगतान्।

आत्मन्येवात्मना तुष्टः स्थितप्रज्ञ्यस्तदोच्यते॥55॥

गमनादिप्रवृत्तिर्नात्यभिसन्धिपूर्विका मत्तादिप्रवृत्तिवदिति ‘या निशा’ इत्यादिना दर्शयिष्यन् लक्षणं प्रथमत आह – प्रजाहातीति। एवं परमानन्दतृप्तः किमर्थमेवं प्रवृत्तिं करोतीति प्रश्नाभिप्रायः। प्रारब्धकर्मणेषत्तिरोहित ब्रह्मणो वासनया प्रायोऽल्पाभिसन्धिप्रवृत्तिः सम्भवतीत्याशयवान् परिहरति। प्रायः सर्वान् प्रजहाति। शुकादीनामपीषद्दर्शनात्। ‘त्वत्पादभक्तिमिच्छन्ति  ज्ञानिनस्तत्वदर्शिनः’

इत्युक्तेस्तामिच्छन्ति। यदा त्विन्द्रादीनामाग्रहो दृश्यते तदऽभिभूतं तेषां ज्ञानम्। तच्चोक्तम् –

‘अधिकारिकपुंसां तु बृहत्कर्मत्वकारणात्।

उद्भवाभिभवौ ज्ञाने ततोऽन्येभ्यो विलक्षणाः’ इति

अत एव वैलक्षण्यादनधिकारिणामाग्रहादि चेदस्ति न ते ज्ञानिन इत्यवगन्तव्यम्।

न चात्र समाधिं कुर्वतो लक्षणमुच्यते। ‘यः सर्वत्रानभिस्नेहः’ इति  स्नेहनिषेधात् । नहि समाधिं  कुर्वतस्तस्य शुभाशुभप्राप्तिरस्ति। असम्प्रज्ञातसमाधेः । सम्प्रज्ञाते त्वविरोधः। तथाऽपि न तत्रैवेति नियमः।

कामादयो न जायन्ते ह्यपि विक्षिप्तचेतसाम्।

ज्ञानिनां ज्ञाननिर्धूतमलानां देवसंश्रयात्’ इति स्मृतेः।

मनोगता हि कामाः। अतस्तत्रैव तद्विरुद्धज्ञानोत्पात्तौ युक्तं हानं तेषामिति दर्शयति -मनोगतानिति। विरोधश्चोच्यते ‘रसोऽप्यस्य परं दृष्ट्वानिवर्तते’ इति। न चैतददृष्ट्वाऽफलपनीयम्। पुरुषवैशेष्यात्।

आत्मना परमात्मना। परमात्मन्येव  स्थितः सन्। आत्माख्ये तस्मिन्  स्थितस्य तत्प्रसादादेव तुष्टिर्भवति।

‘विषयांस्तु परित्यज्य रामे स्थितिमतस्ततः।

देवाद्भवति वैतुष्टिर्नान्यथा तु कथञ्चन ‘इति नारायणरामकल्पे’।अतो नात्मा जीवः॥55॥

दुःखेष्वनुद्विग्नमनाः सुखेषु विगतस्पृहः।

वीतरागभयक्रोधः स्थितधीर्मुनिरुच्यते॥56॥

तदेव  स्पष्टयत्युत्तरैस्त्रिभिः श्लोकैः। एतान्येव ज्ञानोपायानि च। तच्चोक्तम्-

‘तद्वै जिज्ञासुभिः साध्यं ज्ञानिनां यत् तु लक्षणम्’ इति। शोभनाध्यासो रागः।

‘रसो रागस्तथा रक्तिः शोभनाध्यास उच्यते’ इति ह्यभिधानम्॥56॥

यः सर्वत्रानभिस्नेहस्तत्तत् प्राप्य शुभाशुभम्।

नाभिनन्दति न द्वेष्टि तस्य प्रज्ञा प्रतिष्ठिता॥57॥

सर्वत्रानभिस्नेहत्वाच्छुभाशुभं प्राप्य नाभिनन्दति न द्वेष्टि॥57॥

यदा संहरते चायं कूर्मोङ्गानीव सर्वशः।

इंद्रियाणीन्द्रियार्थेभ्येस्तस्य प्रज्ञा प्रतिष्ठिता॥58॥

विषया विनिवर्तन्ते निराहारस्य देहिनः।

रसवर्जं रसोऽप्यस्य परं दृष्ट्वा निवर्तते॥59॥

न चैतल्लक्षणं ज्ञानमयत्नतोऽपि भवतीत्याहोत्तरश्लोकैः। निराहारत्वेन विषयभोगसामर्थ्याभाव एव भवति। इतरविषयाकाङ्क्षाभावो वा। रसाकाङ्क्षादिर्न निवर्तते।

स त्वपरोक्षज्ञानादेव निवर्तत इत्याह  – विषया इति।

‘इन्द्रियाणि जयन्त्याशु निराहार मनीषिणः।

वर्जयित्वा तु रसनामासौ रस्ये तु वर्धते ‘ इति वचनाद्भागवते। रसशब्दस्यरागवाचित्वाच्च॥59॥

यततो ह्यपि कौन्तेय पुरुषस्य विपश्चितः।

इन्द्रियाणि प्रमाथीनि हरन्ती प्रसभं मनः॥60॥

अपरोक्षज्ञानरहितज्ञानिनोऽपि साधारणयत्नवतोऽपि मनोहरती­न्द्रियाणि।पुरुषस्य शरीराभिमानिनः। को दोषस्ततः ? प्रमाथीनि प्रमथनशीलानि पुरुषस्य॥60॥

तानि सर्वाणि संयम्य युक्त आसीत मत्परः। वशे हि यस्येन्द्रियाणि तस्य प्रज्ञा प्रतिष्ठिता॥61॥

तर्ह्यशक्त्यान्येवेत्यत आह – तानीति। बहुयत्नवतः शक्यानि। अतो यत्नं कुर्यादित्याशयः। युक्तो – मयि मनोयुक्तः। अहमेव परः सर्वस्मादुत्कृष्टो यस्य स मत्परः। फलमाह – वशे हीति॥61॥

ध्यायतो विषयान् पुंसः सङ्गस्तेषूपजायते।

सङ्गात् सञ्जायते कामः कामात् क्रोधोऽभिजायते॥62॥

क्रोदाद्भवति संमोहः संहोहात् स्मृतिविभ्रमः।

स्मृतिभ्रंशाद्बुद्धिनाशो बुद्धिनाशात् विनश्यति॥63॥

रागादिदोषकारणमाह परिहाराय श्लोकद्वयेन। सम्मोहः अकार्येच्छा। तथाहि मोहशब्दार्थ उक्त उपगीतासु –

‘मोहसज्ञितम्। अधर्मलक्षणं चैव नियतं पापकर्मसु’ इति।

तथा यान्यत्र  ‘सम्मोहोऽधर्मकामिता’ इति। स्मृतिविभ्रमः – प्रतिषेधादिस्मृतिनाशः। बुद्धिनाशः – सर्वात्मना दोषबुद्धिनाशः। विनश्यति नरकाद्यनर्थं प्राप्नोति। तथाह्युक्तम् –

अधर्मकामिनः शास्त्रे विस्मृतिर्जायते यदा।

दोषादृष्टेस्तत्कृतेश्च नरकं प्रतिपद्यते’ इति॥62,63॥

रागद्वेषवियुक्तैस्तु विषयानिन्द्रियैश्चरन्।

आत्मवश्यैर्विधेयात्मा प्रसादमधिगच्छति॥64॥

इन्द्रियजयफलमाहोत्तराभ्यां श्लोकाभ्याम्। विषयाननुभवन्नपि विधेय आत्मामनो यस्य। जितात्मेत्यर्थः। प्रसादं – मनःप्रसादम्॥64॥

प्रसादे सर्वदुःखानां हानिरस्योपजायते।

प्रसन्नचेतसो ह्याशु बुद्धिः पर्यवतिष्ठती॥65॥

कथं प्रसादमात्रेण सर्वदुःखहानिः ? प्रसन्नचेतसो हि बुद्धिः पर्यवतिष्ठति। ब्रह्मापरोक्षेण सम्यक् स्थितिं करोति। प्रसादो नाम स्वतोऽपि प्रायो विषयागतिः॥65॥

नास्ति बुद्धिरयुक्तस्य न चायुक्तस्य भावना।

न चाभावयतः शान्तिरशान्तस्य कुतः सुखम्॥66॥

प्रसादाभावे दोषमाहोत्तरश्लोकाभ्याम्। नहि प्रसादाभावे युक्तिश्चित्तनिरोधः। अयुक्तस्य च बुद्धिः – सम्यग् ज्ञानं, नास्ति। तदेवोपपादयति न चायुक्तस्येति। शान्ति मुक्तिः।

‘शान्तिर्मोक्षोऽथ निर्वाणम् ’ इत्यभिधानात् ॥66॥

इन्द्रियाणां हि चरतां यन्मनोऽनुविधीयते।

तदस्य हरति प्रज्ञां वायुर्नावामिवाम्भसि॥67॥

कथमयुक्तस्य भावना न भवति ? आह – इन्द्रियाणामिति। अनुविधीयते – क्रियते। नन्वीश्वरेणेन्द्रियाणामनु। ‘बुद्धिर्ज्ञानम्’ इत्यादि वक्ष्यमाणत्वात्। प्रज्ञां -प्रज्ञानम्। उत्पत्स्यदपि निवारयतीत्यर्थः। उत्पन्नस्याप्यभिभवो भवति॥67॥

तस्माद्यस्य महाबाहो निगृहीतानि सर्वशः।

इन्द्रियाणीन्द्रियार्थेभ्यस्तस्य प्रज्ञा प्रतिष्ठिता॥68॥

तस्मात् सर्वात्मना निगृहीतेन्द्रिय एव ज्ञानीति निगमयति – तस्मादिति॥68॥

या निशा सर्वभूतानां तस्यां जागर्ति संयमी।

यस्यां जाग्रति भूतानि सा निशा पश्यतो मुनेः॥69॥

उक्तं लक्षणं पिण्डीकृत्याह – या निशेति – या सर्वभूतानां निशा परमेश्वरस्वरूपलक्षणा, यस्यां सुप्तानीव न किञ्चिज्जानन्ति, तस्यामिन्द्रिय – संयमयुक्तो ज्ञानी जागर्ति – सम्यगापरोक्ष्येण पश्यति, परमात्मानमित्यर्थः। यस्यां -विषयलक्षणायां भूतानि, जाग्रति तस्यां निशायामिव सुप्तः प्रायो न जानाति। मत्तादिवद्गमनादिप्रवृत्तिः। तदुक्तम् –

‘देहं तु तन्न चरमम्’ ‘देहोऽपि दैववशगः’ इति श्लोकाभ्याम्

‘मननयुक्तो मुनिः। पश्यत इत्यस्य साधनमाह॥69॥

अपूर्यमाणमचलप्रतिष्ठं समुद्रमापः प्रविशन्ति यद्वत्।

तद्वत् कामा यं प्रविशन्ति सर्वे स शान्तिमाप्नोति न कामकामि॥70॥

तेन विषयानुभवप्रकारमाह – अपूर्यमाणमिति। यो विषयैरापूर्यमाणोऽप्यचलप्रतिष्ठो भवति। नोत्सेकं प्राप्नोति। न च प्रयत्नं करोति। न चाभावे शुष्यति। नहि समुद्रः सरित्प्रवेशाप्रवेशनिमित्तवृद्धिशोषौ बहुतरौ प्राप्नोति। प्रयत्नं वा करोति। स मुक्तिं प्राप्नोतीत्यर्थः॥70॥

विहाय कामान् यः सर्वान् पुमांश्चरति निःस्पृहः।

निर्ममो निरहङ्कारः स शान्तिमधिगच्छति॥71॥

एतदेव प्रपञ्चयति – विहायेति। कामान् विषयान् निस्पृहतया विहाय यश्चरति – भक्षयति। भक्षयामीत्याद्यहङ्कार ममकारवर्जितश्च। स हि पुमान्। स एव मुक्तिमधिगच्छतीत्यर्थः॥

एषा ब्राह्मी स्थितिः पार्थ नैनां प्राप्य विमुह्यति।

स्धित्वास्यामन्तकालेऽपि ब्रह्मनिर्वाणमृच्छति॥72॥

॥इति श्रीमद्भगवग्दीतायां द्वितीयोऽध्यायः॥

उपसंहरति – एषेति। ब्राह्मी स्थितिः – ब्रह्मविषया स्थितिर्लक्षणम्। अन्त-कालेऽप्यस्यां स्थित्वैव ब्रह्म गच्छति। अन्यथा जन्मान्तरं प्राप्नोति। ‘यं यं वाऽपि’ इति वक्ष्यमाणत्वात्। ज्ञानीनामपि सति प्रारब्धकर्माणि शरीरान्तरं युक्तम्। ‘भोगेन त्वितरे ’ इति ह्युक्तम्। सन्ति हि बहुशरीरफलानि कर्माणि कानिचित्। ‘सप्तजन्मनि विप्रः स्यात्’ इत्यादेः। दष्टेश्च ज्ञानिनामपि बहुशरीरप्राप्तेः। तथाह्युक्तम् –

‘स्थितप्रज्ञोऽपि यस्तूर्ध्वः प्राप्य रौद्रपदं ततः।

साङ्कर्षणं ततो मुक्तिमगाद्विष्णुप्रसादतः’ इति गारुडे।

‘महादेव परे जन्मंस्तव मुक्तिर्निरूप्यते’ इति नारदीये। निश्चितफलं च ज्ञानम् –

‘तस्य तावदेव चिरम् ’, ‘यदु च नार्चिषमेवाभिसम्भवति’ इत्यादि शृतिभ्यः।न च कायव्यूहापेक्षा।

‘तद्यथैषीकातूलम्’ , ‘तद्यथा पुष्करफलाशे’, ‘ज्ञानाग्निः सर्व कर्माणि ’ इत्यादि वचनेभ्यः।

प्रारब्दे त्वविरोधः। प्रमाणाभावाच्च। न च तच्छास्त्रं प्रमाणम् –

‘अक्षपादकणादानां साङ्ख्ययोगजटाभृताम्।

मतमालम्ब्य ये वेदं दूषयन्त्यल्पचेतसः ’ इति निन्दनात्।

यत्र तु स्तुतिस्तत्र शिवभक्तानां स्तुतिपरत्वमेव न सत्यत्वम्। न हि तेषामपीतरग्रन्थविरुद्धार्थे प्रामाण्यम्। तथा ह्युक्तम्

एष मोहं सृजाम्याशु यो जनान् मोहयिष्यति।

‘त्वं च रुद्र महाबाहो मोहशास्त्राणि कारय।

अतथ्यानि वितथ्यानि दर्शयस्व महाभुज’

प्रकाशं कुरु चात्मानमप्रकाशं  च मां कुरु॥इति वाराहे।

‘कुत्सितानि च मिश्राणि रुद्रो विष्णुप्रचोदितः।

चकार शास्त्राणि विभुर्‌ऋषयस्तत्प्रचोदिताः।

दधीच्याद्याः  पुराणानि तच्छास्त्रसमयेन तु।

चक्रुर्वेदैश्च ब्राह्माणि वैष्णवान् विष्णुवेदतः।

पञ्चरात्रं भारतं च मूलरामायणं तथा।

तथा पुराणं भागवतं विष्णुवेद इतीरितः।

अतः शैवपुराणानि योज्यान्यन्याविरोधतः ’ इति च नारदीये।

अतो ज्ञानीनां भवत्येव मुक्तिः। भीष्मादीनां तु तत्क्षणे युक्त्यभावः।

‘स्मरंस्त्यजति’ इति वर्तमानापदेशो हि कृतः। तच्चोक्तम् –

‘ज्ञानिनां कर्मयुक्तानां कायत्यागक्षणो यदा।

विष्णुमाया तदा तेषां मनो बाह्यं करोति हि’ इति गारुडे।

न चान्येषां तदा स्मृतिर्भवति-

‘बहुजन्मविपाकेन भक्तिज्ञानेन ये हरिम्।

भजन्ति तत्स्मृतिं त्वन्ते देवो याति न चान्यथा’ इत्युक्तेर्ब्रह्मवैवर्ते।

निर्बाणमशरीरम्। ‘कायो बाणं शरीरं च’ इत्यभिधानात्। ‘एतद्बाणमवष्टभ्य’  इति प्रयोगाच्च। निर्बाणशब्द­प्रतिपादनम्’अनिन्द्रियाः’ इत्यादिवत्। कथमन्यथा सर्वपुराणादि प्रसिद्धाऽऽकृतिर्भगवत उपपद्यते ? न चान्यद्बगवत उत्तमं ब्रह्म –

‘ब्रह्मेति परमात्मेति भगवानिति शब्द्यते ’ इति भागवते।

‘भगवन्तं परं ब्रह्म’ ‘परब्रह्म जनार्दनः’ , ‘परमं यो महद्ब्रह्म ’, ‘यस्मात् क्षरमतीतोऽहमक्षरादपि चोत्तमः’, ‘योऽसावतीन्द्रियग्राह्यः’ , ‘नास्ति नारायणसमं न भूतं न भविष्यति’, ‘न त्वत्समोऽस्त्यभ्यधिकः कुतोऽन्यः’ इत्यादिभ्यः।

न च तद्ब्रह्मणोऽशरीरत्वादेतत् कल्प्यम्। तस्यापि शरीरश्रवणात्

‘आनन्दरूपममृतम्’ , ‘सुवर्णज्योतिः’, ‘दहरोऽस्मिन्नन्तराकाशः’ इत्यादिषु। यदि रूपं न स्यात् , आनन्दमित्येव स्यात् , न त्वानन्दरूपमिति। कथं च सुवर्णरूपत्वं स्यादरूपस्य ? कथं दहरत्वम् ? दहरस्थश्च ‘केचित् स्वदेह – ’ इत्यादौ रूपवानुच्यते।

‘सहस्रशीर्षा पुरुषः’ , ‘रुग्मवर्णं कर्तारम् ’ , ‘आदित्यवर्णं तमसः परस्तात्’, ‘सर्वतः पाणि पादं तत्’, ‘विश्वतश्चक्षुरुत’ इत्यादिवचनात्। विश्वरूपाध्यायादेश्च रूपवानवसीयते। अतिपरिपूर्णतम­ज्ञानैश्वर्य­वीर्यानन्दश्रीशक्त्यादिमांश्च भगवान्

‘पराऽस्य शक्तिर्विविधैव श्रूयते स्वाभाविकी ज्ञानबलक्रिया च’ ‘यः सर्वज्ञः’,‘आनन्दं ब्रह्मणः’ ,‘एतस्यैवानन्दस्यान्यानि भूतानि मात्रामुपजीवन्ति’, ‘अनादिमध्यान्तमनन्तवीर्यम्’,‘सहस्रलक्षामितकान्तिकान्तः’, ‘मय्यनन्तगुणेऽनन्ते गुणतोऽनन्तविग्रहे’, ‘विज्ञानशक्तिरहमासमनन्तशक्तेः’, ‘तुर्यं तत् सर्वदृक् सदा’ , ‘आत्मानमन्यं च स वेद विद्वान्’,  ‘अन्यतमो मुकुन्दात् को नाम लोके भगवत्पदार्थः ’ ¸‘ऐश्वर्यस्य समग्रस्य’।

‘अतीव परिपूर्णं ते सुखं ज्ञानं च सौभगम्।

यच्चात्ययुक्तं स्मर्तुं व शक्तः कर्तुमतः परः ’ इत्यादिभ्यः।

तानि च सर्वाण्यन्योन्यस्वरूपाणि –

‘विज्ञानमानन्दं ब्रह्म’, ‘आनन्दो ब्रह्मेति व्यजानात् ’,‘सत्यं ज्ञानमनन्तं ब्रह्म’, ‘यस्य ज्ञानमयं तपः’, ‘स मा भग प्रविश स्वाहा’।

‘न तस्य प्राकृता मूर्तिर्मांसमेदोस्थिसम्भवा।

न योगित्वादीश्वरत्वात् सत्यरूपाच्युतो विभुः’॥

‘सद्देहः सुखगन्धश्च ज्ञानभाः सत्पराक्रमः।

ज्ञानाज्ञानः सुखसुखः स विष्णुः परमोऽक्षरः’ इति पैङ्गीखिले।

‘देहोऽयं मे सदानन्दो नायं प्रकृतिनिर्मितः।

परिपूर्णश्च सर्वत्र तेन नारायणोऽस्म्यहम्’

इत्यादिभ्यो ब्रह्मवैवर्ते।

तदेव लीलया चासौ परिच्छिन्नादिरूपेण दर्शयति मायया –

‘न च गर्भेऽवसद्देव्या न चापि वसुदेवतः।

न चापि राघवाज्जातो न चापि जमदग्नितः।

नित्यानन्दोऽद्वयोऽप्येवं क्रीडतेऽमोघदर्शनः’ इति पाद्मे।

‘न वै स आत्माऽऽत्मवतामधीश्वरो भुङ्ते हि दुःखं भगवान् वासुदेवः’,

‘सर्गादेरीशिताऽजः परमसुखनिधिर्भोधरूपोऽप्यभोदं लोकानां दर्शयन् यो मुनिसुतहृतात्मप्रियार्थे जगाम’।

‘स ब्रह्मवन्द्यचरणो नरवत् प्रलापी स्त्रीसङ्गिनामिति रतिं प्रथयंश्चकार’,

‘पूर्तेरचिन्त्यवीर्यो यो यश्च दाशरथिः स्वयम्।

रुद्रवाक्यमृतं कर्तुमजितो जितवत् स्थितः॥

‘योऽजितो विजितो भक्त्या गाङ्गेयं न जघान ह।

न चाम्बां ग्राहयामास करुणः कोऽपरस्ततः’

इत्यादिभ्यश्च स्कान्दे न तत्र संसारधर्मा निरूप्याः।

यत्र च परावरभेदोऽवगम्यते तत्राज्ञबुद्धिमपेक्ष्यावरत्वम्। विश्वरूपमपेक्ष्यान्यत्र। तच्चोक्तम् –

‘परिपूर्णानि रूपाणि समान्यखिलरूपतः।

तथाऽप्यपेक्ष्य मन्दानां दृष्टिं त्वामृषयोऽपि तु।

परावरं वदन्त्येवं ह्यभक्तानां विमोहने’ इति गारुडे।

न चात्र किञ्चिदुपचरिता वाच्यम्। अचिन्त्यशक्तेः पदार्थवैचित्र्याच्चेत्युक्तम्।

‘कृष्णरामादिरूपाणि परिपूर्णानि सर्वदा।

न चाणुमात्रं भिन्नानि तथाऽप्यस्मान् विमोहसि’॥इत्यादेश्च नारदीये।

तस्मात् सर्वदा सर्वरूपेष्वपरिगणितानानन्तगुणगणं नित्यनिरस्ता­शेषदोषं च नारायणाख्यं परं ब्रह्मापरोक्षज्ञानी ऋच्छतीति सिद्धम्॥72॥

॥इति श्रीमदानन्दतीर्थ भगवत्पादाचार्य विरचिते श्रीमद्भगवद्गीता भाष्ये द्वितीयोऽध्यायः॥

आथ तृतीयोऽध्यायः

आत्मस्वरूपं ज्ञानसाधनं चोक्तं पूर्वत्र। ज्ञानसाधनत्वेनाकर्म विनिन्द्य कर्म विधीयत उत्तराध्याये –

अर्जुन उवाच

ज्यायसी चेत् कर्मणस्ते मता बुद्धिर्जनार्दन।

तत् किं कर्माणि घोरे मां नियोजयसि केशव॥01॥

व्यामिश्रेणेव वाक्येन बुद्धिं मोहयसीव मे।

तदेकं वद निश्चित्य येन श्रेयोऽहमाप्नुयाम्॥02॥

कर्मणो ज्ञानमत्युत्तममित्यभिहितं भगवता ‘दूरेण ह्यवरम् कर्म’ इत्यदौ। एवं चेत् किमिति कर्मणि घोरे युद्धाख्ये नियोजयसि निवृत्तधर्मान् विनेत्याह – ज्यायसीति। कर्मणः सकाशात् बुद्धिर्ज्यायसी चेत् ते मता तर्हि॥1,2॥

श्री भगवानुवाच

लोकेस्मिन् द्विविधा निष्ठा पुरा प्रोक्ता मयाऽनघ।

ज्ञानयोगेन साङ्ख्यानां कर्मयोगेन योगिनां॥03॥

ज्यायस्त्वेऽपि बद्धेराधिकारिकत्वात् त्वं कर्मण्यप्यधिकृत इति तत्र नियोक्ष्यामीत्याशयवान् भगवानाह – लोक इति। द्विविधा अपि जनाः सन्ति। गृहस्थाधिकर्मत्यागेन ज्ञाननिष्ठाः सनकादिवत्। तत्स्था एव ज्ञाननिष्ठाश्च जनकादिवत्। मद्धर्मस्था एवेत्यर्थः। साङ्ख्यानां ज्ञानीनां सनकादीनाम्। योगिनामुपायिनां जनकादीनाम्। ज्ञाननिष्ठा अप्याधिकारिकत्वादीश्वरेच्छया लोक सङ्ग्रहार्थत्वाच्च ये कर्मयोग्या भवन्ति तेऽपि योगिनः। निष्ठा स्थितिः। त्वं तु जनकादिवत् सकर्मैव ज्ञानयोग्यः न तु सनकादिवत् तत्त्यागेनेत्यर्थः। सन्ति हीश्वरेच्छयैव कर्मकृतः प्रियव्रतादयो ज्ञानिन एव। तथाह्युक्तम् – ‘ईश्वरेच्छया विनिवेशितकर्माधिकारः’ इति॥03॥

न कर्मणामनारम्भान्नैष्कर्म्यं पुरुषोऽश्नुते।

न च संन्यसनादेव सिद्धिं समधिगच्छति॥04॥

इतश्च नियोक्ष्यामीत्याह – न कर्मणामिति। कर्मणां युद्धादीनामनारम्भेण नैष्कर्म्यं निष्कर्मतां काम्यकर्मपरित्यागेन प्राप्यत इति मोक्षं नाश्नुते। ज्ञानमेव तत्साधनं, न तु कर्माकरणमित्यर्थः। कुतः? पुरुषत्वात्। सर्वदा स्थूलेन सूक्ष्मेण वा पुरेण युक्तो ननु जीवः। यदि कर्माकरणेन मुक्तिः स्यात् स्थावराणाम्। नचाकरणे कर्मभावान्मुक्तिर्भवति। प्रतिजन्मकृता-नामनन्त-कर्माणां भावात्। न च सर्वाणि कर्माणि भुक्तानि। एकस्मिन् शरीरे बहूनि हि कर्माणि करोति। तानि चैकैकानि बहुजन्मफलानि कानिचित्। तत्रैकैकानि कर्माणि भुञ्जन् प्राप्नोत्येव शेषेण मानुष्यम्। ततश्च बहुशरीरफलानि कर्माणीत्यसमाप्तिः। तच्चोक्तम् –

‘जीवंश्चतुर्दशादूर्ध्वं पुरुषो नियमेन तु।

स्त्री वाऽप्यनूनदशकं देहं मानुषमार्जते।

चतुर्दशोर्ध्वजीवीनि संसारश्चादिवर्जितः।

अतोऽवित्वा परं देवं मोक्षाशा का महामुने’ इति ब्रह्माण्डे।

यदि सादिः स्यात् संसारः पूर्वकर्माभावादतत्प्राप्तिः। अबन्धकत्वं त्वकामेनैव भवति। तच्च वक्ष्यते ‘अनिष्टमिष्टम् ’ इति

ननु निष्कामकर्मणः फलाभावान्मोक्षः स्मृतः –

‘निष्कामं ज्ञानपूर्वं तु निवृत्तमिति चोच्यते।

निवृत्तं सेवमानस्तु ब्रह्माभ्येति सनातनम्’ इति मानवे।

अतस्तत्साम्यादकरणेऽपि भवतीत्यत आह – न चेति। संन्यासः काम्यकर्मपरित्यागः। ‘काम्यानां कर्मणाम्’ इति वक्ष्यमाणत्वात्। अकामकर्मणामन्तः-करणशुद्ध्याज्ञानान्मोक्षो भवति। तच्चोक्तम् –

‘कर्मभिः शुद्धसत्त्वस्य वैराग्यं जायते हृदि’ इति भागवते।विरक्तानामेव च ज्ञानमुक्तम् –

‘न तस्य तत्त्वग्रहणाय साक्षाद्वरीयसीरपि वाचः समासन्।

स्वप्ने निरुक्त्या गृहमेधसौख्यं न यस्य हेयानुमितं स्वयं स्यात् ’इति।

न तु फलाभावात्। कर्माभावात्। अतो न कर्मत्याग एव मोक्षसाधनम् । यत्याश्रमस्तु प्रायत्यार्थो भगवत्तोषणार्थश्च। अप्रयतत्वमेव हि प्रायो गृहस्थादीनाम्। इतरकर्मोद्योगात्। अप्रयतानां च ज्ञानं। तथाहि शृतिः ‘नाशान्तो नासमाहितः’ इति।

महांश्चयत्याश्रमे तोषो भगवतः। तथा ह्याह–

यत्याश्रमं तुरीयं तु दीक्षां मम सुतोषिणीम्’

इति नारायणाष्टाक्षरकल्पे।

अधिकारिकास्तु तत्स्था एव प्रायत्ये समर्थाः। स एव च महान् भगवत्तोषः। तच्चोक्तम् –

‘देवादीनामादिराज्ञां महोद्योगेऽपि नो मनः।

विष्णोश्चलति तद्भोगोऽप्यतीव हरितोषणम् ’ इति पाद्मे॥04॥

न हि कश्चित्क्षणमपि जातु तिष्ठत्यकर्मकृत्। कार्यते ह्यवशः कर्म सर्वः प्रकृतिजैर्गुणैः॥05॥

न तु कर्माणि सर्वात्मना त्यक्तुं शक्यानीत्याह – नहीति॥05॥

कर्मेन्द्रियाणि संयम्य य अस्ते मनसा स्मरन्।

इन्द्रियार्थान् विमूढात्मा मिथ्याचारः स  उच्यते॥06॥

यस्त्वीन्द्रियाणि मनसा नियम्यारभतेऽर्जुन।

कर्मेन्द्रियैः  कर्मयोगमसक्तः स विशिष्यते॥07॥

तथाऽपि शक्तितस्त्यागः कार्य इत्यत आह – कर्मेन्द्रियाणीति। मन एव प्रयोजकमिति दर्शयितुमन्वयव्यतिरेकावाह – मनसा स्मरन् मनसा नियम्येति॥कर्मयोगं स्ववर्णाश्रमोचितम्। न तु गृहस्थकर्मैवेति नियमः। संन्यासादिविधानात्। सामान्यवचनाच्च॥6, 7॥

नियतं कुरु कर्म त्वं कर्म ज्यायो ह्यकर्मणः।

शरीरयात्राऽपि च ते न प्रसिद्ध्येदकर्मणः॥08॥

अतो नियतं वर्णाश्रमोचितं कर्म कुरु॥8॥

यज्ञार्थात् कर्मणोऽन्यत्र लोकोऽयं  कर्मबन्धनः।

तदर्थं कर्म कौन्तेय मुक्त सङ्गः समाचर॥09॥

‘कर्मणा बध्यते जन्तुः’ इति कर्म बन्धकं स्मृतमित्यत आह – यज्ञार्थादिति। कर्म बन्धनं यस्य लोकस्य स कर्मबन्धनः। यज्ञो विष्णुः। यज्ञार्थं सङ्गरहितं कर्म न बन्धमित्यर्थः। मुक्तसङ्ग इति विशेषणात्।

‘कामान् यः कामयते’ इति श्रुतेश्च। ‘अनिष्टमिष्टम् ’ इति वक्ष्यमाणत्वाच्च। ‘एतान्यपि तु कर्माणि ’ इति च। ‘तस्मान्नेष्टियाजुकः स्यात्’ इति च। विशेष­वचनत्वे ­समेऽपि विशेषणं परिशिष्यते॥09॥

सहयज्ञाः प्रजाः सृष्ट्वा पुरोवाच प्रजापतिः।

अनेन प्रसविष्यध्वमेष वोऽस्त्विष्टकामधुक्॥10॥

देवान् भावयतानेन ते देव भावयन्तु वः।

परस्परं भावयन्तः श्रेयः परमवाप्स्यत॥11॥

इष्टान् भोगान् हि वो देवा दास्यंते यज्ञभाविताः।

तैर्दत्तानप्रदायैभ्यो यो भुङ्क्ते स्तेन एव सः॥12॥

यज्ञशिष्टाशिनः सन्तो मुच्यन्ते सर्वकिल्भिषैः।

भुञ्जते ते त्वघं पापा ये पचन्त्यात्मकारणात्॥13॥

अत्रार्थवादमाह – सहयज्ञा इति॥10-13॥

अन्नाद्भवन्ति भूतानि पर्जन्यादन्नसम्भवः।

यज्ञाद्भवति पर्जन्यो यज्ञः कर्म समुद्भवः॥14॥

हेत्वन्तरमाह – अन्नादिति। यज्ञः पर्जन्यान्नत्वात् तत्कारणमुच्यते। पूर्वयज्ञविवक्षायां च तस्य चक्रप्रवेशो न सम्भवति। तद्ध्यापाद्यं कर्मविधये। न तु साम्यमात्रेणेदानीं कार्यम्। मेघचक्राभिमानी च पर्जन्यः। तच्च यज्ञाद्भवति।

‘अग्नौ प्रास्ताऽऽहुतिः सम्यगादित्यमुपतिष्ठति।

आदित्याज्जायते वृष्टिवृष्टेरन्नं ततः प्रजाः’ इति स्मृतेश्च।

उभयवचनादादित्यात् सुमुद्राच्चाविरोधः। अतश्च यज्ञात् पर्जन्योद्भवः सम्भवति। यज्ञो देवतामुद्दिश्य द्रव्यपरित्यागः। कर्म इतरक्रिया॥14॥

कर्म ब्रह्मोद्भवं विद्धि ब्रह्माक्षरसमुद्भवम्।

तस्मात्सर्वगतं ब्रह्म नित्यं यज्ञे प्रतिष्ठितम्॥15॥

कर्म ब्रह्मणो जायते। ‘एष ह्येव साधु कर्म कारयति’, ‘बुद्धिर्ज्ञानम् ’ इत्यादिभ्यः। न च मुख्ये सम्भाव्यमाने पारम्पर्येणौपचारिकं कल्प्यम्।

न च जडानां स्वतः प्रवृत्तिः सम्भवति। ‘एतस्य वा अक्षरस्य’ इत्यादि सर्वनियमनश्रुतेश्च। ‘द्रव्यं कर्म च कालश्च’ इत्यादेश्च। अचिन्त्यशक्तिश्चोक्ता। जीवस्य च प्रतिबिम्बस्य बिम्बपूर्वैव चेष्टा। ‘न कर्तृत्वम्’ इत्यादिनिषेधाच्च। अक्षराणि प्रसिद्धानि। तेभ्यो ह्यभिव्यज्यते परं ब्रह्म। अन्यथाऽनादिनिधनमचिन्त्यं परिपूर्णमपि ब्रह्मको जानाति ? न च रूढिं विना योगाङ्गीकारो युक्तः। परामर्शाच्च- ‘तस्मात् सर्वगतं ब्रह्म’ इति। न ह्येकशब्देन द्विरुक्तेन भेदशृतिं विना वस्तुद्वयं कुत्रचिदुच्यते।

तानि  चाक्षराणि नित्यानि। ‘वाचा विरूप नित्यया’ , ‘अनादिनिधना नित्या वागुत्सृष्टा स्वयम्भुवा’ , ‘अत एव च नित्यत्वम्’ इत्यादि शृतिस्मृतिभगव­द्वचनेभ्यः।

दोषश्चोक्तः सकर्तृकत्वे। न चाबुद्धिपूर्वमुत्पन्नानि। तत्प्रमाणाभावात्। निश्वसितशब्दस्त्वक्लेशाभिप्रायः। नाबुद्धिपूर्वाभिप्रायः। ‘सोऽकामयत’ इत्यादेश्च। ‘इष्टं हुतम्’ इत्यादिरूपप्रपञ्चेन सहाभिधानाच्च। महातात्पर्य­­विरोदाच्च। तच्चोक्तं पुरस्तात्। न ह्यस्वातन्त्र्येणोत्पत्तिकर्तुः प्राधान्यम्। अस्वातन्त्र्यं च तदमतिपूर्वकत्वेन भवति। यथा रोगादीनां पुरुषस्य तज्जत्वेऽपि।

उत्पत्तिवचनान्यभिव्यक्त्यर्थान्यभिमानिदेवताविषयाणि च। ‘नित्या’ इत्युक्त्वा ‘उत्सृष्टा’ इति वचनात्। अभिव्यञ्जके कर्तृवचनं चास्ति। ‘कृत्स्नं शतपथं चक्रे’ इति। कथमादित्यस्थावेदास्तेनैव क्रियन्ते। वचनमात्राच्च निर्णयात्मक­शारीरकोक्तं बलवत्।

शास्त्रं योनिर्यस्येति तु शास्त्रयोनित्वम्। ‘जन्माद्यस्य यतः’ इत्युक्ते प्रमाणं हि तत्रापेक्षितम्। न तु तस्य जातत्वं वेदकारणत्वं वा। नहि वेदकारणत्वं जगत्कारणत्वे हेतुः। न हि विचित्रजगत्सृष्टेर्वेदसृष्टिरशक्त्या सृज्यत्वे। न च सर्वज्ञत्वे। यदिर्वेदस्रष्टा सर्वज्ञः किमिति न जगत्स्रष्टा ? तस्माद्वेदप्रमाणकत्वमेवात्र विवक्षितम्। अतो नित्यान्यक्षराणि।

यत एवं परम्परया यज्ञाभिव्यङ्गं ब्रह्म तस्मात् तन्नित्यं यज्ञे प्रतिष्ठितम्। तानि चाक्षराणि भूताभिव्यङ्ग्यानीति चक्रम्॥15॥

एवं प्रवर्तितं चक्रं नानुवर्तयतीह यः।

अघायुरिन्द्रियारामो मोघं पार्थ स जीवति॥16॥

तदेतत् जगच्चक्रं यो नानुवर्तयति स तद्विनाशकत्वादघायुः। पापनिमित्तमेव यस्यायुः सोऽघायुः ॥16॥

यस्त्वात्मरतिरेव स्यादात्मतृप्तश्च मानवः।

आत्मन्येव च सन्तुष्टस्तस्य कार्यं न विद्यते॥17॥

तर्ह्यतीव मनःसमाधानमपि न कार्यमित्यत आह – यस्त्विति। रमणं परदर्शनादिनिमित्तं सुखम्। तृप्तिरन्यत्रालम्बुद्धिः। सन्तोषस्तज्जनकं सुखम्। ‘सन्तोषस्तृप्तिकारणम्’ इत्यभिधानात्। परमात्मदर्शनादिनिमित्तं सुखं प्राप्तः। अन्यत्र सर्वात्मनाऽलम्बुद्धिं च। महच्च तत् सुखम्। तेनैवान्यत्रालम्बुद्धिरिति दर्शयति आत्मन्येव च सन्तुष्ट इति। तत्स्थ एव सन् सन्तुष्ट इत्यर्थः। नान्यत् किमपि सन्तोषकारणमित्यवधारणम्। आत्मना तृप्तः। नह्यात्मन्यलम्बुद्धिर्युक्ता। तद्वाचित्वं च ‘वयं तु न वितृप्याम उत्तमश्लोकविक्रमैः’ इति प्रयोगात् सिद्धम्। अध्याहारस्त्वगतिका गतिः। ‘आत्मरतिरेव’ इत्यवधारणादसम्प्रज्ञात­समाधिस्थस्यैव कार्यं न विद्यते।

‘स्थितप्रज्ञस्यापि कार्यो देहादिर्दृश्यते यदा।

स्वधर्मो मम तुष्ट्यर्थः सा हि सर्वैरपेक्षिता’  इति वचनाच्च पञ्चरात्रे।

अन्यदाऽन्यरतिरपीषत् सर्वस्य भवति। न च तत्रालम्बुद्धिमात्रमुक्तम्। आत्मतृप्त इति पृथगभिधानात्। कर्तृशब्दः कालावच्छेदे चायं प्रसिद्धः ‘यो भुङ्ते स तु न ब्रूयात् ’ इत्यादौ। अतोऽसम्प्रज्ञातसमाधावेवैतत्। मानव इति ज्ञानिन एवासम्प्रज्ञातसमाधिर्भवतीति दर्शयति। ‘मनु अवबोधने’ इति धातोः। परमात्मारतिश्चात्र विवक्षिता। ‘विष्णावेव रतिर्यस्य क्रिया तस्यैव नास्ति हि’ इति वचनात्॥17॥

नैव तस्य कृतेनार्थो नाकृतेनेह कश्चन।

न चास्य सर्वभूतेषु कश्चिदर्थव्यपाश्रयः॥18॥

तस्य ‘कर्मकाले वक्तव्योऽहम्’ इति किञ्चित् प्रत्युक्त्वा तत्कृतावात्मरत्यधिकः समो वाऽर्थो नास्ति। न च सन्ध्याद्यकृतौ कश्चिद्दोषोऽस्ति। न चैतदपहाय सर्वभूतेषु कश्चित् प्रयोजनाश्रयः। अर्थो येन दर्शनादिना भवति सोऽर्थव्यपाश्रयः। ज्ञानमात्रेण प्रत्यवायो यद्यपि न भवति। तदर्जुनस्यापि सममिति। न तस्य कर्मोपदेशयोग्ये तद्भवति। ईषत् प्रारब्दानर्थसूचकं च तद्भवति। महच्चेद् वृत्रहत्यादिवत्॥18॥

तस्मादसक्तः सततं कार्यं कर्म समाचर।

आसक्तो ह्याचरन् कर्म परमाप्नोति पूरुषः॥19॥

यतोऽसम्प्रज्ञातसमाधेरेव कार्याबावस्तस्मात् कर्म समाचर॥19॥

कर्मणैव हि संसिद्धिमास्थिता जनकादयः।

लोकसङ्ग्रहमेवापि सम्पश्यन् कर्तुमर्हसि॥20॥

आचारोऽप्यस्तीत्याह – कर्मणैवेति। कर्मणा सह, कर्म कुर्वन्त एवेत्यर्थः। कर्म कृत्वैव ततो ज्ञानं प्राप्य वा। न तु ज्ञानं विना। प्रसिद्धं हि तेषांज्ञानित्वं भारतादिषु। ‘तमेवं विद्वानमृत इह भवति’ इत्यादि श्रुतिभ्यश्च। अत्रापि कर्माणां ज्ञानसाधनत्वोक्तेश्च ‘बुद्धियुक्तः’ इति  गत्यन्तरं च ‘नान्यः पन्थाः’ इत्यस्य नास्ति। इतरेषां ज्ञानद्वाराऽप्यविरोधः। यत्र च तीर्थाऽद्येव मुक्तिसाधनमुच्यते –

‘ब्रह्मज्ञानेन वा मुक्तिः प्रयागमरणेन वा।

अथवा स्नानमात्रेण गोमत्यां कृष्णसन्निधौ’ इत्यादौ

तत्र पापादिमुक्तिः।स्तुतिपरता च।तत्रापि हि कुत्रचिद्ब्रह्मज्ञान­साधनत्वमेवोच्यतेऽन्यथामुक्तिं निषिद्ध्य –

‘ब्रह्मज्ञानं विनामुक्तिर्न कथञ्चिदपीष्यते।

प्रयागादेस्तु या मुक्तिर्ज्ञानोपायत्वमेव हि’ इत्यादौ।

न च तीर्थस्तुतिवाक्यानि तत्प्रस्तावेऽप्युक्तं ज्ञाननियमं घ्नन्ति। यथा कङ्चिद्दक्षं भृत्यं प्रत्युक्तानि ‘अयमेव हि राजा किं राज्ञा’ इत्यादीनि। यथाऽऽह भगवान् –

‘यानि तीर्थादिवाक्यानि कर्मादिविषयाणि च।

स्तावाकान्येव तानि स्युरज्ञानां मोहकानि वा।

भवेन्मोक्षस्तुमद्धृष्टेर्नान्यतस्तु कथंचन’ इति नारदीये।

अतोऽपरोक्षज्ञानादेव मोक्षः। कर्म तु तत्साधनमेव॥20॥

यद्यदाचरति श्रेष्ठस्तत् तदेवेतरो जनः।

स यत्प्रमाणं कुरुते लोकस्तदनुवर्तते॥21॥

स यत् वाक्यादिकं प्रमाणं कुरुते, यतुक्तप्रकारेण तिष्ठतीत्यर्थः॥21॥

न मे पार्थस्ति कर्तव्यं त्रिषु लोकेषु किञ्चन।

नानवाप्तमवाप्तव्यं वर्त एव च कर्मणि॥22॥

यदि ह्यहं न वर्तेयं जातु कर्मण्यतन्द्रितः।

मम वर्त्मानुवर्तन्ते मनुष्याः पार्थ सर्वशः॥23॥

उत्सिदेयुरिमे लोका न कुर्यां  कर्म चेदहम्।

सङ्करस्य च कर्ता स्यामुपहन्यामिमाः प्रजाः॥24॥

सक्ताः कर्मण्यविद्वांसो यथा कुर्वन्ति भारत।

कुर्याद्विद्वांस्तथाऽसक्तश्चिकीर्षुलोकसङ्ग्रहम्॥25॥

न बुद्धिभेदं जनयेदज्ञानां कर्मसङ्गिनाम्।

जोषयेत् सर्वकर्माणि विद्वान् युक्तः समाचरन्॥26॥

प्रकृतेः क्रियमाणानि गुणैः कर्माणि सर्वशः।

अहङ्कारविमूढात्मा कर्ताऽहमिति मन्यते॥27॥

विद्वदविदुषोः  कर्मभेदमाह – प्रकृतेरिति। प्रकृतेर्गुणैः इन्द्रियादिभिः। प्रकृतिमपेक्ष्य गुणभूतानि हि तानि। तत्सम्बन्दीनि च। न हि प्रतिबिम्बस्य क्रिया॥27॥

तत्त्ववित् तु महाबाहो गुणकर्मविभागयोः।

गुणा गुणेषु वर्तन्ति इति मत्वा न सज्जते॥28॥

कर्मेभेदस्य गुणभेदस्य च तत्त्ववित्। गुणाः -इन्द्रियादीनि। गुणेषु विषयेषु॥28॥

प्रकृतेर्गुणसंमूढाः सज्जन्ते गुणकर्मसु।

तानकृत्स्नविदो मन्दान्कृत्स्नविन्न विचालयेत्॥29॥

प्रकृतेर्गुणेषु इन्द्रियादिषु सम्मूढाः। इन्द्रियाद्यभिमानाद्धि विषयादिसङ्गः। गुणकर्मसु विषयेषु कर्मसु च-

‘शब्दाद्या इन्द्रियाद्याश्च सत्त्वाद्याश्च शुभानि च।

अप्रधानानि च गुणा निगद्यन्ते निरुक्तिगैः’ इत्यभिधानात्।

सत्वाद्यङ्गीकारे “गुणा गुणेषु” इत्ययुक्तं स्यात्॥29॥

मयि सर्वाणि कर्माणि संन्यस्याध्यात्मचेतसा।

निराशीर्निर्ममो भूत्वा युध्यस्य विगतज्वरः॥30॥

अतः सर्वाणि कर्माणि मय्येव संन्यस्य, भ्रान्त्या जीवेऽध्यारोपितानि मय्येव विसृज्य भगवानेव सर्वाणि कर्माणि करोतीति, मत्पूजेति च। आत्मानमधिकृत्य यच्चेतस्तदध्यात्मचेतः। संन्यासस्तु भगवान् करोतीति। निर्ममत्वं नाहं करोमीति॥30॥

ये मे मतमिदं नित्यमनुतिष्ठन्ति मानवाः।

श्रद्धावन्तोऽनसूयन्तो मुच्यन्ते तेऽपि कर्मभिः॥31॥

ये त्वेतदभ्यसूयन्तो नानुतिष्ठन्ति मे मतम्।

सर्वज्ञानविमूढांस्तान् विद्धि नष्टा नचेतसः॥32॥

फलमाह – ये म इति। ये त्वेवं निवृत्तकर्मिणस्तेऽपि मुच्यन्ते ज्ञानद्वारा। किम्वपरोक्षज्ञानिनः ? न तु साधनान्तरमुच्यते –

‘निवृत्तादीनि कर्माणि ह्यपरोक्षेशदृष्टये।

अपरोक्षेशदृष्टिस्तु मुक्तौ किञ्चिन्न मार्गते।

सर्वं तदन्तराधाय मुक्तयो साधनं भवेत्।

न किञ्चिदन्तराधाय निर्वाणायापरोक्षदृक् ‘

इति ह्युक्तं नारायणाष्टाक्षरकल्पे।

अथ एव समुच्चयनियमो निराकृतः॥31-32॥

सदृशं चेष्टते स्वास्याः प्रकृतेर्ज्ञानवानपि।

प्रकृतिं यान्ति भूतानि निग्रहः किं करिष्यति॥33॥

एवं चेत् किमिति ते मतं नानुतिष्ठन्ति लोका इत्यत आह – सदृशमिति। प्रकृतिः – पूर्वसंस्कारः॥33॥

इन्द्रियस्येन्द्रियस्यार्थे रागद्वेषौ व्यवस्थितौ।

तयोर्न वशमागच्छेत् तौ ह्यस्य परिपन्थिनौ ॥34॥

तथाऽपि शक्तितो निग्रहः कार्यः। निग्रहात् सद्यः प्रयोजनाभावेऽपि भवत्येवातिप्रयत्नत इत्याशयवानाह – इन्द्रियस्येति। तथाह्युक्तम्

‘संस्कारो बलवानेव ब्रह्माद्या अपि तद्वशाः।

तथाऽपि सोऽन्यथाकर्तुं शक्यतेऽतिप्रयत्नतः’ इति॥34॥

श्रेयान् स्वधर्मो विगुणः परधर्मात् स्वनुष्ठितात्।

स्वधर्मे निधनं श्रेयः परधर्मो भयावहः॥35॥

तथाऽप्युग्रं युद्धं कर्मेत्यत आह – श्रेयानिति॥35॥

अर्जुन उवाच

अथ केन प्रयुक्तोऽयं पापं चरति पूरुषः।

अन्निच्छन्नपि वार्ष्णेय बलादिव नियोजितः॥36॥

बहवः कर्मकारणाः सन्ति क्रोधादयः कामश्च। तत्र को बलवानिति पृच्छति – अथेति। अथेत्यर्थान्तरम् । ‘तर्योर्न वशमागच्छेत्’ इति प्रश्नप्रापकम्॥36॥

श्री भगवानुवाच

काम एष क्रोध एष रजोगुणसमुद्भवः। महाशनो महापाप्मा विद्येनमिह वैरिणम्॥37॥

यस्तु बलवान् प्रवर्तकः स एष कामः। क्रोधोऽप्येष एव। तज्जन्यत्वात्। ‘कामात् क्रोधोऽभिजायते’ इति ह्युक्तम्। यत्रापि गुरुनिन्दादिनिमित्तः क्रोधस्तत्रापि भक्तिनिमित्ता निन्दा कामनिमित्त एव। ये त्वन्यथा वदन्ति ते सङ्करान्न सूक्ष्मं जानन्ति। उक्तं च-

‘ऋते कामं न कोपाद्या जायन्ते हि कथञ्चन’ इति।

महाशनः। महद्धि कामभोग्यम्। महाब्रह्महत्यादि कारणत्वान्महा­पाप्मा। सर्व पुरुषार्थविरोधित्वाद्वैरी॥37॥

धूमेनाव्रियते वह्निर्यथाऽऽदर्शो मलेन च।

यथोल्बेनावृतो गर्भस्तथा तेनेदमावृतम्॥38॥

कथं विरोधि सः ? इदमनेनावृतम्। यथा धूमेनाग्निरावृतः प्रकाश­रूपोऽ­­प्यन्येषां सम्यगदर्शनाय तथा परमात्मा। यथाऽऽदर्शो मलेनावृतोऽन्याभिव्यक्तिहेतुर्न भवति तथाऽन्तःकरणं परमात्मादेर्व्यक्ति­हेतुर्न भवति कामेनावृतम्। यथोल्बेनावृत्य बद्धो भवति गर्भस्तथा कामेन जीवः॥38॥

अवृतं ज्ञानमेतेन ज्ञानिनो नित्यवैरिणा।

कामरूपेण कौन्तेय दुष्पूरेणानलेन च॥39॥

शास्त्रतो जातमपि ज्ञानं परमात्मापरोक्ष्याय न प्रकाशते कामेनावृतं ज्ञानिनोऽपि।किमु अल्पज्ञानिनः ? कामरूपेण कामाख्येन नित्यवैरिणा। दुष्पूरेण। दुःखेन हि कामः पूर्यते। नहीन्द्रादिपदं सुखेन लभ्यते। यद्यपीन्द्रादिपदं प्राप्तं पुनर्ब्रह्मादिपदमिच्छतीत्यलंबुद्धिर्नास्तीत्यनलः। उक्तं च

‘ज्ञानस्य ब्रह्मणश्चाग्नेर्धूमो बुद्धेर्मलं तथा।

आदर्शस्याथ जीवस्य गर्भस्योल्भो हि कामकः’ इति॥39॥

इन्द्रियाणि मनो बुद्धिरस्याधिष्ठानमुच्यते। एतैर्विमोहयत्येष ज्ञानमावृत्य देहिनम्॥40॥

वधार्थं शत्रोरधिष्ठानमाह – इन्द्रियाणीति। एतैर्ज्ञानमावृत्य। बुद्ध्यादिभिर्हि विषयगैर्ज्ञानमावृतं भवति ॥40॥

तस्मात् त्वमिन्द्रियाण्यादौ नियम्य भरतर्षभ।

पाप्मानं प्रजहि ह्येनं ज्ञानविज्ञाननाशनम्॥41॥

हृताधिष्ठानो हि शत्रुर्नश्यति॥41॥

इन्द्रियाणि पराण्याहुरिन्द्रियेभ्यः परं मनः।

मनसस्तु परा बुद्धिर्यो बुद्धे परतस्तु सः॥42॥

शत्रु हनन आयुधरूपं ज्ञानं वक्तुं ज्ञेयमाह – इन्द्रियाणीति। ‘असङ्गज्ञानासिमादाय तरातिपारम्’ इति ह्युक्तम्। शरीरादीन्द्रियाणि पराणि उत्कृष्टानि। न केवलं बुद्धेः परः। श्रुत्युक्तप्रकारेणाव्यक्तादपि। ‘अव्यक्तात् पुरुषः परः ’ इति श्रुतिः।

न च तत्रतत्रोक्तैकदेशज्ञानमात्रेण भवति मुक्तिः। सार्वत्रिकगुणोपसंहारो हि भगवता गुणोपसंहारपादेऽभिहितः ‘आनन्दादयः प्रधानस्य’ इत्यादिना। तथा चान्यत्र –

‘अपौरुषेयवेदेषु विष्णुवेदेषु चैव हि।

सर्वत्र ये गुणाः प्रोक्ताः सम्प्रदायागताश्च ये।

सर्वैस्तैः सह विज्ञाय यो पश्यन्ति परं हरिम्।

तेषामेव भवेन्मुक्तिर्नान्यथा तु कथञ्चन’ इति गारुडे।

तस्मादव्यक्तादपि परत्वेन ज्ञेयः।

न चात्र जीव उच्यते। ‘रसोऽप्यस्य परं दृष्ट्वा निवर्तते’ इत्युक्तत्त्वात्॥42॥

एवं बुद्धे परं बुद्ध्वासंस्तभ्यात्मानमात्मना।

जहि शत्रुं महाबाहो कामरूपं दुरासदम्॥43॥

‘अविज्ञाय परं मत्तो जयः कामस्य वै कुतः’ इति च।

अतः परमात्मज्ञानमेवात्र विवक्षितम्।

आत्मानं  मनः। आत्मना बुद्ध्या॥43॥

॥इति श्रीमदानन्दतीर्थभगवद्पादाचार्य विरचिते श्रीमद्भगवद्गीताभाष्ये तृतीयोऽध्यायः ॥

अथ चतुर्थोऽध्यायः॥

बुद्धेः परस्य महात्म्यं कर्मभेदो ज्ञानमाहात्म्यं चोच्यतेऽस्मिन्नध्याये-

श्री भगवानुवाच

इमं विवस्वते योगं प्रोक्तवानहमव्ययम्।

विवस्वान् मनवे प्राह  मनुरिक्ष्वाकवेऽब्रवीत्॥01॥

पूर्वानुष्ठितश्चायं धर्म इत्याह – इममिति॥01॥

एवं परम्पराप्राप्तमिमं राजर्षयो विदुः।

स कालेनेह महता योगो नष्टः परन्तप॥02॥

स एवायं मया तेऽद्य योगः प्रोक्तः  पुरातनः।

भक्तोऽसि मे सखा चेति रहस्यं ह्येतदुत्तमम्॥03॥

अर्जुन उवाच

अपरं भवतो जन्म परं जन्म विवस्वतः।

कथमेतद्विजानीयां  त्वमादौ प्रोक्तवानिति॥04॥

‘मयि सर्वाणि’ इत्युक्तं तन्माहात्म्यमादितो ज्ञातुं पृच्छति – अपरमिति॥04॥

श्री भगवानुवाच

बहूनि मे व्यतीतानि जन्मानि तव चार्जुन। तान्यहं वेद सर्वाणि न त्वं वेत्थ परन्तप॥05॥

अजोऽपि सन्नव्ययात्म भूतानामीश्वरोऽपि सन्।

प्रतृतिं स्वामधिष्ठाय सम्भवाम्यात्ममायाया॥06॥

न तर्ह्यनादिर्भवानित्यत आह – अजोऽपीति। अव्यय आत्मादेहोऽपीत्यव्य-­

यात्मा।

‘अनन्तं विश्वतोमुखम्’इति हि रूपविशेषणमुत्तरत्र।

‘एतन्नानावतारणां निधानं बीजमव्ययम्’ इति च।

‘जगृहे’ इति तु व्यक्तिः। युक्तयस्तूक्ताः। आत्मानादित्वं तु सर्वसमम्। कथमनादित्यस्य जनिः? प्रकृतिं स्वामधिष्ठाय। प्रकृत्या जातेषु वसुदेवादिषु। तथैव तेषां जात इव प्रतीयत इत्यर्थः। न तु स्वतन्त्रामधिष्ठाये­त्याहस्वामिति। ‘द्रव्यं कर्म च’इति ह्युक्तम् । सा हि तत्रोक्ता। ततः सर्वसृष्टेः आत्ममायया आत्मज्ञानेन। प्रकृतेः पृथगभिधानात्।

‘केतुः केतश्चितिश्चित्तं  मतिः क्रतुर्मनीषा माया’ इति ह्यभिधानम्।

सृष्टिकारणया तेषां शरीरादि सृष्ट्वा विमोहिकयाऽजात एव जात इव प्रतीयते वा। उक्तं च –

‘महदादेस्तु माता या श्रीर्भूमिरिति कल्पिता।

विमोहिका च दुर्गाख्या ताभिर्विष्णुरजोऽपि हि।

जातवत् प्रथते ह्यात्मजिद्बलान्मूढचेतसाम्’ इति

ईश्वरः ईशेभ्योऽपि वरः। तच्चोक्तम् –

‘ईशेभ्यो ब्रह्मरुद्रश्रीषादिभ्यो यतो भवान्।

वरोऽत ईश्वराख्या ते मुख्या नान्यस्य कस्यचित्’ इति ब्रह्मवैवर्ते

‘समर्थ ईश इत्तुक्तस्तद्वरत्वात् त्वमीश्वरः’ इति च॥06॥

यदा यदा हि धर्मस्य ग्लानिर्भवति भारत।

अभ्युत्थानमधर्मस्य तदाऽऽत्मानं सृजाम्यहम्॥07॥

परित्राणाय साधूनां विनाशाय च दुष्कृतां।

धर्मसंस्थापनार्थाय सम्भवामि युगे युगे॥08॥

न जन्मनैव परित्राणादिकं कार्यमिति नियमः। तथाऽपि लीलया स्वभावेन च यथेष्टाचारी। तथा ह्युक्तम् –

‘दवस्यैष स्वभावोऽयम्’, ‘लोकवत् तु लीलाकैवल्यम्’,

‘क्रीडतो बालकस्येव चेष्टां तस्य निशामय’,

‘अरिभयादिव स्वयं पुराद्व्यवात्सीद्यदनन्तवीर्यः’,

‘पूर्णोऽयमस्यात्र न किञ्चिदाप्यं तथऽपि सर्वाः कुरुते प्रवत्तिः।

अतो विरुद्देषुमिमं वदन्ति परावरज्ञा मुनयः प्रशान्ताः’

इत्यादि ऋग्वेदखिलेषु॥08॥

जन्म कर्म च मे दिव्यमेवं यो वेत्ति तत्त्वतः।

त्यक्त्वा देहं पुनर्जन्म नैति मामेति सोऽर्जुन॥09॥

पृथङ्मुक्त्युक्तिः सर्वज्ञाननियमदर्शनार्थम्। न तु तावन्मात्रेण मुक्तिरित्युक्तम्।

‘वेदाद्युक्तं तु सर्वं यो ज्ञात्वोपास्ते सदा हि माम्।

तस्यैव दर्शनपथं यामि नान्यस्य कस्यचित्’ – इत्युक्तेश्च महाकौर्मे।

अत्रोक्तस्यैतज्ञात्वैव जन्म नैतीति गतिः इतरवाक्यानां नान्या गतिः ‘नान्यस्य कस्यचित्’ इति विशेषणात्। ‘तत्त्वतः’ इति विशेषेणा च्च सर्वज्ञानमापतति। यत्रैवं भवति तत्र तत्त्वतः इति विशेषणेन न विरोधः। उक्तं च –

‘एकं च तत्त्वतो ज्ञातुं विना सर्वज्ञतां नरः।

न समर्थो महेन्द्रोऽपि तस्मात् सर्वत्र जिज्ञसेत्’ इति स्कान्दे॥09॥

वीतरागभयक्रोधा मन्मया मामुपाश्रिताः।

बहवो ज्ञानतपसा पूता मद्भावमागताः॥10॥

सन्ति च तथा मुक्ता इत्याह – वितरागेति। मन्मया मत्प्रचुराः। सर्वत्र मां विना न किञ्चित् पश्यन्तीत्यर्थः॥10॥

ये यथा मां प्रपद्यन्ते तांस्तथैव भजाम्यहम्।

मम वर्त्मानुवर्तन्ते मनुष्याः पार्थ सर्वशः॥11॥

न च मद्भजनमात्रेण मुक्तिर्भवत्यन्यदेवतादिरूपेण। तथाऽपि सर्वेषा­मानुरूप्येण फलं ददामीत्याह  – ये यथेति। सेवयामि फलदानेन। न तु गुणभावेन। कथमयं विशेष इत्यत आह – मम वर्त्मेति। अन्यदेवता यजन्तोऽपि मम वर्त्मैवानुवर्तन्ते। सर्वकर्मकर्तृत्वाद्भोक्तृत्वाच्च मम। ‘येऽप्यन्यदेवताभक्ता’ इति हि वक्ष्यति। ‘यो देवानां नामधा एक एव’ इति श्रुतिः। भगवानेव च तत्राभिधीयते। ‘अजस्यनाभावद्येकमर्पितम्’  इति लिङ्गात्॥11॥

काङ्क्षन्तः कर्मणां सिद्धिं यजन्त इह देवताः।

क्षिप्रं हि मानुषे लोके सिद्धिर्भवति कर्माजा॥12॥

कुतो मम वर्त्मानुवर्तन्ते ? – क्षिप्रं हि। अत एव हि फलप्राप्तिः। ‘तस्मात् ते धनसनयः’ इति श्रुतिः ॥1 2॥

चातुर्वण्यं मया सृष्टं गुणकर्मविभागशः।

तस्य कर्तारमपि मां विद्ध्यकर्तारमव्ययम्॥13॥

अहमेव हि कर्तेत्याह चातुर्वर्ण्यमिति । चतुर्वर्णसमुदायः। सात्त्विको बाह्मणः। सात्विक राजसः क्षत्रियः। राजसतामसो वैश्यः। तामसः शूद्र इति गुणविभागः। कर्मविभागास्तु ‘शमो दमः’ इत्यादिना वक्ष्यते। क्रियायां वैलक्षण्यात् कर्ताऽप्यकर्ता। तथाहि श्रुतिः ‘विश्वकर्मा विमनाः’ इत्यादि। ‘तनुर्विद्या क्रियाऽऽकृतिः’ इत्यादि च। साधितं चैतत् पुरस्तात्॥13॥

न मां कर्माणि लिम्पन्ति न मे कर्मफले स्पृहा।

इति मां योऽभिजानाति कर्मभिर्न स बध्यते॥14॥

अत एव न मां कर्माणि लिम्पन्ति। इतश्च न लिम्पन्तीत्याह – न मे कर्मफले

स्पृहा। इच्छामात्रं त्वस्ति। न तु तत्राभिनिवेशः। तच्चोक्तम्

‘आकाङ्क्षन्नपि देवोऽसौ नेच्छते लोकवत् परः।

नह्याग्रहस्तस्य विष्णोर्ज्ञानं कामो हि तस्य तु’ इति।

न च केचिन्मुकाभवन्तीति क्रमेण सर्वमुक्तिः। तथाहि श्रुतिः –

‘ज्ञात्वा तमेनं मनसा हृदा च भूयो न मृत्युमुपयाति विद्वानिति कथं वा इत्यनन्ता इत्यनन्तवदिति होवाच’ इति॥14॥

एवं ज्ञात्वा कृतं कर्म पूर्वैरपि मुमुक्षुभिः।

कुरु कर्मैव तस्मात् त्वं पूर्वैः पूर्वतरं कृतम्॥15॥

एवं ज्ञात्वाऽपि कर्मकरण आचारोऽप्यस्तीत्याह- एवमिति। पूर्वतरं कर्म पूर्वभावीत्यर्थः॥15॥

किं कर्म किमकर्मेति कवयोऽप्यत्र मोहिताः।

तत् ते कर्म प्रवक्ष्यामि  यज्ज्ञ्यात्वा  मोक्ष्यसेऽशुभात्॥16॥

कर्म कुर्वित्युक्तम्। तस्य कर्मणो दुर्विज्ञेयत्वमाह सम्यगुक्तम् – किं कर्मेति॥16॥

कर्मणो ह्यपि बोद्धव्यं बोद्धव्यं च विकर्मणः।

अकर्मणश्च बोद्धव्यं गहना कर्मणो गतिः॥17॥

न केवलं तज्ज्ञात्वा मोक्षसे, ज्ञात्वैवेत्याशयवानाह – कर्मण इति। तच्चोक्तम्-

‘अज्ञात्वा भगवान् कस्य कर्माकर्मविकर्मकम्।

दर्शनं याति हि मुने कुतो मुक्तिश्च तद्विना’ इति।

अकर्म – कर्माकारणम्। कर्माकर्मान्यद्विकर्म, निषिद्दकर्म। बन्धकत्वात्। ततो विविच्य कर्मादि बोद्धव्यमित्यादि। न च शापादिना। कवयोऽप्यत्र मोहिताः। अशक्यं चैतज्ज्ञातुमित्याह गहनेति॥17॥

कर्मण्यकर्म यः पश्येदकर्मणि च कर्म यः।

स बुद्धिमान् मनुष्येषु स युक्तः  कृत्स्नकर्मकृत्॥18॥

कर्मादिस्वरूपमाह – कर्मणीति। कर्मणि क्रियमाणे सति अकर्म यः पश्येत् विष्णोरेव कर्म नाहं चित्प्रतिबिम्बः किञ्चित् करोमीति। अकर्मणि सुप्त्यादावकरणावस्थायां परमेश्वरस्य यः कर्म पश्यति अयमेव परमेश्वरः सर्वदा सर्वसृष्ट्यादि करोतीति। स बुद्धिमान् – ज्ञानी। स एव च युक्तो -योगायुक्तः। सर्वाकरणात् स एव च कृत्स्नकर्मकृत् – कृत्स्नफलवत्वात्॥18॥

यस्य सर्वे समारम्भाः  कामसङ्कल्पवर्जिताः।

ज्ञानाग्निदग्धकर्माणं तमाहुः पण्डितं बुधाः॥19॥

एतदेव प्रपञ्चयति – यस्येत्यादिश्लोकपञ्चकेन। उक्तप्रकारेण ज्ञानाग्नि­दग्धकर्माणम्॥19॥

त्यक्त्वा कर्माफलासङ्गं  नित्यतृप्तो(ऽ) निराश्रयः।

कर्मण्यभिप्रवृत्तोऽपि नैव किङ्चित् करोति सः॥20॥

न च कामसङ्कल्पाभावेनालम्। आसङ्गं स्नेहं च त्यक्त्वा। ज्ञानस्वरूपमाह- पुनः नित्यतृप्त इति। नित्यतृप्तनिराश्रयेश्वरसरूपोऽहमस्मीति तथाविधः॥20॥

निराशीर्यतचित्तात्म त्यक्तसर्वपरिग्रहः।

शारीरं केवलं कर्म कुर्वन् नाप्नोति कल्बिषम्॥21॥

कामादित्यागोपायमाह-निराशीरिति। यतचित्तात्मा भूत्वा निराशीरित्यर्थः। आत्मा – मनः। परिग्रहत्यागोऽनभिमानम्। नैव किञ्चित् करोतीत्य-स्याभिप्रायमाह – नाप्नोति किल्बिषमिति॥21॥

यदृच्छालाभसन्तुष्टो द्वन्द्वातीतो विमत्सरः।

समः सिद्धावसिद्धौ च कृत्वाऽपि न निबद्ध्यते॥22॥

यतचित्तात्मनो लक्षणमाह – यदृच्छालाभेति। कथं द्वन्द्वादीतत्वमित्यत आह- समः सिद्धाविति॥22॥

गतसङ्गस्य मुक्तस्य ज्ञानावस्थितचेतसः।

यज्ञायाचरतः कर्म समग्रं प्रविलीयते॥23॥

उपसंहरति – गतसङ्गस्येति। गतसङ्गस्य – फलस्नेहरहितस्य। मुक्तस्य शरीराद्यन-भिमानिनः ज्ञानावस्थितचेतसः – परमेश्वरज्ञानिनः॥23॥

ब्रह्मार्पणं ब्रह्म हविर्ब्रह्माग्नौ ब्रह्मणा हुतम्।

ब्रह्मैव तेन गन्तव्यं ब्रह्मकर्मसमाधिना ॥24॥

ज्ञानावस्थितचेतस्त्वं स्पष्टयति – ब्रह्मार्पणमिति।  सर्वमेतद्ब्रह्मेत्युच्यते। तदधीनसत्ताप्रतीतित्वात्। न तु तत्स्वरूपत्वात्। उक्तं हि –

‘त्वदधीनं यतः सर्वमतः सर्वो भवानिति।

वदन्ति मुनयः सर्वे न तु सर्वस्वरूपतः’ इति पाद्मे।

‘सर्वं तत्प्रज्ञानेत्रम्’ इति च। ‘एतं ह्येव बह्वृचाः’ इत्यादि च। समाधिना सह ब्रह्मैव कर्म॥24॥

दैवमेवापरे यज्ञं योगिनः  पर्युपासते।

ब्रह्मग्नावपरे यज्ञं यज्ञेनैवोपजुह्वति॥25॥

यज्ञभेदानाह – दैवमित्यादिना। दैवं – भगवन्तम्। स एव तेषां यज्ञः। भगवदुपासनम्। यज्ञमिति क्रियाविशेषणम्। नान्यत् तेषामस्ति यतीनां केषाञ्चित्। यज्ञं – भगवन्तम्। ‘यज्ञेन यज्ञम्’ , ‘यज्ञो विष्णुर्देवता’ इत्यादि श्रुतिभ्यः। यज्ञेन प्रसिद्धेनैव। यज्ञं प्रति  जुह्वतीति सर्वत्रं समं, ‘तं यज्ञम्’ इत्यादौ। उक्तं च-

‘विष्णुं रुद्रेण पशुना ब्रह्माज्येष्ठेन सूनुना। अयजन्मानसे यज्ञे पितरं प्रपितामहः’ इति॥25॥

श्रोत्रादीनीन्द्रियाण्यन्ये संयमाग्निषु जुह्वति।

शब्दादीन् विषयानन्य इन्द्रियाग्निषु जुह्वति॥26॥

सर्वाणीन्द्रियकर्माणि प्राणकर्माणि चापरे।

आत्मसंयमयोगाग्नौ जुह्वति ज्ञानदीपिते॥27॥

आत्मसंयमाख्योपायाग्नौ॥27॥

द्रव्ययज्ञास्तपोयज्ञा योगयज्ञास्तथाऽपरे।

स्वाद्यायज्ञानयज्ञाश्च यतयः संशितव्रताः॥28॥

द्रव्यं जुह्वतीति द्रव्ययज्ञाः। तपः परमेश्वरार्पणबुद्ध्या तत्र जुह्वतीति तपोयज्ञा इत्यादि। इदं तपो हविः, एतद्ब्रह्माग्नौ जुहोमि तत्पूजार्थमिति होमः। तदर्पण एव च होमबुद्धिः॥28॥

अपाने जुह्वति प्राणं प्राणेऽपानं तथाऽपरे।

प्राणापानगतीरुद्ध्वा प्राणायामपरायणाः॥29॥

अपरे प्राणायामपरायणाः प्राणमपाने जुह्वति, अपानं च प्राणे। कुम्भकस्था एव भवन्तीत्यर्थः॥29॥

अपरे नियताहाराः  प्राणान् प्राणेषु जुह्वति।

सर्वेऽप्येते यज्ञविदो यज्ञक्षपितकल्मषाः॥30॥

नियताहारत्वेनैव प्राणशोषात् प्राणान् प्राणेषु जुह्वति। ‘यच्छेद्वाङ्मनसी प्राज्ञस्तद्यच्छेज्ज्ञान आत्मनि’ इत्यादिश्रुत्युक्तप्रकारेण वा। अन्यदपि ग्रन्थान्तरे सिद्धम्-

‘यदस्याल्पाशनं तेन प्राणाः प्राणेषु वै हुताः’ इति॥30॥

यज्ञशिष्टामृतभुजो यान्ति ब्रह्म सनातनम्। नायं  लोकोऽस्त्ययज्ञस्य कुतोऽन्यः कुरुसत्तम॥31॥

एवं बहुविधा यज्ञा वितता ब्रह्मणो मुखे।

कर्मजान् विद्धितान् सर्वानेवं ज्ञात्वा विमोक्ष्यसे॥32॥

ब्रह्मणः – परमात्मनो, मुखे।

‘अहं हि सर्वयज्ञानां भोक्ता च प्रभुरेव च’ इति हि वक्ष्यति।

मानसवाचिककायिककर्मजा एव हि ते सर्वे। एवं ज्ञात्वा तानि कर्माणि कृत्वा, विमोक्ष्यसे। युद्धं परित्यज्य यन्मोक्षार्थं करिष्यसि तदपि कर्म। अतो विहितं न त्याज्यमिति भावः॥32॥

श्रेयान् द्रव्यमयाद्यज्ञात् ज्ञानयज्ञः परन्तप।

सर्वं कर्माखिलं  पार्थ ज्ञाने परिसमाप्यते॥33॥

अखिलं – उपासनाद्यङ्गयुक्तम्। ज्ञानफलमेवेत्यर्थः॥33॥

तद्विद्दि प्रणिपातेन  परिप्रश्नेन सेवया।

उपदेक्ष्यन्ति ते ज्ञानं ज्ञानिनस्तत्वदर्शिनः॥34॥

यज्ज्ञात्वा न पुनर्मोहमेवं यास्यसि पाण्डव।

येन भूतान्यशेषेण द्रक्ष्यस्यात्मन्यथो मयि॥35॥

इदानीमपि ज्ञान्येव। तथाऽप्यभिभवान्मोहः। मा तूक्ता। येन ज्ञानेन मय्यात्मभूते सर्वभूतानि अथो तस्मादेव मोहनाशात् पश्यसि॥35॥

करणभूतं ज्ञानं स्तौति – पुनः श्लोकत्रयेण।

अपि चेदसि पापेभ्यः  सर्वेभ्यः पापकृत्तमः।

सर्वं ज्ञानप्लवेनैव वृजिनं सन्तरिष्यसि॥36॥

यथैधांसि समिद्धोऽग्निर्भस्मसात् कुरुतेऽर्जुन।

ज्ञानाग्निः  सर्वकर्माणि भस्मसात् कुरुते तथा॥37॥

न हि ज्ञानेन सदृशं पवित्रमिह विद्यते।

तत् स्वयं योगसंसिद्धः कालेनात्मनि विन्दति॥38॥

तत्साधनं विरोधिफलं च तदुत्तरैरुक्त्वोपसंहरति॥38॥

॥इति श्रीमदानन्दतीर्थभगवत्पादाचार्य विरचिते श्रीमद्भगवद्गीताभाष्ये चतुर्थोऽध्यायः॥

श्रद्धावान्लभते ज्ञानं मत्परः संयतेन्द्रियः।

ज्ञानं लब्ध्वा परां शान्तिमचिरेणाधिगच्छति॥39॥

अज्ञश्चाश्रद्धधानश्च संशयात्मा विनश्यति।

नायं लोकोऽस्ति न परो न सुखं संशयात्मनः॥40॥

योगसंन्यस्तकर्माणं ज्ञानसञ्छिन्नसंशयम्।

आत्मवन्तं न कर्माणि निबध्नन्ति धनञ्जय॥41॥

तस्मादज्ञानसंभूतम् हृत्स्थं ज्ञानासिनाऽऽत्मनः।

छित्त्वैनं संशयं योगमातिष्ठोत्तिष्ठ भारत॥42॥

॥इति श्रीमद्भगवद्गीतायां चतुर्थोऽध्यायः॥

अथ पञ्चमोऽध्यायः॥

तृतीयाध्यायोक्तमेव कर्मयोगं प्रपञ्चयत्यनेनाध्यायेन ‘यद्दृच्छालाभ – ­­सन्तुष्टः’ इत्यादि संन्यासम्, ‘कुरु कर्मैव’ इत्यादि कर्मयोगं च –

अर्जुन उवाच

संन्यासं कर्माणां कृष्ण पुनर्योगं च शंससि।

यच्छ्रेय एतयोरेकं तन्मे ब्रूहि सुनिश्चितम्॥01॥

नियमनादिना सकललोककर्षणात् कृष्णः।

‘यतः कर्षसि देवेश नियम्य सकलं जगत्।

अतो वदन्ति मुनयः कृष्णं त्वां ब्रह्मवादिनः’ इति महाकौर्मे।

संन्यासशब्दार्थं भगवानेव वक्ष्यति। अयं प्रश्नाशयः  यदि संन्यासः श्रेयोऽधिकः स्यात् तर्हि संन्यासस्येषद्विरोधि युद्धमिति॥01॥

श्री भगवानुवाच

संन्यासः कर्मयोगश्च निःश्रेयसकरावुभौ।

तयोस्तु कर्मसंन्यासात् कर्मयोगो विशिष्यते॥02॥

नायं संन्यासो यत्याश्रमः –

‘द्वन्द्वत्यागात् तु संन्यासात् मत्पूजैव गरीयसि’ इति वचनात्।

‘तानि वा एतान्यवराणि तपांसि, न्यास एवात्यरेचयत्’  इति च।

‘संन्यासस्तु तुरीयो यो निष्क्रियाख्यः सधर्मकः।

न तस्मादुत्तमो धर्मो लोके कश्चन विद्यते।

तद्भक्तोऽपि हि यद्गच्छेत् तद्गृहस्थो न धार्मिकः।

मद्भक्तिश्च विरक्तिस्तदधिकारो निगद्यते।

यदाऽधिकारो भवति  ब्रह्मचर्यापि प्रव्रजेत्’ इति नारदीये।

‘ब्रह्मचर्यादेव प्रव्रजेत्’ , ‘यदहरेव विरजेत्’ इति च।

‘संन्यासे तु तुरीये वै प्रीतिमर्म गरीयसि।

येषामत्राधिकारो न तेषां कर्मेति निश्चयः’ इत्यादेश्च ब्राह्मे।

अतो नात्राश्रमः संन्यास उक्तः॥02॥

ज्ञेयः स नित्यसंन्यासी यो न द्वेष्टि न कांक्षति।

निर्द्वन्द्वो हि महाबाहो सुखं बन्दात् प्रमुच्यते॥03॥

संन्यासशब्दार्थमाह – ज्ञेय इति। संन्यासस्य निःश्रेयसकरत्वं ज्ञापयितुं तच्छब्दार्थं स्मारयति ज्ञेय इति॥03॥

साङ्ख्ययोगौ पृथग्बालाः प्रवदन्ति न पण्डिताः।

एकमप्यास्थितः सम्यगुभयोर्विन्दते फलम्॥04॥

संन्यासो हि ज्ञानान्तरङ्गत्वेनोक्तः – ‘न तस्य तत्त्वग्रहणाय’ इत्यादौ। अतः कथं सोऽवम इत्यत आह -साङ्ख्ययोगाविति। उभयोरप्यन्तरङ्गत्वेनाविरोधः।

‘अग्निमुग्दो ह वै धूमतान्तः स्वं लोकं न प्रतिजानाति’

‘मा वः पदव्यः पितरस्मदाश्रिता या यज्ञशालासनधूमवर्त्मनाम्’

इत्यादितु काम्यकर्मविषयमिति भावः। ये त्वन्यथा वदन्ति ते बालाः॥04॥

यत् साङ्ख्यै प्राप्यते स्धानं तद्योगैरपि गम्यते।

एकं साङ्ख्यं च योगं च यः पश्यति स पश्यति॥05॥

‘एकमपि’ इत्यस्याभिप्रायमाह – यत् साङ्खैरिति। योगिभिरपि ज्ञानद्वारा ज्ञानफलं प्राप्यत इत्यर्थः॥05॥

संन्यासस्तु महाबाहो दुःखमाप्तुमयोगतः।

योगयुक्तो मुनिर्ब्रह्म न चिरेणाधिगच्छति॥06॥

इत्यश्च संन्यासाद्योगो वर इत्याह – संन्यासस्त्विति। योगाभावे मोक्षादिफलं न भवति। अतः कामजयादिदुःखमेव तस्य। मोक्षाद्येव हि फलम्; अन्यत् फलमल्पत्वादफलमेवेत्याशयः। तच्चोक्तम्

‘विना मोक्षं फलं यत् तु न तत् फलमुदीर्यते’ इति पाद्मे।

यत् तु महाफलयोग्यं तस्याल्पं फलमेव न भवति। यथा पद्मरागस्य तण्डुलमष्टिः। महफलश्य योगयुक्तश्चेत् संन्यास इत्याह – योगयुक्त इति। मुनिः -संन्यासी। तच्चोक्तम् –

‘स हि लोके मुनिर्नाम यः कामक्रोधवर्जितः’ इति॥06॥

योगयुक्तो विशुद्धात्मा विजितात्मा जितेन्द्रियः।

सर्वभूतात्म भूतात्मा कुर्वन्नपि न लिप्यते॥07॥

एतदेव प्रपञ्चयति – योगयुक्त इति। सर्वभूतात्मभूतः – परमेश्वरः। ‘यच्चाप्नोति’ इत्यादेः। स आत्मभूतः – स्वसमीपं प्रत्यादानादिकर्ता यस्य सः सर्वभूतात्मभूतात्मा॥07॥

नैव किञ्चित् करोमीति युक्तो मन्येत तत्त्ववित्।

पश्यन् शृण्वन् स्पृशन् जिघ्रन्नश्नन् गच्छन् स्वपन् श्वसन्॥08॥

प्रलपन् विसृजन् गृह्णन्नुन्मिषन् निमिषन्नपि।

इन्द्रियाणीन्द्रियार्थेषु वर्तन्त इति धारयन्॥09॥

संन्यासं स्पष्टयति पुनः श्लोकद्वयेन॥08,09॥

ब्रह्मण्याधाय कर्माणि सङ्गं त्यक्त्वा करोति यः।

लिप्यते न स पापेन पद्मपत्रमिवांभसा॥10॥

संन्यासयोगयुक्त एव च कर्मणा न लिप्यत इत्याह – ब्रह्मणीति। साधननियमस्योपचारत्वनिवृत्त्यर्थं पुनः पुनः फलकथनम्॥10॥

कायेन मनसा बुद्ध्या केवलैरिन्द्रियैरपि।

योगिनः कर्म कुर्वन्ति सङ्गं त्यक्त्वाऽऽत्मशुद्धये॥11॥

एवं चाचार इत्याह – कायेनेति॥11॥

युक्तः कर्मफलं त्यक्त्वा शान्तिमाप्नोति नैष्ठिकीम्।

अयुक्तः कामकारेण फले सक्तो निबध्यते॥12॥

पुनर्युक्त्यादिनियमनार्थं युक्तायुक्तफलमाह – युक्त इति। युक्तो -योगयुक्तः॥12॥

सर्वकर्माणि मनसा संन्यास्यास्ते सुखं वशी।

नवद्वारे पुरे देहि नैव कुर्वन् न कारयन्॥13॥

पुनः संन्यासशब्दार्थं स्पष्टयति – सर्वकर्माणीति। मनसेतिवि­शेषणाद­भिमानत्यागः॥13॥

न कर्तृत्वं न कर्माणि लोकस्य सृजति प्रभुः।

न कर्मफलसंयोगं स्वभावस्तु प्रवर्तते॥14॥

न च करोति वस्तुत इत्याह – न कर्तृत्वमिति। प्रभुर्हि जीवो जडमपेक्ष्य॥14॥

नादत्ते कस्यचित् पापं न चैव सुकृतं विभुः।

अज्ञानेनावृतं ज्ञानं तेन मुह्यन्ति जन्तवः॥15॥

ज्ञानेन तु तदज्ञानं येषां नाशितमात्मनः।

तेषामादित्यवज्ञानं प्रकाशयति तत्परम्॥16॥

ज्ञानमेवाज्ञाननाशकमित्याह – ज्ञानेनेति। प्रथमज्ञानं परोक्षम्॥16॥

तद्बुद्धयस्तदात्मानस्तन्निष्ठास्तत्परायणाः।

गच्चन्त्यपुनरावृत्तिं ज्ञाननिर्धूतकल्मषाः॥17॥

अपरोक्षज्ञानाव्यवहितसाधनमाह – तद्बुद्धय इति॥17॥

विद्याविनयसम्पन्ने ब्राह्मणे गवि हस्तिनि।

शुनि चैव श्वपाके च पण्डिताः समदर्शिनः॥18॥

परमेश्वरस्वरूपाणां सर्वत्र साम्यदर्शनं चापरोक्षज्ञानसाधन­मित्याशयवानाह – विद्येति॥18॥

इहैव तैर्जितः सर्गो येषां साम्ये स्थितं मनः।

निर्दोषं हि समं ब्रह्म तस्माद्ब्रह्मणि ते स्थिताः॥19॥

तदेव स्तौति – इहैवेति॥19॥

न प्रहृष्येत् प्रियं प्राप्य नोद्विजेत् प्राप्य चाप्रियम्।

स्थिरबुद्धिरसंमूढो ब्रह्मविद्ब्रह्मणि स्थितः॥20॥

संन्यासयोगज्ञानानि मिलित्वा प्रपञ्चयत्यध्यायशेषेण –

बाह्यस्पर्शेष्वसक्तात्मा विन्दत्यात्मनि यत् सुखम्।

स ब्रह्मयोगयुक्तात्मा सुखमक्षयमश्नुते॥21॥

पुनर्योगस्याधिक्यं स्पष्टयति – भाह्यास्पर्शेष्विति। कामरहितः आत्मनि यत् सुखं विन्दति स एव ब्रह्मयोगयुक्तात्मा चेत् तदेवाक्षयं सुखं विन्दति। ब्रह्मविषयो योगो – ब्रह्मयोगः। ध्यानादियुक्तस्यैवात्मसुखमक्षयमन्यथा नेत्यर्थः॥21॥

ये हि संस्पर्शजा भोगा दुःखयोनय एव ते।

आद्यन्तवन्तः कौन्तेय न तेषु रमते बुधः॥22॥

संन्यासार्थं कामभोगं निन्दयति – यो हीति॥22॥

शक्नोतिहैव यः सोढुं प्राक् शरीरविमोक्षणात्।

कामक्रोदोद्भवं वेगं स युक्तः स सुखी नरः॥23॥

तत्परित्यागं प्रशंसति – शक्नोतीति। कामक्रधोद्भवं वेगं सोढुं शक्नोति, शरीरविमोक्षणात् प्राक्। यथा मनुष्यशरीरे सोढुं सुशकं तथा नान्यत्रेति भावः। ब्रह्मलोकादिस्तुजितकामानामेव भवति॥23॥

ज्ञानिलक्षणं प्रपञ्चयत्युत्तरश्लोकैः –

योऽन्तःसुखोऽन्तरारामस्तथाऽन्तर्ज्योतिरेव यः।

स योगी ब्रह्म निर्वाणं ब्रह्मभूतोऽधिगच्छति॥24॥

आरामः –  परदर्शनादिनिमित्तं सुखम्। अत्र तु परमात्मदर्शनादिनिमित्तं तत्। सुखं पद्रवक्षयव्यक्तम्। अत्र तु कामादिक्षये व्यक्तमात्मसुखम्। स्वयंज्योतिष्ट्वाद्बगवतस्तद्व्यक्तेरन्तर्ज्योतिः। सर्वेषामन्तर्ज्योतिष्ट्वेऽपि व्यक्तेर्विशेषः। असम्प्रज्ञातसमाधीनां बाह्यादर्शनात्। दर्शनेऽप्यकिञ्चित्करा-देवशब्दः। उक्तं चैतत् –

‘दर्शनस्पर्शसम्भाषाद्यत् सुखं जायते नृणाम्।

आरामः स तु विज्ञेयः सुखं कामक्षयोदितम्’ इति नारदीये।

‘स्वज्योतिष्ट्वान्महाविष्णोरन्तर्ज्योतिस्तु तत्स्थितः’ इति च

अन्तःसुखत्वादेः कारणमाह – ब्रह्मणि भूत इति॥24॥

लभन्ते ब्रह्म निर्वाणमृषयः क्षीणकल्मषाः।

छिन्नद्वैधा (ऽऽ)यतात्मानः सर्वभूतहिते रताः॥25॥

पापक्षयाच्चैतद्भवतीत्याह – लभन्त इति। क्षीणकल्मषा भूत्वा छिन्नद्वैधा-यतान्मानः। द्वैधाभावो द्वैधं, संशयो विपर्ययो वा – तच्चोक्तम् –

‘विपर्ययः संशयो वा यद्द्वैधं त्वकृतात्मनाम्।

ज्ञानासिना तु तच्छित्त्वा मुक्तसङ्गः परं व्रजेत्’ इति।

छिन्नद्वैधास्त  एवायतात्मानः दीर्घमनसः।सर्वज्ञा इत्यर्थः।तत एव छिन्नद्वैधाः।तच्चोक्तम्–

‘क्षीणपापा महाज्ञाना जायन्ते गतसंशयाः’ इति।

छिन्नद्वैधाः यतात्मान इति वा॥25॥

कामक्रोधवियुक्तानां यतीनां यतचेतसाम्।

अभितो ब्रह्म निर्वाणं वर्तते विदितात्मनाम्॥26॥

सुलभं च तेषां ब्रह्मेत्याह – कामक्रोधेति। अभितः – सर्वतः॥26॥

स्पर्शान् कृत्वा बहिर्बाह्यांश्चक्षुश्चैवान्तरे भ्रुवोः।

प्राणापानौ समौ कृत्वा नासाभ्यन्तरचारिणौ॥27॥

ध्यानप्रकारमाह – स्पर्शानित्यादिना। बाह्यान् स्पर्शान् बहिष्कृत्वा। श्रोत्रादीनि योगेन नियम्येत्यर्थः। चक्षुः भ्रुवोरन्तरे कृत्वा। भ्रुवोर्मध्य-मवलोकयन्नित्यर्थः। उक्तं च।

‘नासाग्रे वा भ्रुवोर्मध्ये ज्ञानी चक्षुर्निधापयेत्’ इति।

प्राणापानौ समौ कृत्वा – कुम्भके स्थित्वेत्यर्थः॥2 7॥

यतेन्द्रियमनोबुद्धिर्मुनिर्मोक्षपरायणः।

विगतेच्छाभयक्रोधो यः सदा मुक्त एव सः॥28॥

भोक्तारं यज्ञतपसां सर्वलोकमहेश्वरम्।

सहृदं सर्वभूतानां ज्ञात्वा मां शान्तिमृच्छति॥29॥

॥इति श्रीमद्भगवद्गीतायां पञ्चमोऽध्यायः॥

ध्येयमाह – भोक्तारमिति॥29॥

॥इति श्रीमदानन्दतीर्थभगवत्पादाचार्य विरचिते श्रीमद्भगवद्गीताभाष्ये पञ्चमोऽध्यायः॥

अथ षष्ठोऽध्यायः

ज्ञानान्तरङ्गं समाधियोगमाहानेनाध्यायेन

श्री भगवानुवाच

अनाश्रितः कर्मफलं कार्यं कर्म करोति यः।

स संन्यासि च योगी च न निरग्निर्न चाक्रियः॥01॥

विवक्षितं संन्यासमाह योगेन सह – अनाश्रित इति। चतुर्थाश्रमिणोऽप्यग्निः क्रीया चोक्ता ‘दैवमेव’ इत्यादौ।

‘अग्निर्ब्रह्म च तत्पूजा क्रिया न्यासाश्रमे स्मृता’ इति च

तस्मान्निरग्निरक्रियः संन्यासी योगी  च न भवत्येव॥01॥

यं संन्यासमिति प्राहुर्योगं तं विद्धि पाण्डव।

न ह्यसंन्यस्तसङ्कल्पो योगी भवति कश्चन॥02॥

संन्यासोऽपि योगान्तर्भूत इत्याह – यं संन्यासमिति। कामसङ्कल्पाद्य­परित्यागे कथमुपायवान् स्यादित्याशयः॥02॥

आरुरुक्षोर्मुनेर्योगं कर्म कारणमुच्यते।

योगारूढस्य तस्यैव शमः कारणमुच्यते॥03॥

कियत्कालं कर्म कर्तव्यमित्यत आह -आरुरुक्षोरिति। योगमारुरुक्षोः -उपायसम्पूर्तिमिच्छोः। योगारूढस्य – सम्पूर्णोपायस्य। अपरोक्षज्ञानिन इत्यर्थः। कारणं – परमसुखकारणम्। अपरोक्षज्ञानिनोऽपि समाध्यादि फलमुक्तम्। तस्य सर्वोपशमेन समाधिरेव कारणं प्राधान्ये-नेत्यर्थः। तथाऽपि यदा भोक्तव्योपरमस्तदैव सम्यगसंप्रज्ञात-समाधिर्जायते। अन्यदा तु भगवच्चरितादौ स्थितिः। तच्चोक्तम् –

‘ये त्वां पश्यन्ति भगवंस्त एव सुखिनः परम्।

तेषामेव च सम्यक् तु समाधिर्जायते नृणाम्।

भोक्तव्यकर्मण्यक्षीणे जपेन कथयाऽपि वा।

वर्तयन्ति महात्मानस्त्वद्भक्तास्त्वत्परायणाः’ इति॥03॥

यदा हि नेन्द्रियार्थेषु न कर्मस्वनुषज्जते।

सर्वसङ्कल्पसंन्यासी योगारूढस्तदोच्यते॥04॥

योगारूढस्य लक्षणमाह – यदेति। सम्यगननुषङ्गस्तस्यैव भवति। उक्तं च-

‘स्वतो दोषलयो दृष्ट्वात्वितरेषां प्रयत्नतः’ इति॥04॥

उद्धरेदात्मनाऽऽत्मानं नात्मानमवसादयेत्।

अत्मैव ह्यात्मनो बन्धुरात्मैव रिपुरात्मनः॥05॥

बन्धुरात्माऽऽत्मनस्तस्य येनात्मैवात्मना जितः।

अनात्मनस्तु शतृत्वे वर्तेतात्मैव शत्रुवत्॥06॥

स च योगारोहः प्रयत्नेन कर्तव्य इत्याह – उद्धरेदित्यादिना। कस्य बन्धुरात्मेति? आह – बन्धुरात्मेति। आत्मा – मनः। आत्मनः – जीवस्य। अत्मना – मनसा। आत्मनां – जीवम्। आत्मैव मनः। आत्मना बुद्ध्या, जीवेनैव वा। स हि बुद्ध्या विजयति। उक्तं च –

‘मनः परं कारणमामनन्ति’

‘मन एव मनुष्याणां कारणं बन्धमोक्षयोः’

‘उद्धरेन्मनसा जीवं न जीवमवसादयेत्।

जीवस्य बन्धुः शत्रुश्च मन एव न संशयः’

‘जीवेन बुद्ध्या हि यदा मनोजितं तदा बन्धुः शत्रुरन्यत्र चास्य। ततो जयेद्बुद्धिबलो नरस्तद्देव च भक्त्या मधुकैटभारौ’

इत्यादि ब्रह्मवैवर्ते।

अनात्मनः – अजितात्मनः पुरुषस्य, अजितमनस्कस्य सदपि मनोऽनुपकारीत्य­नात्मा। सन्नपि भृत्यो यस्य न भृत्यपदे वर्तते स ह्यभृत्यः। तस्यात्मा – मन एव, शत्रुवत् शत्रुत्वे वर्तते॥05,06॥

जितात्मानः प्रशान्तस्य परमात्मा समाहितः।

शीतोष्णसुखदुःखेषु तथा मानापमानयोः॥07॥

ज्ञानविज्ञानतृप्तात्मा कूटस्थो विजितेन्द्रियः।

युक्त इत्युच्यते योगी समलोष्टाश्मकाञ्चनः॥08॥

जितात्मनः फलमाह – जितात्मन इति। जितात्मा हि प्रशान्तो भवति। न तस्य मनः प्रायो विषयेषु गच्छति। तदा च परमात्मा सम्यक् हृद्याहितः सन्निहितो

भवति – अपरोक्षज्ञानी स भवतीत्यर्थः। अपरोक्षज्ञानिनो लक्षणं स्पष्टयति- शीतोष्णेत्यादिना। शीतोष्णादिषु कूटस्थः। ज्ञानविज्ञानतृप्तात्मा विजितेन्द्रिय इति कूटस्थत्वे हेतुः। विज्ञानं – विशेषज्ञानं, अपरोक्षज्ञानं वा। तच्चोक्तम्-

‘सामान्यैर्ये त्वविज्ञेया विशेषा मम गोचराः।

देवादीनां तु तज्ज्ञानं विज्ञानमिति कीर्तितम्॥’

‘श्रवणान्मननाच्चैव यज्ज्ञानामुपजायते।

तज्ज्ञानं दर्शनं विष्णोर्विज्ञानं शम्भुरब्रवीत्॥’

‘विज्ञानं ज्ञानमङ्गादेर्विशिष्टं दर्शनं तथा’ इत्यादि॥

कूटस्थो – निर्विकारः। कूटवत् स्थिति इति व्युत्पत्तेः। कूटम् – आकाशः।

‘कूटं खं विदलं  व्योम सन्धिराकाश उच्यते’ इत्यभिधानात्।

योगी – योगं कुर्वन्। युक्तो – योगसम्पूर्णः। एवंभूतो योगानुष्ठाता योगसम्पूर्णः उच्यत इत्यर्थः॥

सुहृन्मित्रार्युदासीनमध्यस्थद्वेष्यबन्धुषु।

साधुष्वपि च पापेषु समबुद्धिर्विशिष्यते॥09॥

स एव च सर्वस्माद्विशिष्यते साधुपापादिषु समबुद्धिः। जीवचितः परमात्मनः सर्वस्य तन्निमित्तत्वस्यच सर्वत्रैकरूप्येण। चिद्रूपा एव हि जीवाः। विशेषस्त्वन्तःकरणकृतः। सर्वेषां च साधुत्वादिकं सर्वमीश्वरकृतमेव स्वतो न किञ्चिदपि। उक्तं चैतत् सर्वम् –

‘स्वतः  सर्वेऽपि चिद्रूपाः सर्वदोषविवर्जिताः।

जीवास्तेषां तु ये दोषास्त उपादिकृता मताः।

सर्वं चेश्वरतस्तेषां न किञ्चित् स्वत एव तु।

समा एव ह्यतः सर्वे वैषम्यं भ्रान्तिसम्भवम्।

एवं समा नृजीवास्तु विशेषो देवतादिषु।

स्वाभाविकस्तु नियमादत एव सनातनः।

असुरादेस्तथा दोषा नित्याः स्वाभाविका अपि।

गुणदोषौ मानवानां नित्यौ स्वभाविकौ मतौ।

गुणैकमात्ररूपास्तु देवा एव सदा मताः’ इति ब्राह्मे।

न तु साधुपापादीनां पूजादिसाम्यम्। तत्र दोषस्मृतेः –

‘समानां विषमा पूजा विषमाणां समा तथा।

क्रीयते येन देवोऽपि स्वपदाद्ब्रश्यते पुमान्’ इति ब्राह्मे।

‘वित्तं बन्धुवर्यः कर्म विद्या चैव तु पञ्चमी।

एतानि मान्यस्थानानि गरीयो यद्यदुत्तरम्’ इति मानवे।

‘गुणानुसारिणीं पूजां समां दृष्टिं च यो नरः।

सर्वभूतेषु कुरुते तस्य विष्णुः प्रसीदति॥

वैषम्यमुत्तमत्वं तु ददाति नरसञ्चयात्।

पूजाया विषमा दृष्टिः समा साम्यं विदुःखजम्॥’ इति ब्रह्मवैवर्ते।

सहृदादिषु शास्त्रोक्तपूजादिकृतिरन्यूनाधिका या साऽपि समा। तदप्याह-

‘यथा सुहृत्सु कर्तव्यं पितृशत्रुसुतेषु च।

तथा करोति पूजादिं समबुद्धिः स उच्यते’ इति गारुडे

प्रत्युपकारनिरपेक्षयोपकारकृत् – सुहृत् क्लेशस्थानं निरूप्य यो रक्षां करोति स – मित्रम्। अरिः – वधादिकर्ता। कर्तव्य उपकारेऽपकारे च य उदास्ते स उदासीनः। कर्तव्यमुभयमपि यः करोति स – मध्यस्थः। अवासितकृत् द्वेष्यः। आह चैतत् –

‘द्वेष्योऽवासितकृत् कार्यमात्रकारी तु मध्यमः।

प्रियकृत् प्रियो निरूप्यापि क्लेशं यः परिरक्षति॥

स मित्रमुपकारं तु अनपेक्ष्योपकारकृत्।

यस्ततः स सुहृत् प्रोक्तः शत्रुश्चापि वधादिकृत्’ इति॥09॥

योगी युञ्जीत सततमात्मानं रहसि स्थितः।

एकाकी यतचित्तात्मा निराशीरपरिग्रहः॥10॥

समाधियोगप्रकारमाह – योगी युञ्जीतेत्यादिना। युञ्जीतसमाधि-योगयुक्तं कुर्यात्। आत्मानम् – मनः॥10॥

शुचौ देशे प्रतिष्ठाप्य स्थिरमासनमात्मनः।

नात्युच्छ्रितं नातिनीचं चेलाजिनकुशोत्तरम्॥11॥

ततैकाग्रं मनः कृत्वा यतचित्तेन्द्रियक्रियः।

उपविश्यासने युञ्ज्याद्योगमात्मविशुद्धये॥12॥

योगम् – समाधियोगं, युञ्ज्यात्॥12॥

समं कायशिरोग्रीवं धारयन्नचलं स्थिरः।

संप्रेक्ष्य नासिकाग्रं स्वं दिशश्चानवलोकयन्॥13॥

प्रशान्तात्मा विगतभीर्ब्रह्मचारिव्रते स्थितः।

मनः संयम्य मच्चित्तो युक्त  आसीत मत्परः॥14॥

युञ्जन्नेवं सदाऽऽत्मानं योगी नियतमानसः।

शान्तिं निर्वाणपरमां मत्संस्थामधिगच्छति॥15॥

निर्वाणपरमाम् – शरीरत्यागोत्तरकालीनाम्॥15॥

नात्यश्नतस्तु योगोऽस्ति न चैकान्तमनश्नतः।

न चाति स्वप्नशीलस्य जाग्रतो नैव चार्जुन॥16॥

अनशनादिनिषेधोऽशक्तस्य। उक्तं हि –

‘निद्राशनभयश्वासचेष्टातन्द्र्यादिवर्जनम्।

कृत्वानिमीलिताक्षस्तु शक्तो ध्यायन् प्रसिद्ध्यति’ इति नारदीये॥16॥

युक्ताहारविहारस्य युक्तचेष्टस्य कर्मसु।

युक्तस्वप्नावबोधस्य योगो भवति दुःखहा॥17॥

युक्ताहारविहारस्य – सोपायाहारादेः। यावता श्रमाद्यभावो भवति तावदाहारादेरित्यर्थः॥17॥

यदा विनियतं चित्तमात्मन्येवानतिष्ठते।

निःस्पृहः सर्वकामेभ्यो युक्त इत्युच्यते तदा॥18॥

आत्मनि – भगवति॥18॥

यथा दीपो निवातस्थो नेङ्गते सोपमा स्मृता।

योगिनो यत चित्तस्य युञ्जतो योगमात्मनः॥19॥

आत्मनः भगवद्विषयं योगम्॥19॥

यत्रोपरमते चित्तं निरुद्धं योगसेवया।

यत्र चैवात्मनाऽऽत्मानं पश्यन्नात्मनि तुष्यिति॥20॥

आत्मना – मनसा। आत्मनि – देहे। आत्मानं – भगवन्तं पश्यन्॥20॥

सुखमत्यान्तिकं यत् तद्बुद्धिग्राह्यमतीन्द्रियम्।

वेत्ति यत्र न चैवायं स्थितश्चलति तत्त्वतः॥21॥

तत्त्वतः – भगवद्रूपात्॥21॥

यं लब्ध्वा चापरं लाभं मन्यते नाधिकं ततः।

यस्मन् स्थितो न दुःखेन गुरुणाऽपि विचाल्यते॥22॥

तं विद्याद्दुःखसम्योगवियोगं योगसङ्ञितम्।

स निश्चयेन योक्तव्यो योगोऽनिर्विण्णचेतसा॥23॥

दुःखसंयोगो येन वियुज्यते स दुःखसंयोगवियोगः। न केवलमुत्पन्नं दुःखं नाशयति, उत्पत्तिमेव निवारयतीति दर्शयति संयोगशब्देन। निश्चयेन योक्तव्यः – योक्तव्य एव बुभूषुणेत्यर्थः॥23॥

सङ्कल्पप्रभवान् कामांस्त्यक्त्वा सर्वानशेषतः।

मनसैवेन्द्रियग्रामं विनियम्य समन्ततः॥24॥

सर्वान् – सर्वविषयान्। अशेषतः एकविषयोऽपि कामः स्वल्पः कादाचित्कोऽपि न कर्तव्य इत्यर्थः। मनसैव नियन्तुम् शक्यते नान्येनेत्येवशब्दः॥24॥

शनैः शनैरुपरमेद्बुद्ध्या धृतिगृहीतया।

आत्मसंस्थं मनः कृत्वा न किञ्चिदपि चिन्तयेत्॥25॥

बुद्धेः कारणत्वं मनोनिग्रहं आत्मरमणे॥25॥

यतो यतो निश्चरति मनश्चञ्चलमस्थिरम्।

ततस्ततो नियम्यैतदात्मन्येव वशं नयेत्॥26॥

यतो यतः – यत्र यत्र। ‘यतो यतो धावति’ इत्यादिप्रयोगात्। आत्मन्येव वशं नयेत् – आत्मविषय एव वशीकुर्यादित्यर्थः॥26॥

प्रशान्तमनसं ह्येनं योगिनं सुखमुत्तमम्।

उपैति शान्तरजसं ब्रह्मभूतमकल्मषम्॥27॥

युञ्जन्नेवं सदाऽऽत्मानं योगी  विगतकल्मषः।

सुखेन ब्रह्मसंस्पर्शमत्यन्तं सुखमश्नुते॥28॥

पूर्वश्लोकोक्तं प्रपञ्चयति – एवं युञ्जन्निति॥28॥

सर्वभूतस्थमात्मानं सर्वभूतानि चात्मनि।

ईक्षते योगयुक्तात्मा सर्वत्र समदर्शनः॥29 ॥

ध्येयमाह – सर्वभूतस्थमिति। सर्वभूतस्थमात्मानम् – परमेश्वरम्। सर्वभूतानि, चात्मनि – परमेश्वरे। तं च परमेश्वरं ब्रह्मतृणादावैश्वर्यादिना साम्येन पश्यति। तच्चोक्तम् –

‘आत्मानं सर्वभूतेषु भगवन्तमवस्थितम्।

अपश्यत् सर्वभूतानि भगवत्यपि चात्मनि’ इति।

‘समं सर्वेषु भूतेषु तिष्ठन्तं परमेश्वरम्’ इति च॥29॥

यो मां पश्यति सर्वत्र सर्वं च मयि पश्यति।

तस्याहं न प्रणश्यामि स च मे न प्रणश्यति॥29॥

फलमाह – यो मामिति। तस्याहं न प्रणश्यामीति सर्वदा योगक्षेमवहः स्यामित्यर्थः। स च मे न प्रणश्यति – सर्वदा मद्भक्तो भवति। सत्यपि स्वामिन्यरक्षत्यनाथः, एवं भृत्येऽप्यभजत्व भृत्यः इति हि प्रसिद्धिः। उक्तं च –

‘सर्वदा सर्वभूतेषु समं मां यः प्रपश्यति।

अचला तस्य भक्तिः स्याद्योगक्षेमं वहाम्यहं॥’ इति गारुडे॥30॥

सर्वभूतस्थितं यो मां भजत्येकत्वमास्थितः।

सर्वथा वर्तमानोऽपि स योगी मयि वर्तते॥31॥

तदेव स्पष्टयति – सर्वभूतस्थितमिति। एकत्वमास्थितः – सर्वत्रैक एवेश्वर इति स्थितः। सर्वप्रकारेण वर्तमानोऽपि मय्येव वर्तते। एवमपरोक्षं पश्यतो ज्ञानफलं नियतमित्यर्थः। तथाऽपि प्रायो नाधर्मं करोति। कुर्वतस्तु महच्चेद्दुःखसूचकं भवतीत्युक्तं पुरस्तात्। आह च –

‘कदाचिदपि नाधर्मे बुद्धिर्विष्णुदृशां भवेत्।

प्रमादात् तु कृतं पापमल्पं भस्मीभविष्यति।

आदराजैस्तथा देवैर्‌ऋषिभिः क्रियते कियत्।

बाहुल्यात् कर्मणस्तेषां दुःखसूचकमेव तत्’ इति॥31॥

आत्मौपम्येन सर्वत्र समं पश्यति योऽर्जुन।

सुखं वा यदि वा दुःखं स योगी परमो मतः॥32॥

साम्यं प्रकान्तरान्तरेण व्याचष्टे – आत्मौपम्येनेति॥32॥

अर्जुन उवाच

योऽयं योगस्त्वया प्रोक्तः साम्येन मधुसूदन।

एतस्याहं न पश्यामि चञ्चलत्वात् स्थितिं स्थिराम्॥33॥

चञ्चलम् हि मनः कृष्ण प्रमाथि बलवद्धृढम्।

तस्याहं निग्रहं मन्ये वायोरिव सुदुष्करम्॥34॥

श्री भगवानुवाच

असंशयं महाबाहो मनो दुर्निग्रहं चलम्।

अभ्यासेन तु कौन्तेय वैराग्येण च गृह्यते॥35॥

एतस्य योगस्य स्थिरां स्थितिं न पश्यामि मनसश्चञ्चलत्वात्। उक्तं च –

‘मनसश्चञ्चलत्वाद्धि स्थितिर्योगस्य वै स्थिरा।

विनाऽभास्यं न शक्या स्वाद्वैराग्याद्वा न संशयः’

इति व्यासयोगे॥33-35॥

असंयतात्मना योगो दुष्ट्राप इति मे मतिः।

वश्यात्मना तु यतता शक्योऽवाप्तुमुपायतः॥36॥

न च कदाचित् स्वयमेव मनो नियम्यते –

‘शुभेच्छारहितानां च द्वेषिणां च रमापतौ।

नास्तिकानां च वै पुंसां सदा मुक्तिर्नजायते॥’

इति निषेधाद्ब्राह्मे॥36॥

अर्जुन उवाच

अयतिः श्रद्धयोपेतो योगाच्छलितमानसः।

अप्राप्य योग संसिद्धिं कां गतिं कृष्ण गच्छति॥37॥

अयतिः-  अप्रयत्नः॥37॥

कच्चिन्नोभयविभ्रष्टश्छिन्नाभ्रमिव नश्यति।

अप्रतिष्ठो महाबाहो विमूढो ब्रह्मणः पथि॥38॥

एतन्मे संशयं कृष्ण छेत्तुमर्हस्यशेषतः।

त्वदन्यः संशयस्यास्य छेत्ता न ह्युपपद्यते॥39॥

श्री भगवानुवाच

पार्थ नैवेह नामुत्र विनाशस्तस्य विद्यते।

न हि कल्याणकृत् कश्चिद्दुर्गतिं तात गच्छति॥40॥

प्राप्य पुण्यकृतां लोकानुषित्वा शाश्वतीः समाः।

शुचीनां श्रीमतां गेहे योगभ्रष्टोऽभिजायते॥41॥

अथवा योगिनामेव कुले भवति धीमताम्।

एतद्धि दुर्लभतरं लोके जन्म यदीदृशम्॥42॥

तत्र तं बुद्धिसंयोगं लभते पौर्वदेहिकम्।

यतते च ततो भूयः संसिद्धौ कुरुनन्दन॥43॥

पूर्वाभ्यासेन तेनैव ह्रियते ह्यवशोऽपि सः।

जिज्ञासुरपि योगस्य शब्धब्रह्मातिवर्तते॥44॥

योगस्य जीज्ञासुरपि – ज्ञातव्यो मया योग इति यस्यातीवेच्छासोऽपि। शब्दब्रह्मातिवर्तते – परं ब्रह्म प्राप्नोतीत्यर्थः॥44॥

प्रयत्नाद्यतमानस्तु योगी संशुद्धकिल्भिषः।

अनेकजन्मसंसिद्धस्ततो याति परां गतिम्॥45॥

नैकजन्मनीत्याह – प्रयत्नादिति। जीज्ञासुर्ज्ञात्वा प्रयत्नं करोति। एवमनेकजन्मभिः संसिद्धोऽपरोक्षज्ञानी भूत्वापरां गतिं याति।आह च –

‘अतीव श्रद्धया युक्तो जिज्ञासुर्विष्णुतत्परः।

ज्ञात्वा ध्यात्वा तथा दृष्ट्वा जन्मभिर्बहुभिः पुमान्।

विशेन्नारायणं देवं नान्यथा तु कथञ्चन’ इति नारदीये॥45॥

तपस्विभ्योऽधिको योगी ज्ञानिभ्योऽपि मतोऽधिकः।

कर्मिभ्यश्चाधिको योगी तस्माद्योगी भवार्जुन॥46॥

योगीनामपि सर्वेषां मद्गतेनान्तरात्मना।

श्रद्धावान्भजते यो मां स मे युक्ततमो मतः॥47॥

॥इति श्रीमद्भगवद्गीतायं षष्ठोऽध्यायः॥

ज्ञानिभ्यः -योगज्ञानिभ्यः। तपस्विभ्यः – कृच्छ्रादिचारिभ्यः। उक्तं च –

‘कृच्छ्रादेरपि यज्ञादेर्ध्यानयोगो विशिष्यते।

तत्रापि शेषश्रीब्रह्मशिवादिध्यानतो हरेः।

ध्यानं कोटिगुणं प्रोक्तमधिकं वा मुमुक्षुणाम्’ इति गारुडे।

‘अज्ञात्वा ध्यायिनो  ध्यानात् ज्ञानमेव विशिष्यते।

ज्ञात्वा ध्यानं ज्ञानमात्राद्ध्यानदपि तु दर्शनम्।

दर्शनाच्चैव भक्तेश्च न किञ्चित् साधनाधिकम्’ इति नारदीये॥46,47॥

॥इति श्रीमदानन्दतीर्थभगवत्पादाचार्य विरचिते श्रीमद्भगवद्गीताभाष्ये षष्ठोऽध्यायः॥

अथ सप्तमोऽध्यायः

साधनं प्राधान्येनोक्तमतीतैरध्यायैः। उत्तरैस्तु षड्भिर्भगवन्माहात्म्यं प्राधान्येनाह –

श्री भगवानुवाच

मयासक्तमनाः पार्थ योगं युञ्जन् मदाश्रयः।

असंशयं समग्रं मां यथा ज्ञास्यसि तच्छृणु॥01॥

आसक्तमनाः – अतीव स्नेहयुक्तमनाः। मदाश्रयः। भगवानेव मया सर्वं कारयति; स एव च मे शरणम्; तस्मिन्नेव चाहं स्थित इति स्थितः। असंशयं समग्रमिति क्रियाविशेषणम्॥01॥

ज्ञानं तेऽहं सविज्ञानमिदं वक्ष्याम्यशेषतः।

यज्ज्ञात्वा नेह भूयोऽन्यज्ज्ञातव्यमवशिष्यते॥02॥

इदं – मद्विषयं ज्ञानम्। विज्ञानं – विशेषज्ञानम्॥02॥

मनुष्याणां सहस्रेषु कश्चिद्यतति सिद्धये।

यततामपि सिद्धानां कश्चिन्मां वेत्ति तत्त्वतः॥03॥

दौर्लभ्यं ज्ञानस्याह -मनुष्याणामिति॥03॥

भूमिरापोऽनलो वायुः खं मनो बुद्धिरेव च।

अहङ्कार इतीयं मे भिन्ना प्रकृतिरष्टधा॥04॥

प्रतिज्ञातं ज्ञानमाह – भूमिरित्यादिना। महतोऽहङ्कार एवान्तर्भावः॥04॥

अपरेयमितस्त्वन्यां प्रकृतिं विद्धि मे पराम्।

जीवभूतां महाबाहो ययेदं धार्यते जगत्॥05॥

अपरा – अनुत्तमा, वक्ष्यमाणमपेक्ष्य। जीवभूता – श्रीः। जीवानां प्राणधारिणी चिद्रूपभूता सर्वदा सती। ‘एतन्महद्भूतम्’ इति श्रुतेः। जगाद च –

‘प्रकृती द्वे तु देवस्य जडा चैवाजडा तथा।

अव्यक्ताख्या जडा सा च सृष्ट्याभिन्नाऽष्टधा पुनः।

महान् बुद्धिर्मनश्चैव पञ्चभूतानि चेति हि।

अवरा सा जडा श्रीश्च परेयं धार्यते तया।

चिद्रूपा सा त्वनन्ता च अनादिनिधना परा।

यत् समं तु प्रियं किञ्चिन्नास्तिविष्णोर्महात्मनः।

नारायणस्य महिषी माता सा ब्रह्मणोऽपि हि।

ताभ्यामिदं जगत् सर्वं हरिः सृजति भूतराट्’ इति नारदीये।

न केवलं ते जगत्प्रकृती मद्वशे इत्येतावन्मद्यैश्वर्यमित्याह – अहमिति। प्रभवादेः। सत्ताप्रतीत्यादिकारणत्वात् तद्भोक्तृत्वाच्चप्रभव इत्यादि।

तथा च श्रुतिः-

‘सर्वकर्मा सर्वकामः सर्वगन्धः सर्वरसः सर्वमिदमभ्यात्तोऽ­वाक्यनादरः’ इति।

आह च –

‘स्रष्टा पाता च संहर्ता नियन्ता च प्रकाशिता।

यतः सर्वस्य तेनाहं सर्वोऽत्यृषिभः स्तुतः।

सुखरूपस्य भोक्तृत्वान्न तु सर्वस्वरूपतः।

आगमिष्यत् सुखं चापि तच्चास्त्र्येव सदाऽपि तु।

तथाऽप्यचिन्त्यशक्तित्वाज्जातं सुखमतीव च’ इति नारदीये॥05॥

एतद्योनीनि भूतानि सर्वाणीत्युपधारय।

अहं कृत्नस्य जगतः प्रभव प्रळयस्तथा॥06॥

मत्तः परतरं नान्यत्  किङ्चिदस्ति धनञ्जय।

मयि सर्वमिदं प्रोतं सूत्रे मणिगणा इव॥07॥

अहमेव परतरः। मत्तोऽन्यत् परतरं न किञ्चिदपि। इदं ज्ञानम्॥07॥

रसोऽहमप्सु कौन्तेय प्रभाऽस्मि शशिसूर्ययोः।

प्रणवः सर्ववेदेषु शब्धः खे पौरुषं नृषु॥08॥

पुण्यो गन्धः पृथिव्यां च तेजश्चास्मि विभावसौ।

जीवनं सर्वभूतेषु तपश्चास्मि तपस्विषु॥09॥

बीजं मां सर्वभूतानां विद्धि पार्थ सनातनम्।

बुद्धिर्बुद्धिर्मतामस्मि तेजस्तेजस्विनामहम्॥10॥

बलं बलवतां चाहं  कामरागविवर्जितम्।

धर्माविरुद्धो भूतेषु कामोऽस्मि भरतर्षभ॥11॥

रसोऽहमित्यादि विज्ञानम्। अबादयोऽपि तत एव। तथाऽपि रसादिस्वभावानां साराणां च स्वभावत्वे सारत्वे च विशेषतोऽपि स एव नियामकः। न त्वबादिनियमानुबद्धो रसादिस्तत्सारत्वादिश्चेति दर्शयति अप्सु रस इत्यादि विशेषशब्दैः। भोगश्च विशेषतो रसादेरेति च उपासनार्थं च। उक्तं च गीताकल्पे –

‘रसादीनां रसादित्वे स्वभावत्वे तथैव च।

सारत्वे सर्वधर्मेषु विशेषेणापि कारणम्।

सारभोक्ता च सर्वत्र यतोऽतो जगदीश्वरः।

रसादिमानिनां देहे स सर्वत्र व्यवस्थितः।

अबादयः पार्षदा एव ध्येयः स ज्ञानिनां हरिः।

रसादिसम्पत्त्याऽन्येषां वासुदेवो जगत्पतिः’ इति।

‘स्वभावो जीव एव च’

‘सर्वस्वभावो नियतस्तेनैव किमतः परम्’

‘न तदस्ति विना यत् स्यान्मया भूतं चराचरम्’ इति च।

‘धर्माविरुद्धः’ ‘कामरागविवर्जितम्’ इत्यादुपासनार्थम्।

उक्तं च गीताकल्पे –

‘धर्माविरुद्धकामेऽसावुपास्यः काममिच्छता।

विहीने कामरागादेर्बले च बलमिच्छता।

ध्यातस्तत्र त्वनिच्छद्भिर्ज्ञानमेव ददाति सः’ इत्यादि।

‘पुण्यो गन्धः’ इति भोगापेक्षया च।

तथा च श्रुतिः – ‘पुण्यमेवामुं गच्छति न ह वै देवान् पापं गच्छति’ ‘ऋतं पिबन्तौ सुकृतस्य लोके’ इत्यादिका। ऋतं च पुण्यं –

‘ऋतं सत्यं तथा धर्मः सुकृतं  चाभिधीयते’ इत्यभिधानात्।

‘ऋतं तु मानसो धर्मः सत्यं स्यात् सप्रयोगगः’ इति च।

न च ‘अनश्नन्नन्यो अभिचाकशीति’ ‘अन्यो निरन्नोऽपि बलेन भूयान्’ इत्यादि विरोधः। स्थूलानशनोक्तेः। आह च सूक्ष्माशनम् –

‘प्रविविक्ताहारतर इवैष भवत्यस्माच्छारीरादात्मनः’ इति।

न चात्र जीव उच्यते। ‘शारीरादात्मनः’ इति भेदाभिधानात्। स्वप्नादिश्च शारीर एव –

‘शारीरस्तुतित्रिधा भिन्नो जाग्रदादिष्ववस्थितेः’ इति वचनाद्गारुडे।

‘अस्मात्’ इतीश्वरनिवृत्त्यर्थः –

‘शारीरौ तावुभौ ज्ञेयौ जीवेश्वरसंज्ञितः।

अनादिबन्धनस्त्वेको नित्यमुक्तस्तथाऽपरः’ इति वचनान्नारदीये।

भेदश्रुतेश्च। सति गत्यन्तरे पुरुषभेद एव कल्प्यो न त्ववस्थाभेदः।

आह च-

‘प्रविविक्तभुग्यतो ह्यस्माच्छारीरात् पुरुषोत्तमः।

अतोऽभोक्ताच भोक्ता  च स्थूलभोगात् स एव तु’इति गीताकल्पे॥08-11॥

ये चैव सात्त्विका भावा राजसास्तामसाश्च ये।

मत्त एवेति तान् विद्धि न त्वहं तेषु ते मयि॥12॥

नत्वहं तेष्विति तदनाधारत्वमुच्यते। उक्तं च

‘तदाश्रितं जगत् सर्वं नासौ कुत्रचिदाश्रितः’ इति गीताकल्पे॥12॥

त्रिभिर्गुणमयैर्भावैरेभिः सर्वमिदं जगत्।

मोहितं नाभिजानाति मामेभ्यः परमव्ययम्॥13॥

तर्हि कथमेवं  न ज्ञायस इत्यत आह – त्रिभिरिति। तादात्म्यार्थे मयट्। तच्चोक्तम् –

‘तादात्म्यार्थे विकारार्थे प्राचुर्यार्थे मयट् त्रिधा’ इति।

नहि गुणकार्यभूता माया। ‘गुणमयी’  इति च वक्ष्यति। सिद्धं च कार्यस्यापि तादात्म्यम् –

‘तादात्म्यं कार्यधर्मादेः संयोगो भिन्नवस्तुनोः’

इति व्यासयोगे।

भावैः – पदार्थैः। सर्व भावा दृष्यमाना गुणमया एत इति दर्शयति एभिरिति। ज्ञानिव्यावृत्त्यर्थम् इदमिति। गुणमयदेहादिकं दृष्ट्वेश्वरदेहोऽपि  तादृश इति मायामोहित इत्यर्थः। जगाद च व्यासयोगे –

‘गौणान् ब्रह्मादिदेहादीन्  दृष्ट्वा विष्णोरपीदृशः।

देहादिरिति मन्वानो मोहितोऽज्ञो जनो भृशम्’ इति।

एभ्यः – गुणमयेभ्यः। ‘गुणेभ्यश्च परम्’ इति वक्ष्यमाणत्वात्। ‘केवलो निर्गुणश्च’ इत्यादिश्रुतिभ्यश्च। ‘त्रैगुण्यवर्जितम्’ इति चोक्तम्॥13॥

दैवी ह्येषा गुणमयी मम माया दुरत्यया।

मामेव ये प्रपद्यन्ते मायामेतां तरन्ति ते॥14॥

कथमनादिकाले मोहानत्ययो बहूनामित्यत आह – दैवीति। अयमाशयः – माया ह्येषा मोहिका। सा च सृष्ट्यादिक्रीडादिमद्देव-सम्बन्धित्वादतिशक्तेर्दुरत्यया। तथाहि देवशब्दार्थं पठन्ति –

‘दिवु क्रीडाविजिगीषाव्यवहारद्युतिस्तुतिमोदमदस्वप्नकान्तिगतिषु’ इति। कथं दैवी? मदीयत्वात्। अहं हि देव इति। अब्रवीच्च –

‘श्रीर्भूदुर्गेति या भिन्ना महामाया तु वैष्णवी।

तच्चक्त्यनन्तांशहीनाऽथापि तस्याश्रयात् प्रभोः।

अनन्तब्रह्मरुद्रादेर्नास्याः शक्तिः कलाऽपि हि।

तेषां दुरत्ययाऽप्येषा विनाऽविष्णुप्रसादतः’ इति व्यासयोगे।

तर्हि न कथंचिदत्येतुं शक्यते इत्यत आह – मामेवेति। अन्यत् सर्वं परित्यज्य मामेव ये प्रपद्यन्ते। गुर्वादिवन्दनं च मय्येव समर्पयन्ति। स एव च तत्र स्थित्वागुर्वादिर्भवतीत्यादि पश्यन्ति। आह च नारदीये।

‘मत्सम्पत्त्या तु गुर्वादीन् भजन्ते मध्यमा नराः।

मधुपाधितया तांश्च सर्वभूतानि चोत्तमाः॥’ इति

‘आचार्यचैत्यवपुषा स्वगतिं व्यनङ्क्षि’ इति च॥14॥

न मां दुष्कृतिनो मूढाः प्रपद्यन्ते नराधमाः।

मायायाऽपहृतज्ञान आसुरं भावमाश्रिताः॥15॥

तर्हि किमिति सर्वे नात्यायन्नित्यत आह – न मामिति। दुष्कृतित्वान्मूढाः। अत एव नराधमाः। अपहृतज्ञानात्वाच्च मूढाः। अत एवासुरं भावमाश्रिताः। स च वक्ष्यते – ‘प्रवृत्तिं च निवृत्तिं च’  इत्यादिना। अपहारः – अभिभवः। उक्तं चैतद्व्यासयोगे –

‘ज्ञानं स्वभावो जीवानां मायया चाभिभूयते’ इति।

आसुषु रता असुराः। तच्चोक्तं नारदीये-

‘ज्ञानप्रधाना देवास्तु असुरास्तु रता असौ’ इति॥15॥

चतुर्विधा भजन्ते मां जनाः सुकृतिनोऽर्जुन।

आर्तो जिज्ञासुरर्थार्थि ज्ञानी च भरतर्षभ॥16॥

तेषां ज्ञानी नित्ययुक्त एकभक्तिर्विशिष्यते।

प्रियो हि ज्ञानिनोऽत्यर्थमहं स च मम प्रियः॥17॥

एकस्मिन्नेव भक्तिरित्येकभक्तिः। तच्चोक्तं गारुडे –

‘मय्येव भक्तिर्नान्यत्र एकभक्तिः स उच्यते’ इति॥17॥

उदाराः सर्व एवैते ज्ञानी त्वात्मैव मे मतम्।

आस्थितः स हि युक्तात्मा मामेवानुत्तमां गतिम्॥18॥

बहूनां जन्मनामन्ते ज्ञानावान् मां प्रपद्यते।

वासुदेवः सर्वमिति स महात्मा सुदुर्लभः॥19॥

बहूनां जन्मनामन्ते ज्ञानवान् भवति। तच्चोक्तं ब्राह्मे –

जन्मभिर्बहुभिर्ज्ञात्वा ततो मां प्रतिपद्यते’ इति॥19॥

कामैस्तैस्तैर्हृतज्ञानाः प्रपद्यन्तेऽन्यदेवताः।

तं तं नियममास्थाय प्रकृत्या नियताः स्वया॥20॥

प्रकृत्या – स्वभावेन। ‘स्वभाव प्रकृतिश्चैव संस्कारो वासनेति च’ इत्यभिधानात्॥20॥

यो यो यां यां तनुं भक्तः श्रद्धयाऽर्चितुमिच्छति।

तस्य तस्याचलां श्रद्धां तामेव विदधाम्यहम्॥21॥

यां यां – ब्रह्मादिरूपां तनुम्॥21॥

स तया श्रद्धया युक्तस्तस्याराधनमीहते।

लभते च ततः कामान् मयैव विहितान् हि तान्॥22॥

अन्तवत् तु फलं तेषां तद्भवत्यल्पमेधसाम्।

देवान् देवयजो यान्ति मद्भक्ता यान्ति मामपि॥23॥

उक्तं च नारदीये-

‘अन्तो ब्रह्मादिभक्तानां मद्भक्तानामनन्तता’ इति।

‘मुक्तश्च कां गतिं गच्छेन्मोक्षश्चैव किमात्मकः’

इत्यादेः परिहारसन्दर्भाच्च मोक्षधर्मेषु।

‘अवतारे महाविष्णोर्भक्तः कुत्र च मुच्यते’ इत्यादेश्च ब्रह्मवैवर्ते॥23॥

अव्यक्तं व्यक्तिमापन्नं मन्यन्ते मामबुद्धयः।

परं भावमजानन्तो ममाव्ययमनुत्तमम्॥24॥

को विशेषस्तवान्येभ्यः इत्यत आह – अव्यक्तमिति। कार्यदेहादिवर्जितम्। तद्वानिव प्रतीयस इत्यत आह – व्यक्तिमापन्नमिति। कार्यदेहाद्यापन्नम्। तच्चोक्तम् ‘सदसतः परम्’  ‘न तस्य कार्यम्’ ‘आपाणिपादः’  ‘आनन्ददेहं पुरुषं मन्यन्ते गौणदेहिकम्’ इत्यादौ। भावं – याथार्थ्यम्। तथाऽब्रवीच्च-

‘यथातथ्यमजानन्तः परं तस्य विमोहिताः’ इति॥24॥

नाहं प्रकाशः सर्वस्य योगमायासमावृतः।

मूढोऽयं नाभिजानाति लोको मामजमव्ययम्॥25॥

अज्ञानं च मदिच्छयेत्याह – नाहमिति। योगेन – सामर्थ्योपायेन मायया च। मयैव मूढो नाभिजानाति। तथाऽऽह पाद्मे-

‘आत्मनः  प्रवृत्तिं चैव लोकचित्तस्य बन्धनम्।

स्वसामर्थ्येन देव्या च कुरुते स महेश्वरः’ इति॥25॥

वेदाहं समतीतानि वर्तमानानि चार्जुन।

भविष्याणि च भूतानि मां तु वेद न कश्चन॥26॥

न च मां माया बद्नातीत्याह – वेदेति। न कश्चनातिसमर्थोऽपि स्वसामर्थ्यात्॥26॥

इच्छाद्वेषसमुत्थेन द्वन्द्वमोहेन भारत।

सर्वभूतानि सम्मोहं सर्गे यान्ति परन्तप॥27॥

द्वन्द्वमोहेन – सुखदुःखादिविषयमोहेन। इच्छाद्वेषयोः  प्रवृद्दयोर्नहि किञ्चिज्ज्ञातुं शक्यम्। कारणान्तरमेतत्। सर्गे – सर्गकाल आरभ्यैव। शरीरे हि सन्तीच्छादयः। पूर्वं त्वज्ञानमात्रं॥27॥

येषां त्वन्तगतं पापं जनानां पुण्यकर्मणाम्।

ते द्वन्द्वमोहनिर्मुक्ता भजन्ते मां दृढव्रताः॥28॥

विपरीताश्च केचित् सन्तीत्याह – येषामिति॥28॥

जरामरणमोक्षाय मामाश्रित्य यतन्ति ये।

ते ब्रह्म तद्विदुः कृत्स्नमध्यात्मं कर्म चाखिलम्॥29॥

साधिभूताधिदैवं मां साधियज्ञं च ये विदुः।

प्रयाणकलेऽपि च मां ते विदुर्युक्तचेतसः॥30॥

॥इति श्रीमद्भगवद्गीतायां सप्तमोऽद्यायः॥7॥

जरामरणमोक्षायेत्यन्यकामनिवृत्त्यर्थम्। मोक्षे सक्तिस्तुत्यर्थं वा। न विधिः।

‘मुमोक्षोरमुमुक्षुस्तु वरो ह्येकान्त भक्तिभाक्’ इतीतरस्तुते­र्नारदीये।

‘नात्यन्तिकम्’ इति च।

‘देवानां गुणलिङ्गानामानुश्रविककर्मणाम्।

सत्त्व एवैकमनसो वृत्तिः स्वाभाविकी तु या।

अनिमित्ता भगवति भक्तिः सिद्धेर्गरीयसी।

जरयत्याशु या कोशं निगीर्णमनलो यथा’ इति भागवते लक्षणाच्च।

आह च –

‘सर्वे वेदास्तु देवार्था देवा नारायणार्थकाः।

नारायणस्तु मोक्षार्थे मोक्षो नान्यार्थ इष्यते।

एवं मध्यमभक्तानामेकान्तानां न कस्यचित्।

अर्थे नारायणो देवस्त्वन्यत् सर्वं– तदर्थकम्। इति गीताकल्पे।

त एव च विधुः। ‘यमेवैष वृणुते’ इति श्रुतेः॥29,30॥

॥इति श्रीमदानन्दतीर्थभगवत्पादाचार्यविरचिते श्रीमद्भगवद्गीताभाष्ये सप्तमोऽध्यायः॥7॥

अथ अष्टमोऽध्यायः

मरणकाले कर्तव्यगत्याद्यस्मिन्नध्याय उपदिशति

अर्जुन उवाच

किं तद्ब्रह्म किमध्यात्मं किं कर्म पुरुषोत्तम।

आधिभूतं च किं प्रोक्तमधिदैवं किमुच्यते॥01॥

अधियज्ञः कथं कोऽत्र देहेऽस्मिन् मधुसूदन।

प्रयाणकाले च कथं ज्ञेयोऽसि नियतात्मभिः॥02॥

श्री भगवानुवाच

अक्षरं ब्रह्म परमं स्वभावोऽध्यात्ममुच्यते।

भूतभावोद्भवकरो विसर्गः कर्मसज्ञितः॥03॥

परममक्षरं – परब्रह्म। वेदादिशङ्काव्यावृत्त्यर्थमेतत्। आत्मन्यधि यत् तदध्यात्मम्। आत्माधिकारे यत् तदिति वा। तथाहि चैवः स्वभावः। स्वाख्यो भाव इति व्युत्पत्त्या जीवो वा स्वभावः। सर्वदाऽस्त्येवैकप्रकारेणेति भावः | अन्तःकरणादिव्यावृत्त्यर्थो भावशब्दः | न ह्येकप्रकारेण स्थितिरन्तःकरणादेः विकारित्वात् | स्वशब्द ईश्वरव्यावृत्यर्थः | भूतानां जीवानां भावनां जडपदार्थानां चोद्बवकरेश्वरक्रिया विसर्गः | विशेषेण सर्जनं विसर्ग इत्यर्थः॥03॥

अधिभूतं क्षरो भावः पुरुषश्चाधिदैवतम्।

अधियज्ञोऽहमेवात्र देहे देहभृतां वर॥04॥

भूतानि सशरीरान् जीवानदिकृत्य यत् तदधिभूतम्। क्षरो भावः – विनाशिकार्यपदार्थः। अव्यक्तन्तर्भावेऽपि तस्याप्यन्यथाभावाख्यो विनाशोऽस्त्येव। तच्चोक्तम् –

‘अव्यक्तम् परमे व्योम्नि निष्क्रिये सम्प्रलीयते’ इति

‘तस्मादव्यक्तमुत्पन्नं त्रिगुणं द्विजसत्तम’ इति च।

‘विकारोऽव्यक्तजन्म ही’ इति च स्कान्दे।

पुरि शयनात् पुरुषो जीवः। स च सङ्कर्षणो ब्रह्मा वा। स सर्वदेवानधिकृत्य पतिरित्यधिदैवतम्। देवाधिकारस्थ इति वा। सर्वयज्ञ भोक्तृत्वादेरधियज्ञः। अन्योऽधियज्ञोऽग्न्यादिः प्रसिद्दः इति देह इति विशेषणम्।

भोक्तारं यज्ञतपसाम्’ , ‘त्रैविद्या माम्’

‘येऽप्यन्यदेवताभक्ताः’ एतस्य वा अक्षरस्य प्रशासने गार्गि’

‘ददतो मनुष्याः प्रशंसन्ति यजमानं देवाः’ इत्यादेः।

‘कुतो ह्यस्य ध्रुवं स्वर्गः कुतो नैःश्रेयसं परम्’ इत्यादि परिहाराच्च मोक्षधर्मे।

भगवांश्चेत् तद्भोक्तृत्वादेरधियज्ञत्वं सिद्धमिति कथमित्यस्य परिहारः पृथज्ञ्नोक्तः। सर्वप्राणिदेहस्थरूपेणाधियज्ञः। अत्रेति स्वदेहनिवृत्त्यर्थम्। नहि तत्रेश्वरस्य नियन्तृत्वं पृथगस्ति। नात्रोक्तं ब्रह्म भगवतोऽन्यत्। ‘ते ब्रह्म’ इत्युक्त्वा ‘साधिभूताधिदैवं मां साधियज्ञं च ये विदुः’ इति परमर्शात् | तस्यैव च प्रश्नात् | साधियज्ञमिति भेदप्रतीतेस्तन्निवृत्त्यर्थम् ‘अधियज्ञोऽ­हम्’ इत्युक्तम् | मामित्यभेदप्रतीतेरक्षरमित्येवोक्तम् |

आह च गीताकल्पे –

‘देहस्थविष्णुरूपाणि अधियज्ञ इतीरितः।

कर्मेश्वरस्य सृष्ट्वाख्यं तच्चापीच्छाद्यमुच्यते।

अधिभूतं जडं प्रोक्तमध्यात्मं जीव उच्यते।

हिरण्यगर्भोऽधिदैवं देवः सङ्कर्षणोऽपि वा।

ब्रह्म नारायणो देवः सर्वेदेवेश्वरेश्वरः’ इति।

‘यथाप्रतीतं वा सर्वमत्र वै न विरुद्द्यते”इति च।

स्कान्दे च

‘आत्माभिमानाधिकारस्थितमध्यात्ममुच्यते।

देहाद्बाह्यं विनाऽतीव बाह्यत्वादधिदैवतम्।

देवाधिकारगं सर्वं महाभूताधिकारगम्।

तत्कारणं तथा कार्यमधिभूतं तदन्तिकात्’ इति महाकौर्मे च ।

‘अध्यात्मं देहपर्यन्तं  केवलात्मोपकारकम्।

सदेहजीवभूतानि यत् तेषामुपकारकृत्।

अधिभूतं तु मायान्तं देवानामधिदैवतम्’ इति॥04॥

अन्तकाले  च मामेव स्मरन्मुक्त्वा कलेवरम्।

यः प्रयाति स मद्भावं याति नास्त्यत्र संशयः॥05॥

मद्भावं – मयि सत्ताम्। निर्दुःखनिरतिशयानन्दात्मकम्। तच्चोक्तम्

‘मुक्तानां च गतिर्ब्रह्मन् क्षेतज्ञ इति कल्पितः’ इति मोक्षधर्मे॥05॥

यं यं वाऽपि स्मरन् भावं त्यजत्यन्ते कलेवरम्।

तं तमेवैति कौन्तेय सदा तद्भावभावितः॥06॥

तस्मात्सर्वेषु कालेषु मामनुस्मर युध्य च।

मय्यर्पितमनोबुद्धिर्मामेवैष्यस्यसंशयः॥07॥

स्मरन् पुरुषस्त्यजतीति भिन्नकालीनत्वेऽप्यविरोध इति मन्दमतेः  शङ्का मा भूदिति ‘अन्ते’ इति विशेषणम्। सुमतेर्नैव शङ्कावकाशः। स्मरंस्त्यजतीत्येक­कालीनत्वप्रतीतेः। दुर्मतेर्दुःखान्न स्मरंस्त्यजतीति भविष्यति शङ्का।

‘त्यजन् देहं न कश्चित् तु मोहमाप्नोत्यसंशयम्’ इति च स्कान्दे।

‘तस्य हैतस्य हृदयस्याग्रं प्रद्योतते तेन प्रद्योतेनैष आत्मा निष्क्रामति’ इति हि श्रुतिः। सदा तद्भावभावित इत्यन्तकाले स्मरणोपायमाह। भावोऽन्तर्गतम् मनः। तथाऽभिधानात्। भावितत्वम् अति वासितत्वम्। ‘भावना त्वतिवासना’ इत्यभिधानात्॥06,07॥

अभ्यासयोगयुक्तेन चेतसाऽनान्यगामिना।

परमं पुरुष दिव्यं याति पार्थानुचिन्तयन्॥08॥

सदा तद्भावभावितत्वं स्पष्टयति – अभ्यासेति। अभ्यास एव  योगोऽभ्यासयोगः। दिव्यं पुरुषं पुरिशयं पूर्णं च।

‘स वा अयं पुरुषः सर्वासु पूर्षु पुरिशयो नैनेन

किञ्चनानावृतं नैनेन किञ्चनासंवृतम्’ इति श्रुतेः।

दिव्यं सृष्ट्यादिक्रीडायुक्तम्। ‘दिवु क्रीडा-’ इति धातोः॥08॥

कविं पुराणामनुशासितारमणोरणीयांसमनुस्मरेद्यः।

सर्वस्य धातारमचिन्त्यरूपमादित्यवर्णं तमसः पुरस्तात्॥09॥

ध्येयमाह – कविमिति। कविं – सर्वज्ञम्। ‘यः सर्वज्ञः’ इति श्रुतिः। ‘त्वं कविः सर्ववेदनात्’ इति ब्राह्मे। धातारं – धारणपोषणकर्तारम्।

‘डुधाञ धारणपोषणयोः’ इति धातोः। ‘धाता विधाता परमोत सन्दृग्’ इति च श्रुतिः। ‘ब्रह्मा स्थाणुः’ इत्यारभ्य ,

‘तस्य प्रसादादिच्छन्ति तदादिष्टफलां गतिम्’ इत्यादेश्च मोक्षधर्मे। तमसोऽव्यक्तात् परतः स्थितम् –

‘तमसः परस्तादिति। अव्यक्तं वै तमः। परस्ताद्धि स ततः’

इति पिप्पलादशाखायाम्।

‘मृत्युर्वाव तमः। मृत्युर्वै तमो ज्योतिरमृतम्’ इति श्रुतेः॥09॥

प्रयाणकाले मनसाऽचलेन भक्त्या युक्तो योगबलेन चैव।

भ्रूवोर्मध्ये प्राणमावेश्य सम्यक्

स तं परं पुरुषमुपैति दिव्यम्॥10॥

वायुजयादियोगयुक्तानां मृतिकालकर्तव्यमाह विशेषतः – प्रयाणकाल  इति। वायुजयादिरहितानामपि ज्ञानभक्तिवैराग्यादिसंपूर्णानां भवत्येव मुक्तिः। तद्वतां त्वीषज्ज्ञानाद्यसम्पूर्णानामपि निपुणानां तद्बलात् कथंचिद्भवतीति विशेषः। उक्तं च भागवते-

‘पानेन ते देवकथासुधायाः प्रवृद्धभक्त्या विशदाशया ये।

वैराग्यसारं प्रतिलभ्य बोधं यथाऽञ्जसा त्वाऽऽपुरकुण्ठधिष्ण्यम्।

तथा परे त्वात्मसमाधियोगबलेन जित्वा प्रकृतिं बलिष्ठाम्।

त्वामेव धीराः पुरुषं विशन्ति तेषां श्रमः स्यान्न तु सेवया ते’।

‘ये तु तद्भाविता लोक एकान्तित्वं समाश्रिताः।

एतदभ्यधिकं तेषां तत् तेजः प्रविशन्त्युत’ इति च मोक्षधर्मे।

सम्पूर्णानां भवेन्मोक्षो विरक्तिज्ञानभक्तिभिः।

नियमेन तथाऽपीरजयादियुतयोगिनां।

वश्यत्वान्मन स्त्वीषत् पूर्वमप्याप्यते ध्रुवम्’ इति च  व्यासयोगे॥10॥

युदक्षरं वेदविदो वदन्ति विशन्ति यद्यतयो वीतरागाः।

यदिच्छन्तो ब्रह्मचर्यं चरन्ति तत् ते पदं सङ्ग्रहेण प्रवक्ष्ये॥11॥

तदेव सध्येयं प्रपञ्चयति – यदक्षरमित्यादिना। प्राप्यते ममुक्षुभिरिति पदं-स्वरूपम्। ‘पद गतौ’ इति धातोः | ‘तद्विष्णोः परमं पदम्’ इति श्रुतेश्च |

‘गीयसे पदमित्येव मुनिभिः पद्मसे यतः’ इति च नारदीये॥11॥

सर्वद्वाराणि संयम्य मनो हृदि निरुद्य च।

मूर्ध्न्याधायात्मानः प्राणमास्थितो योगधारणम्॥12॥

ब्रह्मनाडीं विना यद्यन्यत्र गच्छति तर्हि विना मोक्षं स्थानान्तरं प्राप्नोतीति सर्वद्वाराणि संयम्य।

‘निर्गच्छंश्चक्षुषा सूर्यं दिशः श्रोत्रेण चैव हि’

इत्यादिवचनाद्व्यासयोगे मोक्षधर्मे च। हृदि – नारायणे –

‘ह्रियते त्वया जगद्यस्माद्धृदित्येवं प्रभाष्यसे’ इति हि पाद्मे।

नहि मूर्ध्नि प्राणे हृदि मनसः स्थितिः सम्भवति।

‘यत्र प्राणो मनस्तत्र तत्र जीवः परस्तथा’ इति व्यासयोगे।

योगाधारणामास्थितः योगभरण एवाभियुक्त इत्यर्थः॥12॥

ओमित्येकाक्षरं ब्रह्म व्याहरन् मामनुस्मरन्।

यः प्रयाति त्यजन् देहं स याति परमां गतिम्॥13॥

अनन्यचेताः सततं यो मां स्मरति नित्यशः।

तस्याहं सुलभः पार्थ नित्ययुक्तस्य योगिनः॥14॥

नित्ययुक्तस्य – नित्योपायवतः। योगिनः – परिपूर्णयोगस्य॥14॥

मामुपेत्य पुनर्जन्म दुःखालयमशाश्वतम्।

नाप्नुवन्ति महात्मानः संसिद्धिं परमां गताः॥15॥

तत्प्राप्तिं स्तौति – मामिति। परमां संसिद्धिं गता हि त इति तत्र हेतुः॥15॥

आब्रह्मभुवनाल्लोकाः पुनरावर्तिनोऽर्जुन।

मामुपेत्य तु कौन्तेय पुनर्जन्म न विद्यते॥16॥

महामेरुस्थब्रह्मसदनमारभ्य न पुनरावृत्तिः। तच्चोक्तं नारायण-गोपालकल्पे –

‘आमेरुब्रह्मसदनादाजनान्न जनिर्भुवि।

तथाऽप्यभावः सर्वत्र प्राप्यैव वसुदेवजम्’ इति॥16॥

सहस्रयुगपर्यन्तमहर्यद्ब्रह्मणो विदुः।

रात्रिं युगसहस्रान्तां तेऽहोरात्रविदो जनाः॥17॥

मां प्राप्य न पुनरावृत्तिरिति स्थापयितुमव्यक्ताख्यात्मसामर्थ्यं दर्शयितुं प्रलयादि दर्शयति – सहस्रयुगेत्यादिना। सहस्रशब्दोऽत्रानेकवाची। ‘सा विश्वरूपस्य रजनी’ इति ह श्रुतिः॥17॥

अव्यक्ताद्व्यक्तयः सर्वाः प्रभवन्त्यहरागमे।

रात्र्यागमे प्रलीयन्ते तत्रैवाव्यक्तसंज्ञके॥18॥

भूतग्रामः स एवायं भूत्वा भूत्वा प्रलीयते।

रात्र्यागमेऽवशः पार्थ प्रभवत्यहरागमे॥19॥

परस्तस्मात् तु भावोऽन्योऽव्यक्तोऽव्यक्तात् सनातनः।

यः स सर्वेषु भूतेषु नश्यत्सु न विनश्यति॥20॥

द्विपरार्धप्रलय एवात्र विवक्षितः। ‘अव्यक्ताद्व्यक्तयः सर्वाः’ इत्युक्तेः। उक्तं च महाकौर्मे-

‘अनेकयुगपर्यन्तमहर्विष्णोस्तथा निशा।

रात्र्यादौ लीयते सर्वमहरादौ च जायते’ इति।

‘यः स सर्वेषु भूतेषु’ इति वाक्यशेषाच्च॥18-20॥

आव्यक्तोऽक्षर इत्युक्तस्तमाहुः परमां गतिम्।

यं प्राप्य न निवर्तन्ते तद्धाम परमं मम॥21॥

अव्यक्तो- भगवान्। ‘यं प्राप्य न निवर्तन्ते’ इति ‘मामुपेत्य’ इत्युक्तस्य परामर्शात् । ‘अव्यक्तं परमं विष्णुम्’ इति प्रयोगाच्च गारुडे। धाम -स्वरूपम्।

‘तेजः स्वरूपं च गृहं प्राज्ञ्यैर्धामेति गीयते’ इत्यभिधानात्॥

पुरुषः स परः पार्थ भक्त्या लभस्त्वनन्यया।

यस्यान्तःस्थानि भूतानि येन सर्वमिदं ततम्॥22॥

परमं साधनमाह – पुरुष इति॥22॥

यत्र काले त्वनावृत्तिमावृत्तिं चैव योगिनः।

प्रयाता यान्ति तं कालं वक्ष्यामि भरतर्षभ॥23॥

यत्कालाद्यभिमानिदेवता गता आवृत्त्यनावृत्ती गच्छन्ति ता आह – यत्रेत्यादिना। काल इत्युपलक्षणम्। अग्न्यादेरपि वक्ष्यमाणत्वात्॥23॥

अग्निर्ज्योतिरहः शुक्लः षण्मासा उत्तरायणम्।

तत्र प्रयाता गच्छन्ति ब्रह्म ब्रह्मविदो जनाः॥24॥

धूमो रात्रिस्तथा कृष्णः षण्मासा दक्षिणायनम्।

तत्र चान्द्रमसं ज्योतिर्योगी प्राप्य निवर्तते॥25॥

शुक्ल कृष्णे गती ह्येते जगतं शाश्वते मते।

एकया यात्यनावृत्तिमन्ययाऽऽवर्तते पुनः॥26॥

ज्योतिः – अर्चिः। ‘तेऽर्चिषमभिसम्भवन्ति’ इति हि श्रुतिः | तथा च नारदीये –

‘अग्निं प्राप्य ततश्चार्चिस्ततश्चाप्यहरादिकम्’ इति।

अभिमानिदेवताश्चाग्न्यादयः । कथमन्यथा  ‘अह्न आपूर्यमाणपक्षम्’ इति युज्यते।

‘दिवादिदेवताभिस्तुपूजितो ब्रह्म याति हि’ इति हि ब्राह्मे

मासाभिमानिभ्योऽयनाभिमानी च पृथक्। तच्चोक्तं गारुडे–

‘पूजितस्त्वयनेनासौ मासैः परिवृतेन ह’ इति।

अहरभिजिता शुक्लपौर्णमास्या आयनं विषुवा सह। तच्चोक्तं ब्रह्मवैवर्ते –

‘साह्ना मध्यन्दिनेनाथ शुक्लेन च स पूर्णिमा।

सविष्वा चायनेनासौ पूजितः केशवं व्रजेत्’ इति॥24-26॥

नैते सृती पार्थ जानन् योगी मुह्यति कश्चन।

तस्मात्सर्वेषु कालेषु योगयुक्तो भवार्जुन॥27॥

वेदेशु यज्ञेषु तपःसु चैव दानेषु यत्पुण्यफलं प्रदिष्टम्।

अत्येति तत् सर्वमिदं विदित्वा

योगी परं स्थानमुपैति चाद्यम्॥28॥

॥इति श्रीमद्भगवद्गीतायामष्टमोऽध्यायः॥8॥

एते सृती सोपाये ज्ञात्वा-अनुष्ठाय, न मुह्यति। तच्चाह स्कान्दे-

सृती ज्ञात्वा तु सोपाये चानुष्ठाय च साधनम्।

न कश्चिन्मोहमाप्नोति न चान्या तत्र वै गतिः’ इति॥27-28॥

॥इति श्रीमदानन्दतीर्थभगवत्पादाचार्यविरचिते श्रीमद्भगवद्गीतभाष्ये अष्टमोऽध्यायः॥8॥

अथ नवमोऽध्यायः

सप्तमाध्यायोक्तं स्पष्टयत्यस्मिन्नध्याये –

श्री भगवानुवाच

इदं तु ते गुह्यतमं प्रवक्ष्याम्यनसूयवे।

ज्ञानं विज्ञानसहितं यज्ज्ञात्वा मोक्ष्यसेऽशुभात्॥01॥

राजविद्या राजगुह्यं पवित्रमिदमुत्तमम्।

प्रत्यक्षावगमं धर्म्यं सुसुखं कर्तुमव्ययम्॥02॥

राजविद्या – प्रधानविद्या। प्रत्यक्षं ब्रह्म अवगम्यते येन तत् प्रत्यक्षावगमम्। अक्षेषु इन्द्रियेषु प्रति प्रति स्थित इति प्रत्यक्षः।

तथा च श्रुतिः।

‘यः प्राणे तिष्ठन् प्राणादन्तरो यं प्राणो न वेद यस्य प्राणः

शरीरं यः प्राणमन्तरो यमयत्येष त आत्माऽन्तर्याम्यमृतः’।

‘यो वाचि तिष्ठन्’ ‘यश्चक्षुषि तिष्ठन्’ इत्यादेः।

‘य एषोऽन्तरक्षिणि पुरुषो दृष्यते’ इति च।

‘अङ्गुष्टमात्रः पुरुषोऽङ्गुष्ठं च समाश्रितः’ इति च।

‘त्वं मनस्त्वं चन्द्रमास्त्वं चक्षुरादित्यः’  इत्यादेश्च मोक्षधर्मे।

‘स प्रत्यक्षः। प्रति हि सोऽक्षेष्वक्ष्ववान् हि , स भवति य एवं विद्वान् प्रत्यक्षं वेद’ इति सामवेदे वारुणशाखायाम्।

धर्मो – भगवान्। तद्विषयं – धर्म्यम्। सर्वं जगत् धत्त इति धर्मः। ‘पृथिवी धर्ममूर्धनि’ इति प्रयोगान्मोक्षधर्मे।

‘भारभृत् कथितो योगि’इति च।

‘भर्ता सन्  भ्रियमाणो बिभर्ति’ इति च श्रुतिः।

‘धर्मो वा इदमग्र आसीन्न पृथिवी न वायुर्नाकाशो न ब्रह्मा न रुद्रो नेन्द्रो न देवा न ऋषयः सोऽध्यायत्’

इति च सामवेदे बाभ्रव्यशाखायाम्॥02॥

अश्रद्धधानाः पुरुषा धर्मस्यास्य परन्तप।

अप्राप्य मां निवर्तन्ते मृत्युसंसारवर्त्मनि॥03॥

मया ततमिदं सर्वं जगदव्यक्तमूर्तिना।

मत्स्थानि सर्वभूतानि न चाहं तेष्ववस्थितः॥04॥

प्रत्यक्षावगमशब्देनापरोक्षज्ञानसाधनत्वमुक्तम्। तज्ज्ञानाद्याह मयेति। तर्हि किमिति न दृश्यत इत्यत आह – अव्यक्तमूर्तिनेति॥04॥

न च मत्स्थानि भूतानि पश्य मे योगमैश्वरम्।

भूतभृन्न च भूतस्थो ममात्मा भूतभावनः॥05॥

मत्स्थेत्वेऽपि यथा पृथिव्यां स्पृष्ट्वा स्थितानि न तथा मयीत्याह – न चेति।

‘न दृश्यश्चक्षुषा चासौ न स्पृष्यः स्पर्शनेन च’ इति मोक्षधर्मे।

‘संज्ञासंज्ञ’ इति च। ममात्मा – देह एव, भूतभावनः। ‘महाविभूते माहात्म्यशरीर’ इति हि मोक्षधर्मे॥05॥

यथाऽऽकाशस्थितो नित्यं वायुः सर्वत्रगो महान्।

तथा सर्वाणि भूतानि मत्स्थानीत्युपधारय॥06॥

मत्स्थानि न च मत्स्थानीत्यस्य दृष्टान्तमाह – यथाऽऽकाश स्थित इति।  नह्याकाशस्थितोऽपि वायः स्पर्शाद्याप्नोति॥06॥

सर्वभूतानि कौन्तेय प्रकृतिं यान्ति मामिकाम्।

कल्पक्षये पुनस्थानि कल्पादौ विसृजाम्यहम्॥07॥

प्रकृतिं स्वामवष्टभ्य विसृजामि पुनः पुनः।

भूतग्राममिमं कृत्स्नमवशं प्रकृतेर्वशात्॥08॥

ज्ञानप्रदर्शनार्थं प्रलयादि प्रपञ्चयति – सर्वभूतानीत्यादिना। प्रकृत्यवष्टम्भस्तु यथा कश्चित् समर्थोऽपि पादेन गन्तुं लीलया दण्डमवष्टभ्यः गच्छति।

‘सर्वभूतगणैर्युक्तं नैवं त्वं ज्ञातुमर्हसि’ इति मोक्षधर्मे।

‘सर्वभूतगुणैर्युक्तं दैवं त्वं ज्ञातुमर्हसि’ इति च।

‘विदित्वा सप्तसूक्ष्माणि षडङ्गम् च महेश्वरम्।

प्रधानविनियोगस्थः परं ब्रह्माधिगच्छति’ इति च

‘न कुत्र चिच्छक्तिरनन्तरूपा विहन्यते तस्य महेश्वरस्य।

तथाऽपि मायामधिरुह्य देवः प्रवर्तते सृष्टिविलापनेषु’

इति ऋग्वेदखिलेषु।

‘मय्यनन्तगुणेऽनन्ते गुणतोऽनन्तविग्रहे’ इति भागवते।

‘अथ कस्मादुच्यते परं ब्रह्म बृहति बृंहयति च’ इत्याथर्वणे।

‘पराऽस्य शक्तिर्विविधैव श्रूयते’ इति च।

‘विष्णोर्नु कं वीर्याणि प्रवोचं यः पार्थिवानि विममे रजांसि’

‘न ते विष्णो जायमानो न जातो देव महिम्नः परमन्तमाप’

इत्यादेश्च

प्रकृतेर्वशादवशम् –

‘तमेवैतत्सर्जने सर्वकर्मण्यनन्तशक्तोऽपि स्वमाययैव।

मायावशं चावशं लोकमेतत्  तस्मात्स्रक्षस्यत्सि पासीश विष्णो’

इति गौतमखिलेषु॥07,08॥

न च मां तानि कर्माणि निबद्नन्ति धनञ्जय।

उदासीनवदासीनमसक्तं तेषु कर्मसु॥09॥

उदासीनवत् , नतूदासीनः। तदर्थमाह – आसक्तमिति। ‘अवाक्यनादरः’ इति हि श्रुतिः।

‘द्रव्यं कर्म च कालश्च स्वभावो जीव एव च।

यदनुग्रहतः सन्ति न सन्ति यदुपेक्षया॥इति भागवते।

यस्यासक्त्यैव सर्वकर्मशक्तिः कुतस्तस्य सर्वकर्मबन्ध इति भावः। ‘न कर्मणा वर्धते नो कनीयान्’ इति श्रुतिः। यः कर्मापि नियामयति कथं च तत् तं बद्नाति?॥09॥

मयाऽध्यक्षेण प्रकृतिः सूयते सचराचरम्।

हेतुनाऽनेन कौन्तेय जगद्विपरिवर्तते॥10॥

उदासीनवदिति चेत् स्वयमेव प्रकृतिः सूयत इत्यह आह – मयेति। प्रकृतिसूतिद्रष्टा कर्ताऽहमेवेत्यर्थः। तथा च श्रुतिः –

‘यतः प्रसूता जगतः प्रसूती तोयेन जीवान् व्यससर्ज भूम्याम्। इति॥10॥

अवजानन्ति मां मूढा मानुषीं तनुमाश्रितम्।

परं भावमजानन्तो मम भूतमहेश्वरम्॥11॥

तर्हि केचित् कथं त्वामनजानन्ति ? का च तेषां गतिरिति? आह -अवजानन्तीत्यादिना। मानुषीं तनुं – मूढानां मानुषवत् प्रतीताम्, नतु मनुष्यरूपाम्। उक्तं च मोक्षधर्मे –

‘यत्किञ्चदिह लोके वै देहबद्धं विशांपते।

सर्वं पञ्चभिराविष्टं भूतैरीश्वरबुद्धिजै।

ईश्वरो हि जगत्स्रष्टा प्रभुर्नारायणो विराट्।

भूतान्तरात्मा वरदः सगुणो निर्गुणोऽपि च।

भूतप्रलयमव्यक्तं शुश्रूषुर्नृपसत्तम’ इति।

अवतारप्रसङ्गे चैतदुक्तम्। अतो नावताराश्च पृथक् शङ्क्या।

‘रूपाण्यनेकान्यसृजत् प्रादुर्भावभवाय सः।

वाराहं नारसिंहं च वामनं मानुषं तथा’॥

इति तत्रैव प्रथमसर्गकाल एवावताररूपविभक्त्युक्त्वेः। अतो न तेषां मानुषत्वादिर्विना भ्रान्तिम्। भूतं महदीश्वरं चेति भूतमहेश्वरम्। तथा हि बाभ्रव्यशाखायाम्।

‘अनाद्यनन्तं परिपूर्णरूपमीशं वराणामपि देववीर्यम्’ इति।

‘अस्य महतो भूतस्य निश्वसितम्’ इति च।

‘ब्रह्मपुरोहित ब्रह्मकायिक महाराजिक’ इति च मोक्षधर्मे॥11॥

मोघाशा मोघकर्माणो मोघज्ञाना विचेतसः।

राक्षसीमासुरीं चैव प्रकृतिं मोहिनीं श्रिताः॥12॥

तेषां फलमाह –  मोघाशा इति। वृथाशाः भगवद्वेषिभिराशासित­मामुष्मिकं न किञ्चिदाप्यते। यज्ञादिकर्माणि च तेषां वृथैव। ज्ञानं च। केनापि ब्रह्मरुद्रादिभक्त्याद्युपायेन न कश्चित् पुरुषार्थ आमुष्मिकस्तैराप्यत इत्यर्थः। वक्ष्यति च –

‘तानहं द्विषतः क्रूरान् संसारेषु’ इत्यादि।

मोक्षधर्मे च –

‘कर्मणा मनसा वाचा यो द्विष्याद्विष्णुमव्ययम्।

मज्जन्ति पितरस्तस्य नरके शाश्वतीः समाः।

यो द्विष्याद्विबुधश्रेष्ठं देवं नारायणं हरिम्।

कथं स न भवेद्द्वेष्य आलोकान्तस्य कस्यचित्’ इति।

‘सर्वोत्कृष्टे ज्ञानभक्ती हि यस्य नारायणे पुष्करविष्टराद्ये।

सर्वावमो द्वेशयुतश्च तस्मिन् भ्रूणानन्तघ्नोऽप्यस्य समो न चैव’

इति च सामवेद शाण्डिल्यशाखायाम्।

‘द्वेषाच्चैद्यादयो नृपाः’

‘वैरेण यन्नृपतयः शिशुपालपौण्ड्रसाल्वादयो गतिविलासविलोकनाद्यैः।

ध्यायन्त आकृतधियः शयनासनादौ तत्साम्यमापुरनुरक्तधियः पुनः किम्’

इत्यादि तु भगवतो भक्तप्रियत्वज्ञापनार्थम्, नित्यध्यानस्तुत्यर्थं च। स्वभक्तस्य कदाजिच्छापबलाद्द्वेषिणोऽपि भक्तिफलमेव भगवान् ददातीति। भक्ता एव हि ते पूर्वं शिशुपालादयः। शापबलादेव च द्वेषिणः। तत्प्रश्ने पूर्वपार्षदत्वशापादिकथनाच्चैतज्ज्ञायते। अन्यथा किमिति तदप्रस्तुतमुच्येत? भगवतः साम्यकथनं तु द्वेषिणामपि द्वेषमनिरूप्य पूर्वतनभक्तिफलमेव ददातीति ज्ञापयितुम्। ‘न मे भक्तः प्रणश्यति’ इति वक्ष्यति | न च ‘भावो हि भवकारणम्’ इत्यादि विरोधः द्वेषभाविनां द्वेष एव भवतीति हि युक्तम् | अन्यथा गुरुद्वेषिणोऽपि गुरुत्वं भवतीत्यनिष्टमापद्येत | न चाकृतधीत्वे विशेषः | तेषामेव हिरण्यकशिप्वादीनां पापप्रतीतेः |

‘हिरण्यकशिपुश्चापि भगवन्निन्दया तमः।

विविक्षुरत्यगात् सूनोः प्रह्लादस्यानुभावतः’ इति।

‘यदनिन्दत् पिता मह्यम्’ ‘त्वद्भक्ते मयि चाघवान्’ इत्यारभ्य,

‘तस्मात् पिता मे पूयेत दुरन्ताद्दुस्तरादघात्’

इति प्रह्लादेन भगवतो वरयाचनाच्च। बहुषु ग्रन्थेषु च निषेदः। कुत्रचिदेव तदुक्तिरिति विशेषः। यस्मिंस्तदुच्यते तत्रैव च निषेध उक्तः। महातात्पर्यविरोधश्चोक्तः पुरस्तात्। अयुक्तिमद्ब्यो युक्तिमन्त्येव बलवन्ति वाक्यानि। युक्तयश्चोक्ता अन्येषाम्। न चैतेषां काचिद्गतिः। साम्येऽपि वाक्ययोर्लोकानुकूलाननुकूलयोरनुकूलमेवबलवत्। लोकानुकूलं च भक्तप्रियत्वं नेतरत्। उक्तं च तेषां पूर्वभक्तत्वम्

‘मन्येऽसुरान् भागवतांस्त्र्यधीशे संरम्भमार्गाभिनिविष्टचित्तान्’ इत्यादि।

अतो न भगवद्वेषिणां काचिद्गतिरिति सिद्धम्। द्वेषकारणमाह – राक्षसीमिति॥12॥

महात्मानस्तु मां पार्थ दैवीं प्रकृतिमाश्रिताः।

भजन्त्यनन्यमनसो ज्ञात्वा भूतादिमव्ययम्॥13॥

नेतरे द्विषन्तीति दर्शयितुं देवानाह – महात्मान इत्यादिना॥13॥

सततं कीर्तयन्तो मां यतन्तश्च दृढव्रताः।

नमस्यन्तश्च मां भक्त्या नित्ययुक्ता उपासते॥14॥

ज्ञानयज्ञेन चाप्यन्ये यजन्तो मामुपासते।

एकत्वेन पृथक्त्वेन बहुधा विश्वतोमुखम्॥15॥

सर्वत्रैक एव नारायणः स्थित इत्येकत्वेन। पृथक्त्वेन – सर्वतो वैलक्षण्येन।

‘बहुधा हि तस्य रूपम्’।

‘आभाति शुक्लमिव लोहितमिवाथो नीलमथार्जुनम्’ इति सनत्सुजाते।

‘दैवमेवापरे’ इत्युक्तप्रकारेण बहवो वा बहुधा’॥15॥

अहं क्रतुरहं यज्ञः स्वधाऽहमहमौषधम्।

मन्त्रोऽहमहमेवाज्यमहमग्निरहं हुतम्॥16॥

पिताऽहमस्य जगतो माता धाता पितामहः।

वेद्यं पवित्रमोङ्कार ऋक्साम यजुरेव च॥17॥

प्रतिज्ञातं विज्ञानमाह – अहं क्रतुरित्यादिना। क्रतवोऽग्निष्टोमादयः। यज्ञो – देवतामुद्दिश्य द्रव्यपरित्यागः।

‘उद्दिश्य देवान् द्रव्याणां त्यागो यज्ञ इतीरितः’ इत्यभिधानात्॥17॥

गतिर्भर्ता प्रभुः साक्षी निवासः शरणं सुहृत्।

प्रभवः प्रलयः स्थानं निधानं बीजमव्ययम्॥18॥

गम्यते मुमुक्षुभिरिति गति। तथाहि सामवेदे वासिष्ठशाखायाम्

‘अथ कस्मादुच्यते गतिरिति। ब्रह्मैव गतिस्तद्दि गम्यते पारमुक्तैः’ इति साक्षादीक्षत इति साक्षी। तथाहि बाष्कलशाखायाम् –

‘स साक्षादिदमुद्राक्षीद्यदद्राक्षीत् तत् साक्षिणः साक्षित्वम्’ इति। शरणमाश्रयः संसारभीतस्य –

‘परमं यः परायणम्’ इति ह्युक्तम्।

‘नारायणं महाज्ञेयं विश्वात्मानं परायणम्’ इति च।

संहारकाले प्रकृत्या जगदत्र निधीयत इति निधानम्। तथा ह्यृग्वेदखिलेषु –

‘अपश्यमप्यये मायया विश्वकर्मण्यदो जगन्निहितं शुभ्रचक्षुः’ इति॥18॥

तपाम्यहमहं वर्षं निगृह्णाम्युत्सृजामि च।

अमृतं चैव मृत्युश्च सदसच्चाहमर्जुन॥19॥

सत् –  कार्यं। असत् कारणम् –

‘सदभिव्यक्तरूपत्वात् कार्यमित्युच्यते बुधैः।

असदव्यक्तरूपत्वात् कारणं चापि शब्दितम्’ इति ह्यभिधानात्।

‘असच्च सच्चैव च यद्विश्वं सदसतः परम्’ इति च भारते॥19॥

त्रैविद्या मां सोमपाः पूतपापा यज्ञैरिष्ट्वा स्वर्गतिं प्रार्थयन्ते।

ते पुण्यमासाद्य सुरेन्द्रलोकमश्नन्ति दिव्यान् दिवि देवभोगान्॥20॥

ते तं भुक्त्वा स्वर्गलोकं विशालं क्षीणे पुण्ये मर्त्यलोकं विशन्ति।

एवं त्रयीधर्ममनुप्रपन्ना गतागतं कामकामा लभन्ते॥21॥

तथाऽपि मद्भजनमेवान्यदेवताभजनाद्वरमिति दर्शयति। त्रैविद्या

इत्यादिना॥20-21॥

अनन्याश्चिन्तयन्तो मां ये जनाः पर्युपासते।

तेषां नित्याभियुक्तानां योगक्षेमं वहाम्यहम्॥22॥

अनन्याः- अन्यदचिन्तयित्वा। तथाहि गौतमखिलेषु-

‘सर्वं परत्यज्य मनोगतं यद्विना देवं केवलं शुद्धमाद्यम्। ये चिन्तयन्तीह तमेव धीरा अनन्यास्ते देवमेवाविशन्ति’ इति

‘कामः कालेन महता एकान्तित्वात् समाहितैः।

शक्यो द्रष्टुं स भगवान् प्रभासन्दृश्यमण्डलः’ इति मोक्षधर्मे।

नित्यमभितः सर्वतो युक्तानाम्॥22॥

येऽप्यन्यदेवता भक्ता यजन्ते श्रद्धयाऽन्विताः।

तेऽपि मामेव कौन्तेय यजन्त्यविधिपूर्वकम्॥23॥

तर्हि ‘अहं क्रतुः’ इत्याद्यसत्यमित्यत आह – येऽपीति॥23॥

अहं हि सर्वयज्ञानां भोक्ता च प्रभुरेव च।

न तु मामभिजानन्ति तत्त्वेनातश्च्यवन्ति ते॥24॥

कारणमाह विधिपूर्वकत्वे – अहं हीति॥24॥

यान्ति देवव्रता देवान् पितृ-न्यान्ति पितृव्रताः।

भूतानि यान्ति भूतेज्या यान्ति मद्याजिनोऽपि माम्॥25॥

फलं विविच्याह -यान्तीति॥25॥

पत्रं पुष्पं फलं तोयं यो मे भक्त्या प्रयच्छति।

तदहं भक्त्यपहृतमश्नामि प्रयतात्मनः॥26॥

दुर्बलैस्त्वं पूजयितुमशक्यो महत्त्वादित्याशङ्क्याह – पत्रमिति॥न त्वविहितपत्रादि। तस्यापराधत्वोक्तेर्वाराहादौ। भक्तैवाहं तुष्ट इति भावः।

‘भक्तप्रियं सकललोकनमस्कृतं च’ इति भारते।

‘एतावानेव लोकेऽस्मिन् पुंसः स्वार्थः परः स्मृतः।

एकान्तभक्तिर्गोविन्दे यत् सर्वत्रात्मदर्शनम्’ इति भागवते॥26॥

यत्करोषि यदश्नासि यज्जुहोषि ददासि यत्।

यत्तपस्यसि कौन्तेय तत्कुरुष्व मदर्पणम्॥27॥

अतो यत् करोषि॥27॥

शुभाशुभफलैरेवं मोक्ष्यसे कर्मबन्धनैः।

संन्यासयोगयुक्तात्मा विमुक्तो मामुपैष्यसि॥28॥

समोऽहं सर्वभूतेषु न मे द्वेष्योऽस्ति न प्रियः।

ये भजन्ति तु मां भक्त्या मयि ते तेषु चाप्यहम्॥29॥

तर्हि स्नेहादिमत्त्वादल्पभक्तस्यापि कस्यजिद्बहु फलं ददासि; विपरीतस्यापि कस्यचिद्विपरीतमित्यत आह – समोऽहमिति। तर्हि न भक्तिप्रयोजनमित्यत आह – ये भजन्तीति। मयि ते तेषु चाप्यहमिति मम ते वशास्तेषामहं वश इति। उक्तं च पैङ्गखिलेषु-

‘ये वै भजन्ते परमं पुमांसं तेषां वशः स तु ते तद्वशाश्च’ इति।

तद्वशा एव ते सर्वे सर्वदा। तथाऽपि बुद्धिपूर्वकत्वाबुद्धिपूर्वकत्वेन भेदः। उद्धवादिवत्, शिशुपालादिवच्च। तच्चोक्तं तत्रैव –

‘अबुद्धिपूर्वाद्यो वशस्तस्य ध्यानात् पुनर्वशो भवते बुद्धिपूर्वम्’ इति॥29॥

अपि चेत् सुदुराचारो भजते मामनन्यभाक्।

साधुरेव स मन्तव्यः सम्यग्व्यवसितो हि सः॥30॥

न भवत्येव प्रायशस्तद्भक्तो दुराचारः। तथाऽपि बहुपुण्येन यदि कथंचिद्भवति तर्हि साधुरेव मन्तव्यः॥30॥

क्षिप्रं भवति धर्मात्मा शश्वच्छान्तिं निगच्छति।

कौन्तेय प्रतिजानीहि न मे भक्तः प्रणश्यति॥31॥

मां हि पार्थ व्यपाश्रित्य येऽपि स्युः पापयोनयः।

स्त्रियो वैश्यास्तथा शूद्रास्तेऽपि यान्ति परां गतिम्॥32॥

किं पुनर्ब्राह्मणाः पुण्या भक्त्या राजर्षयस्तथा।

अनित्यमसुखं लोकमिमं प्राप्य भजस्व माम्॥33॥

मन्मना भव मद्भक्तो मद्याजी मां नमस्कुरु।

मामेवैष्यसि युक्त्वैवमात्मानं मत्परायणः॥34॥

॥इति श्रीमद्भगवद्गीतायां नवमोऽध्यायः॥9॥

कुतः? क्षिप्रं भवति धर्मात्मा। देवदेवांशादिष्वेव चैतद्भवति। उक्तं च शाण्डिल्यशाखायाम्-

‘नाविरतो दुश्चरितान्नाभक्तो नासमाहितः।

सम्यग्भक्तो भवेत् कश्चिद्वासुदेवेऽमलाशयः।

देवर्षयस्तदंशाश्च भवन्ति क्व च ज्ञानतः’ इति।

अतोऽन्यः कश्चिद्भवति चेत् डाम्भिकत्वेन सोऽनुमेयः। साधारणपापानां तु सत्सङ्गान्महत्यपि कथञ्चिद्भक्तिर्भवति। साधारणभक्तिर्वेतरेषाम्।

‘स शठमतिरुपायति योऽर्थतृष्णां तमधमचेष्टमवैहि नास्य भक्तम्’

इति हि श्रीविष्णुपुराणे।

‘सा श्रद्धधानस्य विवर्धमाना विरक्तिमन्यत्र करोति पुंसाम्। इति च।

‘वेदाः स्वधीता मम लोकनाथ तप्तं तपो नानृतमुक्तपूर्वम्।

पूजां गुरूणां सततं करोमि परस्य गुह्यं न च भिन्नपूर्वम्।

गुप्तानि चत्वारि यथागमं मे शत्रौ च मित्रे च समोऽस्मि नित्यम्।

तं चापि देवं शरणं प्रपन्न एकान्तभावेन नमाम्यजस्रम्।

एतैर्विशेषैः परिशुद्धसत्त्वः कस्मान्न पश्येयमनन्तमेनम्’

इति मोक्षधर्मे आचारस्य साधनत्वोक्तेश्च। ज्ञानाभावे च सम्यग्भक्त्यभावात्। तथाहि गौतमखिलेषु-

‘विना ज्ञानं कुतो भक्तिः कुतो भक्तिर्विना च तत्’ इति।

‘भक्तिः परे स्वेऽनुभवो विरक्तिरन्यत्र चैतत् त्रिकमेककालः’

इति च भागवते॥31-34॥

इति श्रीमदानन्दतीर्थभगवत्पादाचार्यविरचिते श्रीमद्भगवद्गीताभाष्ये नवमोऽध्यायः॥9॥

आथ दशमोऽध्यायः

उपासनार्थं विभूतीर्विशेषकारणत्वं च केषांचिदनेन अध्यायेनाह-

श्री भगवानुवाच

भूय एव महाबाहो शृणु मे परमं वचः।

यत् तेऽहं  प्रीयमाणाय वक्ष्यामि हितकाम्यया॥01॥

प्रीयमाणाय श्रुत्वा संतोषं प्राप्नुवते॥01॥

न मे विदुः सुरगणाः प्रभवं न महर्षयः।

अहमादिर्हि देवानां महर्षीणां च सर्वशः॥02॥

प्रभवं – प्रभावम्, मदीयां जगदुत्पत्तिं वा। तद्वशत्वात् तस्येत्युच्यते। यद्यस्ति तर्हि देवादयो जानंति सर्वज्ञत्वात्, अतो नास्तीति भावः। ‘अहमादिर्हि’ इति तूत्पत्तिरपि यस्य वशा कुतस्तस्य जनिरिति ज्ञापनार्थम्।  ‘अहं सर्वस्य जगतः प्रभवः’ इति चोक्तम्। उक्तं चैतत् सर्वमन्यत्रापि-

‘को अद्धा वेद क इह प्रवोचत् कुत आजाता कुत इयं विसृष्टिः।

अर्वाग्देवा अस्य विसर्जनेनाथ  को वेद यत आ बभूव’ इति।

‘न तत्प्रभावमृषयश्च देवा विदुः कुतोऽन्येऽल्पधृतिप्रमाणाः’

इति ऋग्वेदखिलेषु।

अन्यस्त्वर्थो ‘योमामजम्’ इति वाक्यादेव ज्ञायते॥12॥

यो मामजमनादिं च वेत्ति लोकमहेश्वरम्।

असंमूढः स मर्त्येषु सर्वपापैः प्रमुच्यते॥03॥

अनश्चेष्टयिता आदिश्च सर्वस्येत्यनादिः। अजत्वेन सिद्धेरितरस्य॥03॥

बुद्धिर्ज्ञानमसंमोहः क्षमा सत्यं दमः शमः।

सुखं दुःखं भवोऽभावो भयं चाभयमेव च॥04॥

तत् प्रथयति – बुद्धिरित्यादिना। कार्याकार्यविनिश्चयो बुद्धिः।

ज्ञानं – प्रतीतिः –

‘ज्ञानं प्रतीतिर्बुद्धिस्तुकार्याकार्यविनिर्णयः’ इत्यभिधानम्। दमः – इंद्रियनिग्रहः। शमः – परमात्मनिष्ठता –

‘शमो मन्निष्ठता बुद्धेर्दम इंद्रियनिग्रहः’ इति हि भागवते॥04॥

अहिंसा समता तुष्टिस्तपो दानं यशोऽयशः।

भवन्ति भावा भूतानां मत्त एव पृथग्विधाः॥05॥

तुष्टिरलं बुद्धिः-

‘अलंबुद्धिस्तथा तुष्टिः’ इत्य इत्यभिधानात्॥05॥

महर्षयः सप्त पूर्वे चत्वारो मनवस्तथा।

मद्भावा मानसा जाता येषां लोक इमाः प्रजाः॥06॥

पूर्वे सप्तर्षयः-

‘मरीचिरत्रङ्गिरसौ पुलस्त्यः पुलहः क्रतुः। वसिष्ठस्य महातेजाः’ इति मोक्षधर्मोक्ताः। ते हि सर्वपुराणेषूच्यन्ते। चत्वारः प्रथमाः स्वायम्भुवाद्याः। तेषां हीमाः प्रजाः। नहि भविष्यतामिमाः प्रजा इति युक्तम्। विभागः प्राधान्यं च प्राथमिकत्वादेव भवति। गौतमाखिलेषु चोक्तम्-

‘स्वायम्भुवं स्वारोचिषं रैवतं च तथोत्तमम्। वेद यः स प्रजावान्’ इति।

पूर्वेभ्यो ह्युत्तरा जायन्त इति च तेषां प्राधान्यम्। अजातेषु च ज्यैष्ठ्यम्। तापसस्य भगवदवतारत्वादनुक्तिः। तच्च भागवते सिद्धम्। मानसत्वं च सर्वेषां मनूनामुक्तं भागवते-

‘ततो मनून् ससर्जान्ते मनसा लोकभावनान्’ इति।

अन्यपुत्रत्वं त्वपरित्वज्यापि शरीरं तद्भवति। प्रमाणं चोभयविधवाक्यान्यथानुपपत्तिरेव। ‘पूर्वे’ इति विशेषणाच्चैतत्सिद्धिः। मत्तो भावो येषां ते मद्भावाः। ये ते ब्रह्मणो मनसा जातास्ते मत्त एव जाता इति भावः॥06॥

एतां विभूतिं योगं च मम यो वेत्ति तत्त्वतः।

सोऽविकम्पेन योगेन युज्यते नात्र संशयः॥07॥

अहं सर्वस्य प्रभवो मत्तः सर्वं प्रवर्तते।

इति मत्वा भजन्ते मां बुधा भावसमन्विताः॥08॥

मच्चित्ता मद्गतप्राणा भोदयन्तः परस्परम्।

कथयन्तश्च मां नित्यं तुष्यन्ति च रमन्ति च॥09॥

तेषां सततयुक्तानां भजतां प्रीतिपूर्वकम्।

ददामि बुद्धियोगं तं येन मामुपयान्ति ते॥10॥

तेषामेवानुकम्पार्थमहमज्ञानजं तमः।

नाशयाम्यात्मभावस्थो ज्ञानदीपेन भास्वता॥11॥

सन्ति च भजन्तः केचिदित्याह – अहमित्यादिना॥11॥

अर्जुन उवाच

परंब्रह्म परंधाम पवित्रं परमं भवान्।

पुरुषं शाश्वतं दिव्यमादिदेवमजं विभुम्॥12॥

ब्रह्म – परिपूर्णम् –

‘अथ कस्मादुच्यते परं ब्रह्म। बृहति बृंहयति च’ इति श्रुतिः।

‘बृह बृंह बृहि वृद्धौ’ इति च पठन्ति।

‘परमं यो महद्ब्रह्म’ इति च। विविधमासीदिति विभुः। तथाहि वारुणशाखायाम् –

‘विभु प्रभु प्रथमं मेहनावत इति। स ह्येव पाभवद्विविधोऽभवत्’ इति।

‘सोऽकामयत बहु स्यां प्रजायेय’ इत्यादेश्च॥12॥

अहुस्त्वामृषयः सर्वे देवर्षिर्नारदस्तथा।

असितो देवलो व्यासः स्वयं चैव ब्रवीषि मे॥13॥

सर्वमेतदृतं मन्ये यन्मां वदसि केशव। न हि ते भगवन् व्यक्तिं विदुर्देवा न दानवाः॥14॥

स्वयमेवात्मनाऽऽत्मानं वेत्थ त्वं पुरुषोत्तम।

भूतभावन भूतेश देवदेव जगत्पते॥15॥

वक्तुमर्हस्यशेषेण दिव्या ह्यात्मविभूतयः।

याभिर्विभूतिभिर्लोकानिमांस्त्वं व्याप्य तिष्ठसि॥16॥

विभूतयो  – विविधभूतयः॥16॥

कथं विद्यामहं योगिंस्त्वां सदा परिचिन्तयन्।

केषु केषु च भावेषु चिन्तोऽसि भगवन्मया॥17॥

विस्तरेणात्मनो योगं विभूतिं च जनार्दन।

भूयः कथय तृप्तिर्हि शृण्वतो नास्ति मेऽमृतम्॥18॥

न जायतेऽर्दयति च संसारं इति जनार्दनः। तथाच बाब्रव्यशाखायाम् –

‘स भूतः स जनार्दन इति स ह्यासीत् स नासीत् सोऽर्दयति’ इति च॥18॥

श्री भगवानुवाच

हन्त ते कथयिष्यामि दिव्या ह्यात्मविभूतयः।

प्राधान्यतः कुरुश्रेष्ठ नास्त्यन्तो विस्तरस्य मे॥19॥

अहमात्मा गुडाकेश सर्वभूताशयस्थितः।

अहमादिश्च मध्यं च भूतानामन्त एव च॥20॥

आदित्यानामहं विष्णुर्ज्योतिषां रविरंशुमान्।

मरीचिर्मरुतामस्मि नक्षत्राणामहं शशी॥21॥

विष्णुः सर्वव्यापित्वप्रवेशित्वादेः।

‘विष्लृ व्याप्तौ’ , ‘विश प्रवेशने’ इति हि पठन्ति।

‘गतिश्च सर्वभूतानां प्रजानां चापि भारत।

व्याप्तौ मे रूदसी पार्थ कान्तिश्चाभ्यधिका मम।

अधिभूतनिविष्टश्च तदिच्चुश्चापि भारत।

क्रमणाच्चाप्यहं पार्थ विष्णुरित्यभिसंज्ञितः’ इति मोक्षधर्मे॥21॥

वेदानां सामवेदोऽस्मि देवानामस्मि वासवः।

इन्द्रियाणां  मनश्चास्मि भूतानामस्मि चेतना॥22॥

रुद्राणां शङ्करश्चास्मि वित्तेशो यक्षरक्षसाम्।

वसूनां पावकश्चास्मि मेरुः शिखरिणामहम्॥23॥

पुरोधसां च मुख्यं मां विद्धि पार्थ बृहस्पतिम्।

सेनानीनामहं स्कन्दः सरसामस्मि सागरः॥24॥

महर्षीणां भृगुरहं गिरामस्म्येकमक्षरम्।

यज्ञानां जपयज्ञोऽस्मि स्थावराणां हिमालयः॥25॥

अश्वत्थः सर्ववृक्षाणां देवर्षीणां च नारदः।

गन्धर्वाणां चित्ररथः सिद्धानां कपिलो मुनिः॥26॥

सुखरूपः पाल्यते लीयते च जगदनेनेति कपिलः –

‘प्रीतिः सुखं कमानंदः’ इत्यभिधानात्।

‘प्राणो ब्रह्म कं ब्रह्म खं ब्रह्म’ इति च।

ऋषिं प्रसूतं कपिलं यस्तमग्रे ज्ञानैर्भिभर्ति जायमानं च पश्येत्। सुखादनन्तात् पालनाल्लापनाच्च यं वै देवं कपिलमुदाहरन्ति’

इति च बाभ्रव्यशाखायाम्॥26॥

उच्छैःश्रवसमश्वानां विद्धि माममृतोद्भवम्।

ऐरावतं गजेन्द्राणां नराणां च नराधिपम्॥27॥

आयुधानामहं वज्रं धेनूनामस्मि कामधुक्।

प्रजनश्चास्मि कन्दर्पः सर्पाणामस्मि वासुकिः॥28॥

अनन्तश्चास्मि नागानां वरुणो यादसामहम्।

पितृ-णामर्यमा चास्मि यमः संयतमामहम्॥29॥

प्रह्लादश्चास्मि दैत्यानां कालः कलयतामहम्।

मृगाणां च मृगेन्द्रोऽहं वैनतेयश्च पक्षिणाम्॥30॥

पवनः पवतामस्मि रामः शस्त्रभृतामहम्।

झषाणां मकरश्चास्मि स्रोतसामस्मि जाह्नवी॥31॥

आनन्दरूपत्वात् पूर्णत्वात् लोकरमणाच्च रामः।

‘आनन्दरूपो निष्परीमाण एष लोकश्चैतस्माद्रमते तेन रामः’

इति शाण्डिल्यशाखायाम्।

रश्च अमश्चेति व्युत्पत्तिः॥31॥

सर्गाणामादिरन्तश्च मध्यं चैवाहमर्जुन।

अध्यात्मविद्या विद्यानां वादः प्रवदतामहम्॥32॥

अक्षराणामकारोऽस्मि द्वन्द्वः सामासिकस्य च।

अहमेवाक्षयः कालो धाताऽहं विश्वतोमुखः॥33॥

मृत्युः सर्वहरश्चाहमुद्भवश्च भविष्यताम्।

कीर्तिः  श्रीर्वाक्च नारीणां स्मृतिर्मेधा धृतिः क्षमा॥34॥

बृहत्साम तथा साम्नां गायत्री छन्दसामहम्।

मासानां मार्गशीर्षोऽहमृतूनां कुसुमाकरः॥35॥

द्यूतं छलयतामस्मि तेजस्तेजस्विनामहम्।

जयोऽस्मि व्ययसायोऽस्मि सत्त्वं सत्त्ववतामहम्॥36॥

वृष्णीनां वासुदेवोऽस्मि पाण्ढवानां धनञ्जयः।

मुनीनामप्यहं व्यासः कवीनामुशना कविः॥37॥

आच्छादयति सर्वं वासयति वसति च सर्वत्रेति वासुः। देवशब्दार्थ उक्तः पुरस्तात्।

‘छादयामि जगद्विश्वं भूत्वा सूर्य इवांशुभिः।

सर्वभूतादिवासश्च वासुदेवस्ततो ह्यहम्’। इति मोक्षधर्मे।

विशिष्टः सर्वस्मादासमन्तात् स एवेति व्यासः। तथा चाग्नेयशाखायाम्।

‘स व्यासो वीति तमं स वै वि सोऽधस्तात् स उत्तरतः स पश्यात् स पूर्वस्मात् स दक्षिणतः स उत्तरत इति’ इति।

‘यच्च किञ्चित् जगत्सर्वं दृश्यते श्रूयतेऽपि वा।

अन्तर्बहिश्च तत् सर्वं व्याप्य नारायणः स्थितः’ इति च॥37॥

दण्डो दमयतामस्मि नीतिरस्मि जिगीषताम्।

मौनं चैवास्मि गुह्यानां ज्ञानं ज्ञानवतामहम् ॥38॥

यच्छापि सर्वभूतानां बीजं तदहमर्जुन।

न तदस्ति विना यत् स्यान्मया भूतं चराचरम्॥39॥

मया विना यद्बूतं स्यात् तन्नास्ति। ‘विश्वरूप अनन्तगते अनन्तभाग अनन्तग अनन्त’ इत्यादि हि मोक्षधर्मे॥39॥

नान्तोऽस्ति मम दिव्यानां विभूतीनां परन्तप।

एष तूद्देशतः प्रोक्तो विभूतेर्विस्तरो मया॥40॥

यद्यद्विभूतिमत्सत्त्वं श्रीमदूर्जितमेव वा।

तत् तदेवावगच्छ त्वं मम तेजोंश सम्भवम्॥41॥

यद्यद्विभूतिमदिति विस्तरः। विष्ण्वादीनि तु स्वरूपाण्येव। अन्यानि तु तेजोंऽशयुक्तानि। तथाच  पैङ्गिखिलेषु –

‘विशेषका रुद्रवैन्येन्द्रदेवराजन्याद्या अंशयुता अन्यजीवाः।

कृष्णव्यासौ रामकृष्णौ च रामकपिलयज्ञप्रमुखाः स्वयं सः’ इति।

‘स एवैको भार्गवदाशरथिकृष्णाद्यास्त्वंशयुता अन्यजीवाः’

इति गौतमखिलेषु।

‘ऋषयो मनवो देवा मनुपुत्रा महौजसः।

कलाः सर्वे हरेरेव सप्रजापतयः स्मृताः।

एते स्वांशकालाः पुंसः कृष्णस्तु भगवान् स्वयम्’॥

इति च भागवते ऋष्यादीनंशयुतत्वेनोक्त्वा वराहादीन् स्वरूपत्वेनाह। तुशब्द एवार्थे। अन्यस्तु विशेषो न कुत्राप्यवगतः। अंशत्वं च तत्राप्यवगतम् ‘उद्बबर्हात्मनः केशौ’ इति। ‘मृडयन्ति’ इति बहुवचनं चायुक्तम्। नह्यन्तराऽन्यदुक्त्वा पूर्वमपरामृश्य तत्क्रियोच्यमाना दृष्टा कुत्रचित्॥41॥

अथवा बहुनैतेन किं ज्ञातेन तवार्जुन।

विष्टभ्याहमिदं कृत्स्नं एकांशेन स्थितो जगत्॥42॥

॥इति श्रीमद्भगवद्गीयां दशमोऽध्यायः ॥10॥

किमिति वक्ष्यमाणप्राधान्यज्ञापनार्थम्। न तूक्तनिष्फलत्वज्ञापनाय। तथा सति नोच्येत।

‘अज्ञात्वैनं सर्वविशेषयुक्तं देवं परं को विमुच्येत बन्धात्’ इति ऋग्वेदखिलेषु।

त्वं तु बहुफलप्राप्तियोग्य इति तवेति विशेषणम्। अन्यस्तुर्थत्वेन प्रसिद्धश्चैकत्र किंशब्दः-

‘रागद्वेषौ यदि स्यातां तपसा किं प्रयोजनम्।

तावुभौ यदि न स्यातां तपसा किं प्रयोजनम्’॥

इत्यादौ प्राधान्यं च सिद्धमेकत्र दर्शनात् सर्वत्र भगवद्दर्शनस्य ‘यो मां पश्यति सर्वत्र’ इत्यादौ॥42॥

इति श्रीमदानन्दतीर्थभगवत्पादाचार्यविरचिते श्रीमद्भगवद्गीताभाष्ये दशमोऽध्यायः॥10॥

अथ एकादशोऽध्यायः

यथा श्रुते ध्यानं शक्यं तथा स्वरूपस्थितिरनेनाध्यायेनोच्यते-

अर्जुन उवाच

मदनुग्रहाय परमं गुह्यमध्यात्मसंज्ञितम्।

यत् त्वयोक्तं वचस्तेन मोहोऽयं विगतो मम॥01॥

भवाप्ययौ हि भूतानां श्रुतौ विस्तरशो मया। त्वत्तः कमलपत्राक्ष माहात्म्यमपि चाव्ययम्॥02॥

एवमेतद्यथाऽऽत्थ त्वमात्मानं परमेश्वर।

द्रष्टुमिच्छामि ते रूपमैश्वरं पुरुषोत्तम॥03॥

मन्यसे यदि तच्छक्यं मया द्रष्टुमिति प्रभो।

योगेश्वर ततो मे त्वं दर्शयात्मानमव्ययम्॥04॥

प्रभुः – समर्थः –

‘नास्तितस्मात् परं भूतं पुरषाद्वै सनातनात्’ इति हि मोक्षधर्मे।

‘प्रभुरीशः समर्थश्च’ इत्यभिधानात्॥04॥

श्री भगवानुवाच

पश्य मे पार्थ रूपाणि शतशोऽथ सहस्रशः।

नानाविधानि दिव्यानि नानावर्णाकृतीनि च॥05॥

पश्यादित्यान् वसून् रुद्रानश्विनौ मरुतस्तथा।

बहून्यदृष्टपूर्वाणि पश्याश्चर्याणि भारत॥06॥

इहैकस्थं जगत् कृत्स्नं पश्याद्य सचराचरम्।

मम देहे गुडाकेश यच्छान्यद्द्रष्टुमिच्छसि॥07॥

न तु मां शक्यसे द्रष्टुमनेनैव स्व चक्षुषा।

दिव्यं ददामि ते चक्षुः पश्य मे योगमैश्वरम्॥08॥

सञ्जय उवाच

एवमुक्त्वा ततो राजन् महायोगेश्वरो हरिः।

दर्शयामास पार्थाय परमं रूपमैश्वरम्॥09॥

हरिः सर्वयज्ञादिभागहारित्वात्-

‘इडोपहूतं गेहेषु हरे भागं क्रतुष्वहम्।

वर्णो मे हरितः श्रेष्ठस्तस्माद्धरिरिति स्मृतः’ इति मोक्षधर्मे॥09॥

अनेकवक्त्रनयनमनेकाद्भुतदर्शनम्।

अनेकदिव्याभरणं दिव्यानेकोद्यतायुधम्॥10॥

दिव्यमाल्याम्भरधरं दिव्यगन्धानुलेपनम्।

सर्वाश्चर्यमयं देवमनन्तं विश्वतोमुखम्॥11॥

सर्वाश्चर्यमयं – सर्वाश्चर्यात्मकम्॥11॥

दिवि सूर्यसहस्रस्य भवेद्युगपदुत्थिता।

यदि भाः सदृशी सा स्याद्भासस्तस्य महात्मनः॥12॥

सहशब्दोऽनन्तवाची। तदपि ‘पाकशासनविक्रमः’इत्यादिवत् प्रत्यायनार्थमेव।तथाहि ऋग्वेदखिलेषु –

‘अनन्तशक्तिः परमोऽनन्तवीर्यः सोऽनन्ततेजाश्च ततस्ततोऽपि’ इति।

महातात्पर्याच्च प्राबल्यम्। न च परिमाणोक्त्या किञ्चित् प्रयोजनम् ॥12॥

तत्रैकस्थं जगत् कृत्स्नं प्रविभक्तमनेकधा।

अपश्यद्देवदेवस्य शरीरे पाण्डवस्तदा॥13॥

ततः स विस्मयाविष्टो हृष्टरोमा धनञ्जयः।

प्रणम्य शिरसा देवं कृताञ्जलिरभाषत॥14॥

अर्जुन उवाच

पश्यामि देवांस्तव देव देहे सर्वांस्तथा भूतविशेषसङ्घान्।

बह्माणमीशं कमलासनस्थमृषींश्च सर्वानुरगांश्च दिव्यान्॥15॥

अनेक बाहूदरवक्त्रनेत्रं पश्यामि त्वां सर्वतोऽनन्तरूपम्।

नान्तं न मध्यं न पुनस्तवादिं पश्यामि विश्वेश्वर विश्वरूप॥16॥

अनेकशब्दोऽनन्तवाची। ‘अनन्तबाहुम्’ इति च वक्ष्यति। ‘सर्वतः पाणिपादं तत्’ इत्यादि च।

‘विश्वतश्चक्षुरुत विश्वतोमुखो विश्वतोबाहुरुत विश्वतस्पात्।

सं बाहुभ्यां धमति सं पतत्र्यैर्द्यावापृथिवी जनयन् देव एकः’ इति ऋग्वेदे।

‘विश्वतश्चक्षुरुत विश्वतोमुखो विश्वतोहस्त उत विश्वतस्पात्।

सं बाहुभ्यां नमति सं पतत्र्यैर्द्यावाभूमी जनयन् देव एकः’ इति यजुर्वेदे च।

विश्वशब्दश्चानन्तवाची-

‘सर्वं समस्तं विश्वं चानन्तं पूर्णमेव च’ इत्यभिधानात्।

‘अनन्तपादं तमनन्तबाहुमनन्तवक्त्रं पुरुरूपमेकम्’

इति च बाभ्रव्यशाखायाम्।

महत्वाद्युक्तिस्तु तदात्मकत्वेनापि भवति। अन्यथा ‘अनादिमत् परं ब्रह्म’ इत्याद्ययुक्तं स्यात्। एकत्रानन्तान्यस्य रूपाणीत्यनन्तरूपः।

अन्यत्र त्वपरिमाण इति। उक्तं ह्युभयमपि

‘परात् परं यन्महतो महान्तम्’,

‘यदेकमव्यक्तमनन्तरूपम्’ इति यजुर्वेदे।

अव्यक्तास्यानन्तत्वादेव महतो महत्त्वेऽपरिमेयत्वं सिद्द्यति।

‘महांतं च समावृत्य प्रधानं समवस्थितम्।

अनन्तस्य न तस्यांतः सङ्ख्यानं चापि विद्यते’ इत्यादित्यपुराणे।

तानि चैकैकानि रूपाण्यनन्तानीति चैकत्र भवन्ति।

असङ्ख्याता ज्ञानकास्तस्य देहाः सर्वे परीमाणविवर्जिताश्च’

इति ह्यृग्वेदखिलेषु।

‘यावान् वा अयमाकाशस्तावानेषोऽन्तर्हृदय आकाशः।

उभे अस्मिन् द्यावापृथिवी अन्तरेव समाहिते।

उभावग्निश्च वायुश्च सूर्यचन्द्रमसावुभौ’ इति च।

‘कृष्णस्य गर्भजगतोऽतिभरावसन्नपार्ष्णिप्रहारपरिरुग्णफणातपत्रम्।

इति च भागवते।

न चैतदयुक्तम्। अचिन्त्यशक्तित्वादीश्वरस्य।‘अचिन्त्याः खलु ये भावा न तांस्तर्केण योजयेत्’ इति श्रीविष्णुपुराणे।

‘नैषा तर्केण मतिरापनेया’ इति च श्रुतिः।

अतिप्रसङ्गस्तु महातात्पर्यवशाद्वाक्यबलाच्चापनेयः। नहि घटवत् कश्चिदपि पदार्थो न दृष्ट इत्येतावता प्रमाणदृष्टः स निराक्रियते। केषुचित् पदार्थेषु वाक्यव्यवस्थाऽचिन्त्यशक्तित्वाभावादङ्गीक्रियते।

‘गुणाः श्रुताः सुविरुद्दाश्च देवे सन्त्यश्रुता अपि नैवात्र शङ्का।

चिन्त्या अचिन्ताश्च तथैव दोषाः श्रुताश्च नाज्ञैर्हि तथा प्रतीताः।

एवं परेऽन्यत्र श्रुताश्रुतानां गुणागुणानां च क्रमाद्व्यवस्था’

इति जाबालखिलश्रुतेश्च।

उपचारत्वपरिहाराय ‘न मध्यम्’ इति। अन्यथाऽऽद्यन्ताभावेनैव तत्सिद्धेः। विश्वरूपः – पूर्णरूपः-

‘स विश्वरूपोऽनूनरूपो यतोऽयं सोऽनन्तो नहि नाशोऽस्ति तस्य’ इति शाण्डिल्यशाखायाम्॥16॥

किरीटिनं गदिनं चक्रिणं च तेजोराशिं सर्वतो दीप्तिमन्तम्।

पश्यामि त्वां दुर्निरीक्ष्यं समन्ता-

दीप्तानलार्कद्युतिमप्रमेयम्॥17॥

अनलार्कद्युतिमित्युक्ते मितत्वशङ्कामपाकरोति – अप्रमेयमिति॥17॥

त्वमक्षरं परमं वेदितव्यं त्वमस्यविश्वस्य परं निधानम्।

त्वमव्ययः शाश्वतधर्मगोप्ता

सनातनस्त्वं पुरुषो मतो मे॥18॥

अनादिमध्यान्तमनन्तवीर्यमनन्तबाहुं शशिसूर्यनेत्रम्।

पश्यामि त्वां दीप्तहुताशवक्त्रं स्वतेजसा विश्वमिदं तपन्तम्॥19॥

शशिसूर्यनेत्रमित्यपि’अहं क्रतुः’ इत्यादिवत्।

‘तदङ्गजाः सर्वसुरादयोऽपि तस्मात् तदङ्गेत्यृषिभिः स्तुतास्ते’

इति ऋग्वेदखिलेषु।

‘चन्द्रमा मनसो जातश्चक्षोः सूर्यो अजायत’ इति च।

बहुरूपत्वाद्बह्वाश्रितत्त्वं च तेषां युक्तम्॥19॥

द्यावापृथिव्योरिदमन्तरं हि व्याप्तं त्वयैकेन दिशश्च सर्वाः।

दृष्ट्वाऽद्भुतं रूपमुग्रं तवेदं

लोकत्रयं प्रव्यथितं महात्मन्॥20॥

‘मातापित्रोरन्तरङ्गः स एकरूपेण चान्यैः सर्वगतः स एकः’

इति वारुणश्रुतेरेकेन रूपेण द्यावापृथिव्योरन्तरं व्याप्नोतीति। ‘पश्य मे पार्थ रूपाणि’ इति बहूनि हि रूपाणि प्रतिज्ञातानि। मातापितरौ च पृथिवीद्यावौ ‘मा नो माता पृथिवी दुर्मतौ धात् ‘ ‘मधु’ द्यौरस्तु नः पिता’ इत्यादि प्रयोगात्। न तु नियमतो भयप्रदं तत्स्वरूपम्। नारदस्य तदभावात्। केषांचित् तथा दर्शयति भगवान्।

‘प्रीयन्ति केचित् तस्य रूपस्य दृष्टौ विभेति कश्चिदभ्यसे सर्वतृप्तिः’

इति हि वारुणशाखायाम्।

न तु तं सर्वे पश्यन्ति अदृष्ट्वाऽपि तन्निरूप्य भये द्रष्टुस्तथा प्रतिभाति।

तथाच गौतमखिलेषु –

दृष्ट्वा देवं मोदमाना अदृष्ट्वाऽप्येतद्भयाद्बिभ्यतो दृष्टवत् ते।

पश्यन्ति तन्न्यस्तचक्षुर्मुखांस्तु तस्मिन्नेवैते मनसो गतत्वात्’ इति॥20॥

अमी हि त्वां सुरसङ्घा विशन्ति केचिद्भीताः प्राञ्जलयो गृणन्ति।

स्वस्तीत्युक्त्वा महर्षिसिद्ध संघाः स्तुवन्ति त्वां स्तुतिभिः पुश्कलाभिः॥21॥

रुद्रादित्या वसवो ये च साध्या विश्वेऽश्विनौ मरुतश्चोष्मपाश्च।

गन्धर्वयक्षासुरसिद्धसङ्घा वीक्षन्ते त्वां विस्मिताश्यैव सर्वे॥22॥

रूपं महत्ते बहुवक्त्रनेत्रं महाबाहो बहुबाहूरुपादम्।

बहूदरं बहुदंष्ट्राकराळं

दृष्ट्वा लोकाः प्रव्यथितास्तथाऽहम्॥23॥

नभःस्पृशं दीप्तमनेकवर्णं व्यात्ताननं दीप्तविशालनेत्रम्।

दृष्ट्वाहि त्वां प्रव्यथितान्तरात्मा धृतिं न विन्दामि शमं च विष्णो॥24॥

दंष्ट्राकराळानि च ते मुखानि दृष्ट्वैव कालानळसन्निभानि।

दिशो न जाने न लभे च शर्म प्रसीद देवेश जगन्निवास॥25॥

अमी च त्वां धृतराष्ट्रस्य पुत्राः सर्वे सहैवावनिपालसङ्घैः।

भीष्मो द्रोणः सूतपुत्रस्तथाऽसौ

सहास्मदीयैरपि योधमुख्यैः॥26॥

वक्त्राणि ते त्वरमाणा विशन्ति दंष्ट्राकराळानि भयानकानि।

केचिद्विलग्ना दशनान्तरेषु सन्दृश्यन्ते चूर्णितैरुत्तमाङ्गैः॥27॥

यथा नदीनां बहवोऽम्बुवेगाः समुद्रमेवाभिमुखा द्रवन्ति।

तथा तवामि नरलोकवीरा विशन्ति वक्त्राण्यभिविज्वलन्ति॥28॥

यथा प्रदीप्तं ज्वलनं पतङ्गा विशन्ति नाशाय समृद्धवेगाः।

तथैव नाशाय विशन्ति लोकाः स्तवापि वक्त्राणि समृद्धवेगाः॥29॥

लेलिह्यसे ग्रसमानः समन्तात् ल्लोकान् समग्रान् वदनैर्ज्वलद्भिः।

तेजोभिरापूर्य जगत्समग्रं भासस्तवोग्राः प्रतपन्ति विष्णोः॥30॥

आख्याहि मे को भवानुग्ररूपो नमोऽस्तु ते देववर प्रसीद।

विज्ञातुमिच्छामि भवन्तमाद्यं न हि प्रजानामि तव प्रवृत्तिम्॥31॥

धर्मान्तरज्ञानार्थमेव को भवानिति पृच्छति। यथा कश्चित् किञ्चिन्नामाधिकं जानन्नपि जातिज्ञानार्थं पृच्छति कस्त्वमिति। यदि तमेव न जानाति तर्हि विष्णावित्येव सम्बोधनं न स्यात्। ‘त्वमक्षरं’ इत्यादि च॥31॥

श्रीभगवानुवाच

कालोऽस्मि लोकक्षयकृत् प्रवृद्धो लोकान् समाहर्तुमिह प्रवृत्तः। ऋतेऽपि त्वां न भविष्यन्ति सर्वे येऽवस्थिताः प्रत्यनीकेषु योधाः॥32॥

कालशब्दो जगद्बन्दनच्छेदनज्ञानादिसर्वभगवद्धर्मवाची। ‘कल बन्धने’ ‘कल च्छेदने’ ‘कल ज्ञाने’ ‘कल कामधेनुः’ इति च पठन्ति। प्रसिद्देश्च स शब्दो भगवति।

‘नियतं कालपाशेन बद्धं शक्र विकत्थसे।

अयं स पुरुषः श्यामो लोकस्य हरति प्रजाः।

बद्ध्वातिष्ठति मां रौद्रः पशून् रशनया यथा’

इति मोक्षधर्मे विष्णुना बद्धो बलिर्वक्ति।

‘विष्णौ चाधीश्वरे चित्तं धारयन् कालविग्रहे’ इति हि भागवते।

प्रवृद्धः  – परिपूर्णोऽनादिर्वा। ‘ऋतं च सत्यं चाभीद्धात्’ इति हि श्रुतिः। ‘एतन्महद्बूतमनन्तम्’ इति च।

‘प्र विष्णुरस्तु तवसस्तवीयान् त्वेषं ह्यस्य स्थविरस्य नाम’ इति च।

नतु वर्धनम् –

‘नासौ जजान न मरिष्यति नैधतेऽसौ’ इति हि भागवते।

‘यस्यं दिव्यं हि तद्रूपं क्षीयते वर्धते न च’ इति मोक्षधर्मे।

‘न कर्मणा’ इति तु कर्मणाऽपि न , किमु स्वयमिति। लोकान् समाहर्तुमिह विशेषेण प्रवृत्तः। भ्रातादींश्चर्त इत्यपिशब्दः प्रत्यनीकत्वं तु परस्परतया। सर्वेऽपि हि न भविष्यन्ति। अक्षोहिण्यादिभेदेन बहुवचनं च युक्तं॥32॥

तस्मात्वमुत्तिष्ठ यशो लभस्व जित्वा शत्रून् भुङ्क्ष्व राज्यं समृद्धम्।

मयैवैते निहताः पूर्वमेव निमित्तमात्रं भव सव्यसाचिन्॥33॥

द्रोणं च भीष्मं च जयद्रतं च कर्णं तथाऽन्यानपि योधवीरान्।मया हतांस्त्वं जहि मा व्यथिष्ठा

युध्यस्व जेतासि रणे सपत्नान्॥34॥

योऽस्य शिरश्चिन्नं भूमौ पातयति तच्छिरो भेत्स्यतीति तत्पितुर्वराज्जयद्रथो विशेषेणोक्तः। सवरा वासवी शक्तिरिति कर्णः॥34॥

सञ्जय उवाच

एतच्छृत्वा वचनं केशवस्य कृताञ्जलिर्वेपमानः किरीटी।

नमस्कृत्वा भूय एवाह कृष्णं सगद्गदं भीतभीतः प्रणम्य॥35॥

अर्जुन उवाच

स्थाने हृषीकेश तव प्रकीर्त्या जगत्प्रहृष्यत्यनुरज्यते च।

रक्षांसि भीतानि दिशो द्रवन्ति सर्वे नमस्यन्ति च सिद्धसङ्घाः॥36॥

यदेतद्वक्ष्यमाणं तत् स्थाने युक्तमेवेत्यर्थः। अग्निषोमाद्यन्त­र्यामितया जगद्दर्षणात् हृषीकेशः। केशत्वं त्वंशूनां तन्नियन्तृत्वादेः। प्रमाणं तु ‘शशिसूर्यनेत्रम्’ इत्यत्रोक्तम्। हृषीकाणामिन्द्रि­याणामीशत्वाच्च हृषीकेशः। तेषां विशेषत ईशत्वं च ‘यः प्राणे तिष्ठन्’ इत्यादौ सिद्धम्। ‘न मे हृषीकाणि पतन्त्यसत्पथे’ इत्यादि प्रयोगाच्च।

इतरोऽर्थो मोक्षधर्मे सिद्धः –

‘सूर्यचन्द्रमसौ शश्वत् केशैर्मे अंशुसंज्ञितैः।

बोधयन् स्थापयंश्चैव जगदुत्पद्यते पृथक्।

बोधनात् स्थापनाच्चैव जगतो हर्षसम्भवात्।

अग्निषोमकृतैरेभिः कर्मभिः पाण्डुनन्दन।

हृषीकेशोऽहमीशानो वरदो लोकभावनः’ इति॥36॥

कस्माच्च ते न नमेरन् महात्मन् गरीयसे ब्रह्मणोऽप्यादिकर्त्रे।

अनन्त देवेश जगन्निवास त्वमक्षरं सदसत्तत्परं यत्॥37॥

कथं स्थान इति ? तदाह – कस्मादित्यादिना। पूर्णश्चासौ आत्मा चेति महात्मा। आत्मशब्दश्चोक्तो भारते –

‘यच्चाप्नोति यदादत्ते यच्चात्ति विषयानिह।

यच्चास्य सन्ततो भावस्तस्मादात्मेति भण्यते’ इति।

तत्परं – सदसतोः परम्।

‘असच्च सच्चैव च यद्विश्वं सदसतः परम्’ इति च भारते॥37॥

त्वमादिदेवः पुरुषः पुराणस्त्वमस्य विश्वस्य परं निधानम्।

वेत्ताऽसि वेद्यं च परं च धाम त्वया ततं विश्वमनन्तरूप॥38॥

वायुर्यमोऽग्निर्वरुणः शशाङ्कः प्रजापतिस्त्वं प्रपितामहश्च।

नमो नमस्तेऽस्तु सहस्रकृत्वः पुनश्च भूयोऽपि नमो नमस्ते॥39॥

नमः पुरस्तादथ पृष्ठतस्ते नमोऽस्तु ते सर्वत एव सर्व।

अनन्तवीर्यामितविक्रमस्त्वं सर्वं समाप्नोषि ततोऽसि सर्व॥40॥

सखेति मत्वा प्रसभं यदुक्तं हे कृष्ण हे यादव हे सखेति।

अजानता महिमानं तवेदं मया प्रमादात् प्रणयेन वापि॥41॥

यच्चापहासार्थमसत्कृतोऽसि विहारशय्यासनभोजनेषु।

एकोऽथवाप्यच्युत तत् समक्षं

तत् क्षामये त्वामहमप्रमेयम्॥42॥

एकस्त्वमेव कारयिता नान्योऽस्ति अथापि॥42॥

पितासि लोकस्य चराचरस्य त्वमस्य पूज्यश्च गुरुर्गरीयान्।

न त्वत्समोऽस्त्यभ्यधिकः कुतोऽन्यो लोकत्रयेऽप्यप्रतिमप्रभाव॥43॥

तस्मात् प्रणम्य प्रणिधाय कायं प्रसादये त्वामहमीशमीड्यम्।

पितेव पुत्रस्य सखेव सख्युः

प्रियः प्रियायार्हसि देव सोढुम्॥44॥

अदृष्टपूर्वं हृषितोऽस्मि दृष्ट्वा भयेन च प्रव्यथितं मनो मे।

तदेव म दर्शय देवरूपं प्रसीद देवेश जगन्निवास॥45॥

करीटिनं गदिनं चक्रहस्तमिच्छामि त्वां द्रष्टुमहं तथैव।

तेनैव रूपेण चतुर्भुजेन  सहस्रबाहो भव विश्वमूर्ते॥46॥

श्री भगवानुवाच

मया प्रसन्नेन तवार्जुनेदं रूपं परं दर्शितमात्मयोगात्।

तेजोमयं विश्वमनन्तमाद्यं यन्मे त्वदन्येन न दृष्टपूर्वम्॥47॥

न वेदयज्ञाध्ययनैर्न दानैर्न च क्रियाभिर्न तपोभिरुग्रैः।

एवंरूपं शक्यं अहं नृलोके द्रष्टुं त्वदन्येन कुरुप्रवीर॥48॥

मा ते व्यथा मा च विमूढभावो

दृष्ट्वारूपं घोरमीदृङ्ममेदम्।

व्यपेतभीः प्रीतमनाः पुनस्त्वं तदेव मे रूपमिदं प्रपश्य॥49॥

सञ्जय उवाच

इत्यर्जुनं वासुदेवस्तथोक्त्वा स्वकं रूपं दर्शयामास भूयः।

आश्वासयामास च भीतमेनं

भूत्वा पुनः सौम्यवपुर्महात्मा॥50॥

स्वकं रूपं तु भ्रान्तप्रतीत्या। अन्यथा तदपि स्वकमेव। प्रमाणानि तूक्तानि पुरस्तात्॥50॥

॥इति श्रीमदानन्दतीर्थभगवत्पादाचार्यविरचिते श्रीमद्भगवद्गीताभाष्ये एकोदशोऽध्यायः॥11॥

अर्जुन उवाच

दृष्ट्वेदं मानुषं रूपं तव सौम्यं जनार्धन।

इदानीमस्मि संवृत्तः सचेताः प्रकृतिं गतः॥51॥

श्रीभगवानुवाच

सुदुर्दर्शमिदं रूपं दृष्टवानसि यन्मम।

देवा अप्यस्य रूपस्य नित्यं दर्शनकाङ्क्षिणः॥52॥

नाहं वेदैर्न तपसा न दानेन न चेज्यया।

शक्य एवंविधो द्रष्टुं दृष्टवानसि मां यथा॥53॥

भक्त्या त्वनन्यया शक्य अहमेवंविधोऽर्जुन।

ज्ञातुं द्रष्टुं च तत्त्वेन प्रवेष्टुं च परन्तप॥54॥

मत्कर्मकृन्मत्परमो मदभक्तः सङ्गवर्जितः।

निर्वैरः सर्वभूतेषु यः स मामेति पाण्डव॥55॥

॥इति श्रीमद्भगवद्गीतायामेकादशोऽध्यायः॥11॥

अथ द्वादशोऽध्यायः

अव्यक्तोपासनाद्भगवदुपासनस्योत्तमत्वं प्रदर्श्य तदुपायं प्रदर्शयत्य­स्मिन्नध्याये –

अर्जुन उवाच

एवं सततयुक्ता  ये भक्तास्त्वां पर्युपासते।

ये चाप्यक्षरमव्यक्तं तेषां के योगवित्तमाः॥01॥

तदुपासनमपि मोक्षसाधनं प्रतीयते –

‘श्रियं वसाना अमृतत्वमायन् भवन्ति सत्या समिधा मितद्रौ’ इति।

‘अनाद्यनन्तं महतः परं ध्रुवं निचाय्य तं मृत्युमुखात् प्रमुच्यते’ इति च। अव्यक्तं च महतः परम् –

‘महतः परमव्यक्तम्’ इत्युक्तपरामर्शोपपत्तेः।

‘उपास्य तां श्रियमव्यक्तसंज्ज्ञां भक्त्या मर्त्यो मुच्यते सर्वबन्धैः’

इति सामवेद अग्निवेश्यशाखायाम्।

महच्च माहात्म्यं तस्या वेदेषूच्यते –

‘चतुष्कपर्दा युवतिः सुपेशा घृतप्रतीका वयुनानि वस्ते।

तस्यां सुपर्णा वृषणा निषेदतुर्यत्र देवा दधिरे भागधेयम्’ इति।

‘चतुःशिखण्डा युवतिः सुपेशा घृतप्रतीका वयुनानिवस्ते’ इति च।

‘अहं रुद्रेभिर्वसुभिष्चराम्यहमादित्यैरुत विश्वदेवैः’ इत्यारभ्य,

‘अहं राष्ट्री सङ्गमनी वसूनां चिकितुषी प्रथमा यज्ञियानाम्।

तां मा देवा व्यदधुः पुरुत्रा भूरि स्थात्रां भूर्यावेशयन्तीम्।

मया सो अन्नमत्ति यो वि पश्चति यः प्राणिति य ईं शृणोत्युक्तम्।

अमन्तवो मां त उप क्षियन्ति श्रुधि श्रुत श्रद्धिवं ते वदामि’,

यं कामये तं तमुग्रं कृणोमि तं ब्रह्माणं तमृषिं तं सुमेधाम्।

अहं रुद्राय धनुरा तनोमि ब्रह्मद्विषे शरवे हन्त वा उ,

अहं सुवे पितरमस्य मूर्धन् मम योनिरप्स्वांऽतः समुद्रे

परो दिवा पर एना पृथिव्यै तावती महिना सं बभूव इत्यादि च।

‘त्वया जुष्टः ऋषिर्भवति देवि त्वया ब्रह्मा गतश्रीरुत त्वया’ इति च

इति शङ्का कस्यचिद्भवति। अतो जानन्नपि सूक्ष्मयुक्तिज्ञानार्थं पृच्छतिएवमिति। एवंशब्देन दृष्टश्रुतरूपं ‘मत्कर्मकृत्’ इत्यादिप्रकाराश्च परामृश्यते।

अव्यक्तं – प्रकृतिः ‘महतः परमव्यक्तम्’ इति प्रयोगात्।

‘यत् तत् त्रिगुणमव्यक्तं नित्यं सदसदात्मकम्।

प्रधानं प्रकृतिं प्राहुरविशेषं विशेषवत्’ इति भागवते।

अक्षरं च तत् ‘अक्षरात् परतः परः’ इति श्रुतेः

परं तु ब्रह्म नहि भगवतोऽन्यत् – ‘आनन्दमानन्दमयो वसाने सर्वात्मके ब्रह्मणि वासुदेवे’ इति भागवते।

रूपं चेदृशं साधितं पुरस्तात्। उपासनं च तथैव कार्यम्-

‘सहस्रशीर्षा पुरुषः सहस्राक्षः सहस्रपात्’ इत्यारभ्य,

‘तमेवं विद्वानमृत इह भवति नान्यः पन्था अयनाय विद्यते’

इति हि साभ्यासा। आदित्यवर्णत्वादिश्च न वृथोपचारत्वेनाङ्गीकार्यः।

तथा च सामवेदे सौकरायणश्रुतिः –

‘स्थाणुर्ह वै प्राजापत्यः। स प्रजापतिं पितरमेत्योवाच। मुमुक्षुभिः राधुभिः पूतपापैः किमुह वै तारकं तारवाच्यम्। ध्यानं च तस्याप्तरुचेः कथं स्याद्ध्येयश्च कः पुरुषोऽलोमपाद इति। तं होवाच। एष वै विष्णुस्तारकोऽलोमपादो ध्यानं च तस्याप्तरुचेर्वदामि। सोऽनन्तशीर्षो बहुवर्णः सुवर्णो ध्येयः स वै लोहितादित्यवर्णः। श्यामोऽथवा हृदये सोऽष्टबाहुरनन्तवीर्योऽनन्तबलः पुराणः’ इत्यादि।

अरूपत्वादेस्तु गतिरुक्ता। पुरुषभेदश्च प्रश्नादौ प्रतीयते ‘त्वां पर्युपासते, ये चाप्यक्षरम्’ इत्यादौ॥01॥

श्री भगवानुवाच

मय्यावेश्य मनो ये मां नित्ययुक्ता उपासते।

श्रद्धया परयोपेतास्ते मे युक्ततमा मताः॥02॥

यो त्वक्षरमनिर्देश्यमव्यक्तं पर्युपासते।

सर्वत्रगमचिन्त्यं च कूटस्थमचलं धृवम्॥03॥

संन्नियेम्येन्द्रियग्रामं सर्वत्र समबुद्धयः।

ते प्राप्नुवन्ति मामेव सर्वभूतहिते रताः॥04॥

भवन्तु त्वदुपासका एवोत्तमाः। इतरेषां तु किं फलमित्यत आह – ये त्वित्यादिना। अनिर्देश्यत्वं चोक्तं भागवते मायायाः-

‘अप्रतर्क्यादनिर्देश्यादिति केष्वपि निश्चयः’ इति।

ईश्वरस्तु दैवशब्देनोक्तः  ‘दैवमन्येऽपरे’ इत्यत्र। उक्तं च सामवेदे काषायणश्रुतौ –

‘नासदासीन्नो सदासीत् तदानीमिति। न महाभूतं नोपभूतं

तदाऽऽसीत्’ इत्यारभ्य ‘तम आसीत् तमसा गूळ्हमग्रे’ इति।

‘तमो ह्यव्यक्तमजरमनिर्देश्यमेषा ह्येव प्रकृतिः’ इति।

सर्वगाऽचिन्त्यादिलक्षणा च सा। तथाहि मोक्षधर्मे –

‘नारायणगुणाश्रयादजरादतीन्द्रियादग्राह्यादसम्भवत असत्यादहिंस्राल्ललामाद्द्वितीयप्रवृत्तिविशेषादवैरादक्षयादमरादक्षरादमूर्तितः सर्वस्याः सर्वकर्तुः शाश्वततमसः’ इति।

‘आसीदिदं तमोभूतमप्रज्ञातमलक्षणम्।

अप्रतर्क्यमविज्ञेयं प्रसुप्तमिव सर्वतः’ इति च मानवे।

‘कूटस्थोऽक्षर  उच्यते’ इति वक्ष्यति। कूट आकाशे स्थिता कूटस्था

‘आकाशसंस्थिता त्वेषा ततः कूटस्थिता मता’ इति ह्यृग्वेदखिलेषु।

‘सा सर्वगा निश्चला लोकयोनिः सा चाक्षरा विश्वगा विरजस्का’

इति च सामवेदे गौपवनशाखायाम्॥03, 04॥

क्लेशोऽधिकतरस्तेषामव्यक्तासक्तचेतसाम्।

अव्यक्ता हि गतिर्दुःखं देहवद्भिरवाप्यते॥05॥

कथं तर्हि त्वदुपासकानामुत्तमत्वमित्यत आह – क्लेश इति। अव्यक्तागतिर्दुःखं ह्यवाप्यते। गतिः – मार्गः। अव्यक्तोपासनद्वारको मत्प्राप्तिमार्गो दुःखमाप्यत इत्यर्थः। अतिशयोपासनसर्वेन्द्रियाति­नियमनसर्व­समबुद्धि­सर्वभूतहितेरतत्वातिसुष्ठ्याचारसम्यग्विष्णुभक्त्यादिसाधनसन्दर्भमृते नाव्यक्तापरोक्ष्यम्। तदृते च  विष्णुप्रसादः। सत्यपि तस्मिन् न सम्यग्बगवदुपासनमृते। नर्ते च तं मोक्षः। विनाऽप्यव्यक्तोपासनं भवत्येव भगवदुपासकानां मोक्ष इति क्लेशिष्ठोऽयं मार्ग इति भावः। तथाऽप्यपरोक्षीकृतव्यक्तानां सुकरं भगवदुपासनमित्येतावत्

प्रयोजनम्। तत्रापि योऽव्यक्तापरोक्ष्ये प्रयासस्तावता प्रयासेन यदि भगवन्तमुपास्ते, ऊनेन वा, तदा भगवदापरोक्ष्यमेव भवतीति द्वितीयमधिकम्। इन्द्रियसंयमनाद्यूनभावे सति उपासकस्यापि देवी नातिप्रसादमेति। देवस्तु तानि साधनानि भक्तिमतः स्वयमेवाप्रयत्नेन ददातीति चातिसौकर्यमिति भक्तानां भगवदुपासने। इतरत्र क्लेशोऽधिकतरः। तदेतत् सर्वं ‘पर्युपासते’ ‘सन्नियम्य’ ‘अधिकतरः’ इति परि, सं, तरष् शब्द्यैः प्रतीयते। सामवेदे माधुच्छन्दसशाखायां चोक्तम् –

‘भक्ताश्च येऽतीव विष्णावतीव जितेन्द्रियाः सम्यगाचरयुक्ताः।

उपासते तां समबुद्धयश्च तेषां देवी दृश्यते नेतरेषाम्।

दृष्टा च सा भक्तिमतीव विष्णौदत्वोपास्तौ सर्वविघ्नांश्चिनत्ति।

उपास्य तं वासुदेवं विदित्वा ततस्ततः शान्तिमत्यन्तमेति’ इति

उक्तं च सामवेदे आयास्यशाखायाम्-

‘प्रसन्नो भविता देवः सोऽव्यक्तेन सहैव तु।

यावता तत्प्रसादो हि तावतैव न संशयः।

न तत्प्रसादमात्रेण प्रीयते स महेश्वरः।

तस्मिन् प्रीते तु सर्वस्य प्रीतिस्तु भवति ध्रुवम्।

यद्यप्युपासनाधिक्यं तथाऽपि गुणदो हि सः।

मुक्तिदश्च स एवैको नाव्यक्तादेस्तु कश्चन’ इति।

‘ममात्मभावमिच्छन्तो यतन्ते परमात्मना’

इति च मोक्षधर्मे श्रीवचनम्।

‘धर्मनित्ये महाबुद्धौ ब्रह्मण्ये सत्यवादिनि।

प्रश्रिते दानशीले च सदैव निवसाम्यहम्’ इति च

महतः परं तु ब्रह्मैव। तथाहि भगवता सयुक्तिकमभिहितम् –

‘वदतीति चेन्न प्राज्ञो हि’ ‘त्रयाणामेव चैवमुपन्यासः प्रश्नश्च’ इत्यादि। तमिति पुल्लिङ्गाच्चैतत्सिद्धिः। महतः परत्वं त्वव्यक्तपरस्य भवत्येव। तथाचाग्निवेश्यशाखायाम् –

‘अनाद्यनन्तं महतः परं ध्रुवम्’ इति।

‘परो हि देवः पुरुहूतो महत्तः इति’ इति।

न चाव्यक्तस्वरूपं भगवता निषिद्धम्। भारतादौ साधितत्वात्। ‘शरीररूपकविन्यस्तगृहीतेः’ इत्यादौ साङ्ख्यप्रसिद्धं प्रधानं निषिद्ध्य वैदिकमव्यक्तमेवोक्तम्। तथाच सौकरायणश्रुतिः –

‘शरीररूपिका साऽशरीरस्य विष्णोर्यतः प्रिया सा जगतः प्रसूतिः’ इति। सुव्रतानां क्षिप्रं महदैश्वर्यं देवी ददाति न देव इति विशेषः।

‘सुवर्णवर्णां पद्मकरां च देवीं सर्वेश्वरीं व्याप्तजडां च बुद्ध्वा।

सैवेति वै सुव्रतानां तु मासान्महाविभूतिं श्रीस्तुदद्यान्नदेवः’

इति ऋग्वेदखिलेषु॥05॥

ये तु सर्वाणि कर्माणि मयि संन्यस्य मत्पराः।

अनन्येनैव योगेन मां ध्यायन्त उपासते॥06॥

मदुपासकानां भक्तानां न कश्चित् क्लेश इति दर्शयति – ये त्वित्यादिना। उक्तं च सौकरायणश्रुतौ –

‘उपासते ये पुरुषं वासुदेवमव्यक्तादेरीप्सितं किं नु तेषाम्’ इति।

‘तेषामेकान्तिनः श्रेष्ठास्ते चैवानन्यदेवताः।

अहमेव गतिस्तेषां निराशीः कर्मकारिणम्’

इति मोक्षधर्मे॥06॥

तेषामहं समुद्धर्ता मृत्युसंसारसागरात्।

भवामि न चिरात् पार्थ मय्यावेशितचेतसाम्॥07॥

मय्येव मन आधत्स्व मयि बुद्धिं निवेशय।

निवसिष्यसि मय्येव अत ऊर्ध्वं न संशयः॥08॥

अथ चित्तं समाधातुं न शक्नोषि मयि स्थिरम्।

अभ्यासयोगेन  ततो मामिच्छाप्तुं धनञ्जय॥09॥

अभ्यासेऽप्यसमर्थोऽसि  मत्कर्मपरमो भव।

मदर्थमपि कर्माणि कुर्वन् सिद्धिमवाप्स्यसि॥10॥

अथैतदप्यशक्तोऽसि कर्तुं मद्योगमाश्रितः।

सर्वकर्मफलत्यागं ततः कुरु यतात्मवान्॥11॥

श्रेयो हि ज्ञानमभ्यासात् ज्ञानाध्ध्यानं विशिष्यते।

ध्यानात् कर्मफलत्यागास्त्यागाच्छान्तिरनन्तरम्॥12॥

आज्ञानपूर्वादभ्यासाज्ञानमेव विशिष्यते। ज्ञानमात्रात् सज्ञानं ध्यानम्। तथाच सामवेदे अनभिम्लातशाखायाम् –

‘अधिकं केवलाभ्यासाज्ज्ञानं तत्सहितं ततः।

ध्यानं ततश्चापरोक्ष्यं ततः शान्तिर्भविष्यति’ इति।

‘ध्यानात् कर्मफलत्यागः’ इति तु स्तुतिः। अन्यथा कथम् ‘असमर्थोऽसि इत्युच्येत?

‘तयोऽस्तु कर्मसन्न्यासात् कर्मयोगो विशिष्यते’ इति चोक्तम्।

‘सर्वाधिकं ध्यानमुदाहरन्ति ध्यानाधिके ज्ञानभक्ति परात्मन्।

कर्मफलाकाङ्क्षमथो विरागस्त्यागश्च न ध्यानकलाफलार्हः’

इति काषायणशाखायाम्।

वाक्यसाम्येऽप्यसमर्थविषयत्वोक्तेस्तात्पर्याभाव इतरत्र प्रतीयते। ध्यानादिप्राप्तिकारणत्वाच्चत्यागस्तुतिर्युक्ता। केवलाद्ध्यानात् फलत्यागयुक्तं ध्यानमधिकम्। ध्यानयुक्तस्त्याग एव चात्रोक्तः। अन्यथा कथं ‘त्यागाच्छान्तिरनन्तरम्’ इत्युच्यते? कथं च ध्यानादाधिक्यम्।  तथाच गौपवनशाखायाम् –

‘ध्यानात् तु केवलात् त्यागयुक्तं तदधिकं भवेत्’ इति।

नहि त्यागमात्रानन्तरमेव मुक्तिर्भवति। भवति च ध्यानयुक्तात्। केवलत्यागस्तुतिरेवमपि भवति। यथा ‘अनेन युक्तो जेता, नान्यथा’ इत्युक्ते॥12॥

अद्वेष्टा सर्वभूतानां मैत्रः करुण एव च। निर्ममो निरहङ्कारः समदुःखसुख क्षमी॥13॥

सन्तुष्टः सततं योगी यतात्मा दृढनिश्चयः।

मय्यर्पितमनोबुद्धिर्यो मद्भक्तः स मे प्रियः॥14॥

यस्मान्नोद्विजते लोको लोकोन्नोद्विजते च यः।

हर्षामर्षभयोद्वेगैर्मुक्तो यः स च मे प्रियः॥15॥

अनपेक्षः शुचिर्दक्ष उदासीनो गतव्यथः।

सर्वारंभपरित्यागी यो मद्भक्तः स मे प्रियः॥16॥

यो न हृष्यति न द्वेष्टि न शोचति न काङ्क्षति।

शुभाशुभपरित्यागी भक्तिमान् यः  स मे प्रियः॥17॥

‘सर्वारम्भपरित्यागी’ ‘शुभाशुभपरित्यागी’ इत्यादेः सामान्यविशेषव्याख्यान­व्याख्येयभावेनापुनरुक्तिः। हर्षादिभिर्मुक्त इत्युक्ते कदाचिद्किमपि भवतीति यो न हृष्यतीत्यादि। उपचारपरिहारार्थं पूर्वम्। आधिक्यज्ञापनार्थं भक्त्यभ्यासः।  ‘ये तु सर्वाणि कर्माणि’ इत्यादेः प्रपञ्च एषः॥16-17॥

समः शत्रौ च मित्रे च तथा मानापमानयोः।

शीतोष्णसुखदुःखेषु समः सङ्गविवर्जितः॥18॥

तुल्यनिन्दास्तुतिर्मौनी सन्तुष्टो येन केनचित्।

अनिकेतः स्थिरमतिर्भक्तिमान् मे प्रियो नरः॥19॥

ये तु धर्म्यामृतमिदं यथोक्तं पर्युपासते।

श्रद्धधाना मत्परमा भक्तास्तेऽतीव मे प्रियाः॥20॥

॥इति श्रीमद्भगवद्गीतायां द्वादशोऽध्ययः॥12॥

पिण्डीकृत्योपसंहरति – ये तु धर्म्यामृतमिति। धर्मो – विष्णुः, तद्विषयं धर्म्यम् , मृत्यादिसंसारनाशकं चेति धर्म्यामृतम्। श्रदास्तिक्यम्। ‘श्रन्नामास्तिक्यमुच्यते’ इत्यभिधानम्। तद्दधानाः – श्रद्दधानाः॥20॥

॥इति श्रीमदानन्दतीर्थभगवत्पादाचार्यविरचिते श्रीमद्भगवद्गीताभाष्ये द्वादशोऽध्यायः॥12॥

अथ त्रयोदशोऽध्यायः

पूर्वोक्तज्ञानज्ञेयक्षेत्र पुरुषान् पिण्डीकृत्य विविच्य दर्शयत्यनेनाध्यायेन-

अर्जुन उवाच

प्रकृतिं पुरषं चैव क्षेत्रं क्षेत्रज्ञमेव च।

एतद्वेदितुमिच्छामि ज्ञानं ज्ञेयं च केशव॥

ई मेलिन श्लोकवु प्रक्षिप्तवॆंदु परिगणिसलागि श्लोक संख्यॆयल्लि सेरिसिल्ल. ई श्लोक सेरिसिदाग गीतॆयल्लि 701 श्लोकगळागुत्तदॆ.  गीता सप्तशति ऎंदरॆ 700 श्लोकगळु मात्रविदॆयॆंदु प्रसिद्दि.

श्री भगवानुवाच

इदं शरीरं कौन्तेय क्षेत्रमित्यभिधीयते।

एतद्यो वेत्ति तं प्राहुः क्षेत्रज्ञ इति तद्विदः॥01॥

क्षेत्रज्ञं चापि मां विद्धि सर्वक्षेत्रेषु भारत।

क्षेत्रक्षेत्रज्ञयोर्ज्ञानं यत्तज्ञानं मतं मम॥02॥

तत् क्षेत्रं यच्च यादृक्च यद्विकारि यतश्च यत्।

स च यो यत्प्रभावश्च तत्समासेन मे शृणु॥03॥

‘यद्विकारि’ येन विकारेण युक्तम्। ‘यतश्च यत्’ यतो याति प्रवर्तते। स च प्रवर्तते। स च प्रवर्तकः। यतश्च यदित्यस्मात् प्रवर्तते क्षेत्रमिति वचनम्। स च य इति स्वरूपमात्रम्॥03॥

ऋषिभिर्बहुदा गीतं छन्दोभिर्विविधैः पृथक्।

ब्रह्मसूत्रपदैश्चैव हेतुमद्भिर्विनिश्चितैः॥04॥

ब्रह्मसूत्राणि – शारीरकसूत्राणि॥04॥

महाभूतान्यहङ्कारो बुद्धिरव्यक्तमेव च।

इन्द्रियाणि दशैकं च पञ्च चेन्द्रियगोचराः॥05॥

इच्छा द्वेषः सुखं दुःखं संघातश्चेतना धृतिः।

एतत्क्षेत्रं समासेन सविकारमुदाहृतं॥0॥

इच्छयादयो विकाराः॥0॥

अमानित्व मदम्बित्वमहिंसा क्षान्तिरार्जवम्।

आचार्योपासनं शौचं स्धैर्यमात्मविनिग्रहः॥07॥

स च यो यत्प्रभावश्चेति वक्तुं तज्ज्ञानसाधन्याह – अमानित्वमित्यादिना। आत्माल्पत्वं ज्ञात्वाऽपि महत्वप्रदर्शनं – दम्भः –

‘ज्ञात्वऽपि स्वात्मनोऽल्पत्वं  दम्भो महात्म्यभावनम्’ इति ह्यभिधानम्।

आर्जवं – मनोवाक्कायकर्मणामवैपरीत्यम्॥07॥

इन्द्रियार्थेषु वैराग्यमनहङ्कार एव च।

जन्ममृत्युजराव्याधिदुःखदोषानुदर्शनम्॥08॥

असक्तिरनभिष्वङ्गः पुत्रदारगृहादिषु।

नित्यं च समचित्तत्वमिष्टानिष्टोपपत्तिषु॥09॥

सक्तिः – स्नेहः।  स एवातिपक्वोऽभिष्वङ्गः –

‘स्नेहः सक्तिः स एवातिपक्वोऽभिष्वङ्ग उच्यते’ इत्यभिदानम्॥09॥

मयि चानन्ययोगेन भक्तिरव्यभिचारिणी।

विविक्तदेशसेवित्वमरतिर्जनसंसदी॥10॥

अध्यात्मज्ञाननित्यत्वं तत्वज्ञानार्थदर्शनम्।

एतज्ज्ञानमिति प्रोक्तमज्ञानं यदतोऽन्यथा॥11॥

तत्त्वज्ञानार्थदर्शनम् – अपरोक्षज्ञानार्थं शास्त्रदर्शनम्॥11॥

ज्ञेयं यत् तत् प्रवक्ष्यामि यज्ज्ञात्वाऽमृतमश्नुते।

अनादिमत् परं ब्रह्म न सत् तन्नासदुच्यते॥12॥

परम्ब्रह्मेति च ‘स च यः’ इति प्रतिज्ञातमुच्यते। अन्यः ‘प्रभावः’ इति। आदिमद्देहादिवर्जितम् – अनादिमत्। अन्यथाऽनादित्येव स्यात्॥12॥

सर्वतः पाणिपादं तत् सर्वतोऽक्षिशिरोमुखम्।

सर्वतः शृतिमल्लोके सर्वमावृत्य तिष्ठति॥13॥

सर्वेन्द्रियगुणाभासं सर्वेन्द्रियविवर्जितम्।

असक्तं सर्वभृच्चैव निर्गुणं गुणभोक्तृ च॥14॥

सर्वेन्द्रियाणि गुणांश्चभासयतीति सर्वेन्द्रियगुणाभासाम्। इन्द्रियवर्जिततत्वार्ध्यर्थः उक्तः पुरस्तात्। विकारान्तर्भावाज्ज्ञानसाधनं प्रथमत उक्तम्। बहुत्वात् साधनात्युपयोगात् प्रभावः॥14॥

बहिरन्तश्च भूतानामचरं चरमेव च। सूक्ष्मत्वात् तदविज्ञेयं दूरस्थं चान्तिके च तत्॥15॥

अविभक्तं च भूतेषु विभक्तमिव च स्थितम्।

भूतभर्तृ च तज्ञेयं ग्रसिष्णु प्रभविष्णु च॥16॥

ज्योतिषामपि तज्ज्योतिस्तमसः परमुच्यते।

ज्ञानं ज्ञेयं ज्ञानगम्यं हृदि सर्वस्य विष्ठितम्॥17॥

इति क्षेत्रं  तथा ज्ञानं ज्ञेयं चोक्तं समासतः।

मद्भक्त एतद्विज्ञाय मद्भावायोपपद्यते॥18॥

प्रकृतिं पुरुषं चैव विद्ध्यनादी उभावपि।

विकारांश्च गुणांश्चैव विद्धि प्रकृतिसम्भवान्॥19॥

यतश्च यदिति वक्तुं प्रकृतिविकारपुरुषान् सङ्क्षिप्याह। गुणाःसत्त्वादयः। तेषामत्यल्पो विशेषो लयात् सर्ग इति विकाराः पृथगुक्ताः।

‘कार्याकार्या गुणास्तिस्रो यतस्त्वल्पोद्बवो जनौ’

इति माधुच्छन्दसशाखायाम्॥19॥

कार्यकरणकर्तृत्वे हेतुः प्रकृतिरुच्यते।

पुरुषः सुखदुःखानां भोक्तृत्वे हेतुरुच्यते॥20॥

कार्यं – शरीरम्। ‘शरीरं कार्यमुच्यते’ इत्यभिधानं। कारणानि -इन्द्रियाणि। भोगः – अनुभवः। स हि चिद्रूपत्वादनुभवति। प्रकृतिश्चजडत्वात् परिणामिनी।

‘कार्यकारणकर्तृत्वे  कारणं प्रकृतिं विदुः।

भोक्तृत्वे सुखदुःखानां पुरुषं प्रकृतेः परम्’ इति भागवते॥20॥

पुरुषः प्रकृतिस्थो हि भुङ्क्ते प्रकृतिजान् गुणान्।

कारणं गुणसङ्गोऽस्य सदसद्योनिजन्मसु॥21॥

उपद्रष्ट्वाऽनुमन्ता च भर्ता भोक्ता महेश्वरः।

परमात्मेति चाप्युक्तो देहेऽस्मिन् पुरुषः परः॥22॥

यतश्च यदित्याह – उपद्रष्टेति। अनुमन्ता – अन्वनु विशेषतो निरूपकः॥22॥

य एवं वेत्ति पुरुषं प्रकृतिं च गुणै सह।

सर्वथा वर्तमानोऽपि न स भूयोभिजायते॥23॥

पुरुषः सुखदुःखानामिति जीव उक्तः। पुरुषं प्रकृतिं चेति जीवेश्वरौ सहैवोच्यते। अन्यत्र महातात्पर्यविरोधः। उत्कर्षे हि महातात्पर्यम्। तथाहि सौकरायणश्रुतिः –

‘अवाच्योत्कर्षे महत्त्वात् सर्ववाचां सर्वन्यायानां च महत्परत्वम् विष्णोरन्तस्य परात् परस्य तच्चापि ह्यस्त्येव न चात्र शङ्का॥

अतो विरुद्धं तु यदत्र मानं तदक्षजादावथवाऽपि युक्तिः। न तत् प्रमाणं कवयो वदन्ति न चापि युक्तिह्यूर्नमतिर्हि दृष्टेः’ इति।

अतो युक्तिभिरप्येतदपलापो न युक्तः। अतो यया युक्त्याऽविद्यमानत्वादि कल्पयति साऽप्याभासरूपेति सदेव माहात्म्यं वेदैरुच्यत इति सिद्ध्यति। अवान्तरं च तात्पर्यं तत्रास्ति। उक्तं च तत्रैव –

‘अवान्तरं तत्परत्वं च सत्त्वे महद्वाऽप्येकत्वात् तु तयोरनन्ते’ इति। श्यामत्वाद्यभिधानाच्च।

युक्तं च पुरुषमतिकल्पितयुक्त्यादेराभासत्वम्। अज्ञानसम्भवात्। न तु स्वतः प्रमाणस्य वेदस्याभासत्वम्। अदर्शनं च सम्भवत्येव पुंसां बहूनामप्यज्ञानात्। तर्ह्ययस्मदनधीतश्रुत्यादौ विपर्ययोऽपि स्यादिति न वाच्यम्। यतस्तत्र्यवाह –

‘नैतद्विरुद्धा वाचो नैतद्विरुद्धा युक्तय इति ह प्रजापतिरुवाच प्रजापतिरुवाच’ इति।

तद्विरुद्धं च जीवासाम्यम्। ‘आभास एव च’ इति चोक्तम्।

‘बहवः पुरुषा ब्रह्मन् उताहो एक एव तु।

को ह्यत्र पुरुषश्रेष्ठस्त्वं भवान् वक्तुमर्हति॥

वैशम्पायन उवाच-

नैतदिच्छन्ति पुरुषमेकं कुरुकुलोद्वह।

बहूनां पुरुषाणां हि यथैका योनिरुच्यते।

तथा तं पुरुषं विश्वमाख्यास्यामि गुणाधिकम्’ इति च मोक्षधर्मे।

न चैतत् सर्वं स्वप्नेन्द्र जालादिवत् –

‘वैधर्म्याच्च न स्वप्नादिवत्’ इति भगवद्वचनम्।

न च स्वप्नवदेकजीवकल्पितत्वे मानं पश्यामः। विपर्यये मा चोक्ता द्वितीये। उक्तं चायास्यशाखायाम् –

‘स्वप्नो हवा अयं चञ्चलत्वान्न च स्वप्नो नहि विच्छेद एतदिति’ इति।

नायं दोषः। नहीश्वरस्य जीवैक्यमुच्यते, जीवस्य हीश्वरैक्यमिति ध्येयम्। तदपि न निरुपादिकम्। अतो न प्रतिबिम्बत्वविरोध्यैक्यम्। तथाच माधुच्छन्दसशृतिः –

‘ऐक्यं चापि प्रातिबिम्ब्येन विष्णोर्जीवस्यैतद्धि ऋषयो वदन्ति’ इति। अहंग्रहोपासने च फलाधिक्यमाग्निवेश्यश्रुतिसिद्धम् –

‘अहंग्रहोपासकस्तस्य साम्यमभ्याशो ह वा अश्नुते नात्र शङ्का’ इति।

‘तदीयोऽहमिति ज्ञानमहङ्ग्रह इतीरितः’ इति वामने।

‘तद्वशत्वात् तु सोऽस्मीति भृत्यैरेव न तु स्वतः’ इति च

प्रातिबिम्ब्येन सोऽस्मि भृत्यश्चेति भावना| तथाह्यायास्यशाखायाम् –

‘भृत्यश्चाहं प्रातिबिंब्येन सोऽस्मीत्येवं ह्युपास्यः परमः पुमान् सः’

इति प्रातिबम्ब्यं च तत्साम्यमेव॥23॥

ध्यानेनात्मनि पश्यन्ति केचिदात्मानमात्मना।

अन्ये साङ्ख्येन योगेन कर्मयोगेन चापरे॥24॥

अन्ये त्वेवमजानन्तः श्रुत्वाऽनेभ्य उपासते।

तेऽपि चातितरन्त्येव मृत्युं श्रुतिपरायणाः॥25॥

साङ्ख्येन वेदोक्तभगवत्स्वरूपज्ञानेन। कर्मिणामपि श्रुत्वाज्ञात्वा ध्यात्वा दृष्टिः। श्रावकाणां च ज्ञात्वा ध्यात्वा। साङ्ख्यानां च ध्यात्वा। तथाच गौपवनश्रुतिः-

‘कर्मकृच्चापि तं श्रुत्वा ज्ञात्वा ध्यात्वाऽनुपश्यति।

श्रावकोऽपि तथा ज्ञात्वा ध्यात्वा ज्ञान्यपि पश्यति’ इति

‘अन्यथा तस्य दृष्टिर्हि कथञ्चिन्नोपजायते’ इति

‘अन्ये’ इत्यशक्तानामप्युपायदर्शनार्थम्॥24-25॥

यावत् सञ्जायते किञ्चित् सत्त्वं स्थावरजङ्गमम्।

क्षेत्रक्षेत्रज्ञसंयोगात् तद्विद्धि भरतर्षभ॥26॥

समं सर्वेषु भूतेषु तिष्ठन्तं परमेश्वरम्।

विनश्यत्स्वविनश्यन्तं यः पश्यति स पश्यति॥27॥

समं पश्यन् हि सर्वत्र समवस्थितमीश्वरम्।

न हिनस्त्यात्मनाऽऽत्मानं ततो याति परां गतिम्॥28॥

पुनश्च प्रकृतिपुरुषेश्वरस्वरूपं साम्यादिधर्मयुतमाह – यावदित्यादिना ॥26॥

प्रकृत्यैव च कर्माणि क्रियमाणानि सर्वशः।

यः पश्यति तथाऽऽत्मानमकर्तारं स पश्यति॥29॥

आत्मानं चाकर्तारं यः पश्यति स पश्यति॥29॥

यदा भूतपृथग्भावामेकस्थमनुपश्यति।

तत एव च विस्तारं ब्रह्म सम्पद्यते तदा॥30॥

एकस्थम्, एकस्मिन्नेव विष्णौस्थितम्। तत एव विष्णोर्विस्तारम्॥30॥

अनादित्वान्निर्गुणत्वात् परमात्माऽयमव्ययः।

शरीरस्थोऽपि कौन्तेय न करोति न लिप्यते॥31॥

न च व्ययादिस्तस्येत्याह – अनादित्वादिति। सादि हि प्रायो व्ययि गुणात्मकं च। ‘न करोति’ इत्यादेरर्थ उक्तः पुरस्तात्। न लौकिकः क्रियादिस्तस्य। अतो ‘न प्रज्ञम्’ इत्यादिवदिति॥31॥

यथा सर्वगतं सौक्ष्म्यादाकाशं नोपलिप्यते।

सर्वत्रावस्थितो देहे तथाऽऽत्मा नोपलिप्यते॥32॥

यथा प्रकाशयत्येकः कृत्स्नं लोकमिमं रविः।

क्षेत्रं क्षेत्री तथा कृत्स्नं प्रकाशयति भारत॥33॥

क्षेत्रक्षेत्रज्ञयोरेवमन्तरं ज्ञानचक्षुषा।

भूतप्रकृतिमोक्षं च ये विधुर्यान्ति ते परम्॥34॥

॥इति श्रीमद्भगवद्गीतायां त्रयोदशोऽध्यायः॥13॥

भूतेभ्यः प्रकृतेश्च मोक्षसाधनम् अमानित्वादिकम्॥34॥

॥इति  श्रीमदानन्दतीर्थभगवत्पादाचार्यविरचिते श्रीमद्भगवद्गीतभाष्ये त्रयोदशोऽध्यायः॥13॥

अथ चतुर्दशोऽध्यायः

साधनं प्राधान्येनोत्तरैरध्यायैर्वक्तिः –

श्रीभगवानुवाच

परं भूयः प्रवक्ष्यामि ज्ञानानां ज्ञानमुत्तमम्॥

यज्ज्ञात्वा मुनयः सर्वे परा सिद्धिमितो गताः॥01॥

इदं ज्ञानमुपाश्रित्य मम साधर्म्यमागताः।

सर्गेऽपि नोपजायन्ते प्रलये न व्यथन्ति च॥02॥

मम योनिर्महद्ब्रह्म तस्मिन् गर्भं दधाम्यहम्।

सम्भवः सर्वभूतानां ततो भवति भारत॥03॥

महद्ब्रह्म – प्रकृतिः। सा च श्रीर्भूदुर्गेति भिन्ना। उमा सरस्वत्याद्यास्तु­तदंशयुतान्यजीवाः। तथाच काषायणश्रुतिः-

‘श्रीर्भूर्दुर्गा महती तु माया सा लोकसूतिर्जगतो बन्धिका च। उमावागाद्या अन्यजीवास्तदंशास्तदात्माना सर्ववेदेषु गीताः’ इति।

मम योनिरिति गर्भाधानार्था योनिः। न तु माता। वाक्यविशेषात्। तथाहि सामवेदे शार्कराक्ष्यश्रुतौ –

‘विष्णोर्योनिर्गर्भसन्धारणार्था महामाया सर्वदुःखैर्विहीना तथाऽप्यात्मानं दुःखिवन्मोहनार्थं प्रकाशयन्ति सह विष्णुना सा’॥

-इति अतः सीतादुःखादिकं सर्वं मृषाप्रदर्शनामेव।

तथा च कौर्मपुराणे-

न चेयं भूः। तथाच सौकरायणश्रुतिः –

‘अन्या भूर्भूरियं तस्य छाया भूतावमा सा हि भूतैकयोनिः’ इति।

‘अवाप्य स्वेच्छया दास्यं जगतां प्रपितामही’ इत्याद्यनभिम्लातश्रुतेः।

मत्स्यपुराणोक्तमपि स्वेच्छयैव। महद्ब्रह्मशब्दवाच्याऽपि ‘प्रकृतिरेव महती ब्रह्मणे द्वे तु प्रकृतिश्च महेश्वरः’ इति तत्रैव॥03॥

सर्वयोनिषु कौन्तेय मूर्तयः सम्भवन्ति याः।

तासां ब्रह्म महद्योनिरहं बीजप्रदः पिता॥04॥

सत्त्वं रजस्तम इति गुणाः प्रकृतिसम्भवाः।

निबद्नन्ति महाबाहो देहे देहिनमव्ययम्॥05॥

बन्धप्रकारं दर्शयति साधनानुष्ठानाय – सत्त्वमित्यादिना॥05॥

तत्र सत्त्वं निर्मलत्वात् प्रकाशकमनामयम्।

सुख सङ्गेन बध्नाति ज्ञानसङ्गेन चानघ॥06॥

रजो रागात्मकं विद्धि तृष्णासङ्गसमुद्भवम्।

तन्निबध्नाति कौन्तेय कर्मसङ्गेन देहिनाम्॥07॥

तुष्णासङ्गयोः समुद्भवम्। तयोः कारणम्॥07॥

तमस्त्वज्ञानजं विद्धि मोहनं सर्वदेहिनाम्।

प्रमादालस्यनिद्राभिस्तन्निबध्नाति भारत॥08॥

अज्ञानं जायते यतस्तदज्ञानजम्। ‘प्रमादमोहौ तमसः’ इति वाक्यशेषात्॥08॥

सत्त्वं सुखे सञ्जयति रजः कर्मणि भारत।

ज्ञानमावृत्य तु तमः प्रमादे सञ्जयत्युत॥09॥

रजस्तमश्चाभिभूय सत्त्वं भवति भारत। रजः सत्त्वं तमश्चैव तमः सत्त्वं रजस्तथा॥10॥

सर्वद्वारेषु देहेऽस्मिन् प्रकाश उपजायते।

ज्ञानं यदा तदा विद्याद्विवृद्धं सत्त्वमित्युत ॥11॥

लोभः प्रवृत्तिरारम्भः कर्मणामशमः स्पृहा।

रजस्येतानि  जायन्ते विवृद्धे भरतर्षभ॥12॥

अप्रकाशोऽप्रवृत्तिश्च प्रमादो मोह एव च।

तमस्येतानि जायन्ते विवृद्धे कुरुनन्दन॥13॥

यदा सत्त्वे प्रवृद्धे तु प्रळयं याति देहभृत्।

तदोत्तमविदां लोकानमलान् प्रतिपद्यते॥14॥

रजसि प्रळयं  गत्वा कर्मसङ्गिषु जायते।

तथा प्रलीनस्तमसि मूढयोनिषु जायते॥15॥

कर्मणः सुकृतःस्याहुः सात्त्विकं निर्मलम् फलम्।

रजसस्तु फलं दुःखमज्ञानं तमसः फलम्॥16॥

रजसस्तु फलं दुःखमित्यल्पसुखं दुःखम्। तथाहि शार्कराक्ष्यशाखायाम्-

‘रजसो ह्येव जायते मात्रया सुखं दुःखं तस्मात् तान् सुखिनो दुःखिन इत्याचक्षते’ इति।

अन्यथा दुःखस्यातिकष्टत्वात् तमोऽधिकत्वं रजसे न स्यात्॥16॥

सत्त्वात् सञ्जायते ज्ञानं रजसो लोभ एव च। प्रमादमोहौ तमसो भवतोऽज्ञानमेव च॥17॥

ऊर्ध्वं गच्छन्ति सत्त्वस्था मध्ये तिष्ठन्ति राजसाः।

जघन्यगुणवृत्तिस्था अधो गच्छन्ति तामसाः॥18॥

ना(ऽ)न्यं गुणेभ्यः कर्तारं यदा द्रष्टाऽनुपश्यति।

गुणेभ्यश्च परं वेत्ति मद्भावं सोऽधि गच्छति॥19॥

परिणामिकर्तारं गुणेभ्योऽन्यं न पश्यति। अन्यथा

‘यदा पश्यः पश्यते रुग्मवर्णं कर्तारमीशं पुरुषं ब्रह्मयोनिम्’ इति श्रुति विरोधः।

‘नाहं कर्ता न कर्ता त्वं कर्ता यस्तु सदा प्रभुः’ इति मोक्षधर्मे॥19॥

गुणानेतानतीत्य त्रीन् देही देहसमुद्भवान्।

जन्ममृत्युजरादुःखैर्विमुक्तोऽमृतमश्नुते॥20॥

अर्जुन उवाच

कैर्लिङ्गैस्त्रीन् गुणानेतानतीतो भवति प्रभो।

किमाचारः कथं चैतांस्त्रीन् गुणानतिवर्तते॥21॥

श्रीभगवानुवाच

प्रकाशं च प्रवृत्तिं च  मोहमेव च पाण्डव।

न द्वेष्टि  सम्प्रवृत्तानि न निवृत्तानि काङ्क्षति॥22

उदासीनवदासीनो गुणैर्यो न विचाल्यते।

गुणा वर्तन्त इत्येव योऽवतिष्ठति नेङ्गते॥23॥

प्रायो न द्वेष्टि न काङ्क्षति। तथाहि सामवेदे भाल्लवेयशाखायाम् –

रजस्तमःसत्त्वगुणान् प्रवृत्तान् प्रायो न च द्वेष्टि न चापि काङ्क्षेत्।

तथाऽपि सूक्ष्मं सत्त्वगुणं च काङ्क्षेद्यदि प्रविष्टं सुतमश्च जह्यात्’ इति।

‘न हि देवा ऋषयश्च सत्त्वस्था नृपसत्तम।

हीनाः सूक्ष्मेण सत्त्वेन ततो वैकारिका मताः।

कथं वैकारिको गच्छेत् पुरुषः पुरुषोत्तमम्’ इति हि मोक्षधर्मे।

‘सात्त्विकः पुरुषव्याघ्र भवेन्मोक्षार्थनिश्चितः’ इति च॥22-23॥

समदुःखसुखः स्वस्थः समलोष्टाश्मकाञ्चनः।

तुल्यप्रियाप्रियो धीरस्तुल्यनिन्दात्मसंस्तुतिः॥24॥

मानापमानयोस्तुल्यस्तुल्यो मित्रारिपक्षयोः।

सर्वारम्भपरित्यागी गुणातीतः स उच्यते॥25॥

तुल्यत्वार्थः उक्तः पुरस्तात्॥24-25॥

मां च योऽव्यभिचारेण भक्तियोगेन सेवते।

स गुणान् समतीत्यैतान् ब्रह्मभूयाय कल्पते॥26॥

ब्रह्मवत् प्रकृतिवत् भगवत्प्रियत्वं ब्रह्मभूयम्। न तु तावत्प्रियत्वम्। किन्तु प्रियत्वमात्रम्।

‘बद्धोवाऽपि तु मुक्तो वा  न  रमावत् प्रियो हरेः’ इति पाद्मे।

भूयाय – भावाय॥26॥

ब्रह्मणो हि प्रतिष्ठाऽहममृतस्याव्ययस्य च।

शाश्वतस्य च धर्मस्य सुखस्यैकान्तिकस्य च॥27॥

॥इति श्रीमद्भगवद्गीतायां चतुर्दशोऽध्यायः॥14॥

ब्रह्मणः – मायायाः॥27॥

॥इति श्रीमदानन्दतीर्थ भगवत्पादाचार्यविरचिते श्रीमद्भगवद्गीताभाष्ये चतुर्दशोऽध्यायः॥14॥

अथ पञ्चदशोऽध्यायः

संसारस्वरूपतदत्ययोपायविज्ञानान्यस्मिन्नध्याये दर्शयति –

श्री भगवानुवाच

ऊर्ध्वमूलमधःशाखमश्वत्थं प्राहुरव्ययम्।

छन्दांसि यस्य पर्णानि यस्तं वेद स वेदवित्॥01॥

ऊर्ध्वः – विष्णुः।

‘ऊर्ध्वपवित्रो वाजिनीवस्वमृतमस्मि द्रविणँसवर्चसम्’ इति हि श्रुतिः।

‘ऊर्ध्वः – उत्तमः सर्वतः। अधः – निकृष्टम्। शाखाः – भूतानि। श्वोऽप्येकप्रकारेण न तिष्ठतीत्यत्वश्वत्थः। तथाऽपि न प्रवाहव्ययः। पूर्व ब्रह्मकाले यथा स्थितिस्तथा सर्वत्रापीत्यव्ययता। फलकारणत्वाच्छन्दसां पर्णत्वम्।  न हि कदाचिदप्यजाते पर्णे फलोत्पत्तिः॥01॥

अधश्चोर्ध्वं प्रसृतास्तस्य शाखा गुणप्रवृद्धा विषयप्रवालाः।

अधश्च मूलान्यनुसन्ततानि कर्मानुबन्दीनि मनुष्यलोके॥02॥

अव्यक्तेऽपि सूक्ष्मरूपेण सन्ति शरीरादौ च भूतानीत्यधश्चोर्ध्वं च प्रसृताः। गुणैः – सत्त्वादिभिः। प्रतीतिमात्रसुखत्वात् प्रवालाः – विषयाः। मूलानि -भगवद्रूपादीनि। भगवानपि कर्मानुबन्धेन हि फलं ददाति। तथाच भाल्लवेयशाखायाम् –

‘ब्रह्मा वा अस्य पृथङ्मूलं प्रकृतिः समूलं सत्त्वादयोऽर्वाचीनमूलम्।

भूतानि शाखाश्छन्दांसि पत्राणि देवनृतिर्यंचश्च शाखाः। पत्रेभ्यो हि फलं जायते। मात्राः शिफाः। मुक्तिः फलममुक्तिः फलम्। मोक्षो रसोऽमोक्षो रसोऽव्यक्ते च शाखा व्यक्ते च शाखा अव्यक्ते च मूलं व्यक्ते च मूलम्, एषोऽश्वत्थो गुणालोलपत्रो न स्थीयते। न न स्थीयते न ह्येष कदाचनान्यथा जायते’ इति॥02॥

न रूपमस्येह तथोपलभ्यते नान्तो न चादिर्न च सम्प्रतिष्ठा। अश्वत्थमेनं सुविरूढमूलमसङ्गशस्त्रेण दृढेन छित्त्वा॥03॥

ततः परं तत्परिमार्गितव्यं यस्मन्गता न निवर्तन्ति भूयः

तमेव चाद्यं पुरुषं प्रपद्ये यतः प्रवृत्तिः प्रसृता पुराणी॥04॥

यथा स्थितिस्तथा नोपलभ्यते। अन्तादिर्विष्णुः।

‘त्वमादिरन्तो जगतोऽस्य मध्यम्’ इति भागवते।

‘अनाद्यन्तं परं ब्रह्म न देवा ऋषयो विदुः’ इति च मोक्षधर्मे। असङ्गशस्त्रेण – सङ्गराहित्यसहितेन ज्ञानेन।

‘ज्ञानासिनोपासनया सितेन’ इति  हि भागवते।

छेदश्च विमर्श एव। ततश्च तस्यैवाबन्धकं भवति। तथाहि मूलस्थं ब्रह्मप्रतीयते। तच्चोक्तं च तत् श्रुतावेव–

‘विमर्शो ह्यस्य च्छेदस्तं न बद्नाति बद्नाति चान्यान्’ इति।

तदर्थं च तमेव प्रपद्ये प्रपद्येत। तच्चोक्तं तत्रैव –

‘तं वै प्रपद्येत यं वै प्रपद्य न शोचति न हृष्यति न

जायते न म्रियते तद्ब्रह्ममूलं तच्चिच्छित्सुः’ इति।

‘नारायणेन दृष्टश्च प्रतिबुद्धो भवेत् पुमान्’ इति मोक्षधर्मे। छेदनोपायो ह्यत्राकाङ्क्षितः। न च भगवतोऽन्यः शरण्योऽस्ति॥03-04॥

निर्मानमोहा जितसङ्गदोषा अध्यात्मनित्या विनिवृत्तकामाः।

द्वन्द्वैर्विमुक्ताः सुखदुःखसज्ञैर्गच्छन्त्यमूढाः पदमव्ययम् तत्॥05॥

साधनान्तरमाह – निर्मानमेति॥05॥

न तद्भासयते सूर्यो न शशाङ्को न पावकः।

यद्गत्वा  न निवर्तन्ते तद्धाम परमं मम॥06॥

स्वरूपं कथयति – न तदित्यादिना॥06॥

ममैवांशो जीवलोके जीवभूतः सनातनः।

मनःषष्ठानीन्द्रियाणि प्रकृतिस्थानि कर्षति॥07॥

शरीरं यदवाप्नोति यच्चाप्युत्क्रामतीश्वरः।

गृहीत्वैतानि संयाति वायुर्गन्धानिवाशयात्॥08॥

कर्षतीत्युक्ते जीवस्य स्वातन्त्र्यं प्रतीतम्। तन्निवारयति – शरीरमित्यादिना।  यत् – यदा, शरीरमवाप्नोति उत्क्रामति च जीवः , तदेश्वर एतानि गृहीत्वा संयाति।

‘यत्र यत्रैव संयुक्तो धाता गर्भं पुनः पुनः।

तत्र तत्रैव वसति न यत्र स्वयमिच्छति’ इति हि मोक्षधर्मे।

‘भावाभावावपि जानन् गरीयो जानामि श्रेयो न तु तत् करोमि।

आशासु हर्म्यासु हृदासु कुर्वन् यथा नियुक्तोऽस्मि तथा वहामि’ इति च।

‘हत्वा जित्वाऽपि मघवन् यः कश्चित् पुरुषायते। अकर्ता त्वेव भवति कर्ता त्वेव करोति तत्’इति च |

‘तद्यथाऽनः सुसमाहितमुत्सर्जद्यायादेवमेवायं शरीर आत्मा प्राज्ञे­नात्मना­ऽ­­न्वारूढ उत्सर्जद्याति’ इति च श्रुतिः।

‘वाङ्मनसि सम्पद्यते मनः प्राणे प्राणस्तेजसि तेजः परस्यां देवतायाम्’ इतिच। गन्धानिव सूक्ष्माणि॥08॥

श्रोत्रं चक्षुः स्पर्शनं च रसनं घ्राणमेव च।

अधिष्ठाय मनश्चायं विषयानुपसेवते॥09॥

भोगोऽस्यापि साधितः पुरस्तात्। इन्द्रियद्वारा हि सोऽपि भुङ्क्ते।

‘तद्य इमे वीणायां गायन्त्येतं ते गायन्ति’ इति च श्रुतिः॥09॥

उत्क्रामन्तं स्थितं वाऽपि भुञ्जानं वा गुणान्वितम्।

विमूढा नानुपश्यन्ति पश्यन्ति ज्ञानचक्षुषः॥1 0॥

गुणान्वितमेव भुङ्क्ते। ‘न ह वै देवान् पापं गच्छति’ इति शृतेः। तर्हि किमिति न दृश्यत इत्यत आह – उत्क्रामन्तमित्यादिना॥10॥

यतन्तो योगिनश्चैनं पश्यन्त्यात्मन्यवस्थितम्।

यतन्तोऽप्यकृतात्मानो नैनं पश्यन्त्यचेतसः॥11॥

यतन्तो ज्ञानं प्राप्य। अकृतात्मानः अशुद्धबुद्धयः॥11॥

यदादित्यगतं तेजो जगद्भासयतेऽखिलम्।

यच्चन्द्रमसि यच्चाग्नौ तत्तेजो विद्धि मामकम्॥12॥

पूर्वोक्तेमेव ज्ञानं प्रपञ्चयति – यदादित्यगतमित्यादिना॥12॥

गामविश्य च भूतानि धारयाम्यहमोजसा।

पुष्णामि चौषधीः सर्वाः सोमो भूत्वा रसात्मकः॥13॥

गाम् भूमिम्॥13॥

अहं वैश्वानरो भूत्वा प्राणिनां देहमाश्रितः।

प्राणापानसमायुक्तः पचाम्यन्नं चतुर्विधम्॥14॥

सर्वस्य चाहं हृदि सन्निविष्टो मत्तः स्मृतिज्ञानमपोहनं च।

वेदैश्च सर्वैरहमेव वेद्यो वेदान्तकृद्वेदविदेव चाहम्॥15॥

वेदनिर्णयात्मिका मीमांसा वेदान्तः। तथा च सामवेदे प्राचीनशालश्रुतिः

‘स वेदान्तकृत् स कालकः इति।

स ह्येव युक्तिसूत्रकृत् स कालक इति’ इति॥15॥

द्वाविमौ पुरुषौ लोके क्षरश्चाक्षर एव च।

क्षरः सर्वाणि भूतानि कूटस्थोऽक्षर उच्यते॥16॥

क्षरभूतानि ब्रह्मादीनि। कूटस्थः – प्रकृतिः। तथा च शार्कराक्ष्यश्रुतिः –

‘प्रजापतिप्रमुखाः सर्वर्जीवाः क्षरोऽक्षर पुरुषो वै प्रधानम्।

तदुत्तमं चान्यमुदाहरन्ति जालाजालं मातरिश्वानमेकम्’ इति॥16॥

॥इति श्रीमदानन्दतीर्थभगवत्पादाचार्यविरचिते श्रीमद्भगवद्गीताभाष्ये पञ्चदशोऽध्यायः॥15॥

उत्तमः पुरुषस्त्वन्यः परमात्मेत्युदाहृतः।

यो लोकत्रयमाविश्य बिभर्त्यव्यय ईश्वरः॥17॥

यस्मात्क्षरमतीतोऽहमक्षरादपि चोत्तमः।

अतोऽस्मि लोके वेदे च प्रथितः पुरुषोत्तमः॥18॥

यो मामेवमसंम्मूढो जानाति पुरुषोत्तमम्।

स सर्वविद्भजति मां सर्वभावेन भारत॥19॥

इति गुह्यतमं शास्त्रमिदमुक्तं मयाऽनघ।

एतद्बुद्ध्वा बुद्धिमान् स्यात् कृतकृत्यश्च भारत॥20॥

॥इति श्रीमद्भगवद्गीतायां पञ्चदशोऽध्यायः॥15॥

अथ षोडशोऽध्यायः

पुमर्थसाधनविरोधीन्यनेनाध्यायेन दर्शयति –

श्रीभगवानुवाच

अभयं सत्त्व संशुद्धिर्ज्ञानयोगव्यवस्थितिः।

दानं दमश्च यज्ञश्च स्वाध्यायस्तप आर्जवम्॥01॥

तपः – ब्रह्मचर्यादि। ‘ब्रह्मचर्यादिकं तपः’ इति ह्यभिधानम्॥01॥

अहिंसा सत्यमक्रोधस्त्यागः  शान्तिरपैशुनम्।

दया भूतेष्वलोलुत्वं मार्दवं ह्रीरचापलम्॥02॥

पैशुनम् – परोपद्रवनिमित्तदोषाणां राजादेः कथनम् –

‘परोपद्रवहेतूनां दोषाणां पैशुनं वचः।

राजादेस्तु मदाद्बीतेरदृष्टिर्दर्प उच्यते’ इति ह्यभिदानम्।

लौल्यम् – रागः –

‘रागो लौल्यं तथा रक्तिः’ इत्यभिदानात्।

अचापलं – स्थैर्यम् –

‘चपलश्चञ्चलोऽस्थिरः’ इत्यभिधानात्॥02॥

तेजः क्षमा धृति शौचमद्रोहो नातिमानिता।

भवन्ति सम्पदं दैवीमभिजातस्य भारत॥03॥

क्षमा – तु क्रोधाभावेन सहापकर्तुरनपकृतिः॥03॥

‘अक्रोधोऽदोषकृच्छत्रोः क्षमावान् स निगद्यते’ इत्यभिधानात्॥03॥

दम्बो दर्पोऽभिमानश्च क्रोधः पारुष्यमेव च।

आज्ञानं चाभिजातस्य पार्थ सम्पदमासुरीम्॥04॥

दैवी सम्पद्विमोक्षाय निबन्धायासुरी मता।

मा शुचः सम्पदम् दैवीमभिजातोऽसि पाण्ढव॥05॥

दैवीं सम्पदमभिजातः – प्रतिजातः॥05॥

द्वौ भूतसर्गौ लोकेऽस्मिन् दैव आसुर एव च।

दैवो विस्तरशः प्रोक्त आसुरं पार्थ मे शृणु॥06॥

प्रवृत्तिं च निवृत्तिं च जना न विदुरासुराः।

न शौचं नापि चाचारो न सत्यं तेषु विद्यते॥07॥

असत्यमप्रतिष्ठं ते जगदाहुरनीश्वरम्।

अपरस्परसम्भूतं किमन्यत्कामहैतुकम्॥08॥

जगतः सत्यं प्रतिष्ठा – ईश्वरस्य विष्णुः। तद्वैपरीत्येनाहुः।

‘तस्योपनिषत् सत्यस्य सत्यमिति।

प्राणा वै सत्यं तेषामेष सत्यम्’ इति हि श्रुतिः।

द्वे वाव ब्रह्मणो रूपे मूर्तं चामूर्तं च स्थितं च यच्च सच्च त्यच्च’ इति।

‘तस्योपनिषत् सत्यस्य सत्यमिति। ‘एष ह्येवैतत्  सादयति यामयति चेति’  इति प्राचीनशालशृतिः। परस्परसम्भवो ह्युक्तः – ‘अन्नाद्भवन्ति’ इत्यादिना॥08॥

एतां  दृष्टिमवष्टभ्य नष्टात्मानोऽल्प बुद्धयः।

प्रभवन्त्युग्रकर्माणः क्षयाय जगतोऽहिताः॥09॥

काममाश्रित्य दुष्पूरं दम्भमानमदान्विताः।

मोहाद्गृहीत्वाऽसद्ग्राहान् प्रवर्तन्तेऽशुचिव्रताः॥10॥

दुष्पूरु हि कामः।

‘पाताल इव दुष्पूरो मां हि क्लेशयते सदा’ इति हि मोक्षधर्मे॥10॥

चिन्तामपरिमेयां च प्रळयान्तमुपाश्रिताः।

कामोपभोगपरमा एतावदिति निश्चिताः॥11॥

आशापाशशतैर्बद्धाः कामक्रोधपरायणाः।

ईहन्ते कामभोगार्थमन्यायेनार्थसञ्चयान्॥12॥

इदमद्य मया लब्धमिमं प्राप्स्ये मनोरथम्।

इदमस्तीदमपि मे भविष्यति पुनर्धनम्॥13॥

असौ मया हतः शत्रुर्हनिष्ये चापरानपि।

ईश्वरोऽहमहं भोगी सिद्धोऽहं बलवान्सुखी ॥14॥

आढ्योऽभिजनवानस्मि कोऽन्योऽस्ति सदृशो मया।

यक्ष्ये दास्यामि मोदिष्य इत्यज्ञानविमोहिताः॥15॥

अनेकचित्तविभ्रान्ता मोहजालसमावृताः।

प्रसक्ताः कामभोगेषु पतन्ति नरकेऽशुचौ॥16॥

आत्मसम्भाविताः स्तब्धा धनमानमदान्विताः।

यजन्ते नामयज्ञैस्ते दम्भेनाविधिपूर्वकम्॥17॥

अहङ्कारं बलं दर्पं कामं क्रोधं च संश्रीताः।

मामात्म परदेहेषु प्रद्विषन्तोऽभ्यसूयकाः॥18॥

मामात्मपरदेहेष्विति – न कस्यचिद्विष्णुः कारयिता, यदि स्यान्ममापीदानीं कारयतु’ इत्यादि।

‘ईश्वरो यदि सर्वस्य कारकः कारयीत माम्।

अद्येति वादिनं ब्रूयात् सदाऽधो यास्यसीति तु’

इति हि सामवेदे यास्कश्रुतिः॥18॥

॥इति श्रीमदानन्दतीर्थभगवत्पादाचार्य विरचिते श्रीमद्भगवद्गीताभाष्ये षोडशोऽध्यायः॥

तानहं द्विषतः क्रूरान्संसारेषु नराधमान्।

क्षिपाम्यजस्रमशुभानासुरीष्वेव योनिषु॥19॥

आसुरीं योनिमापन्ना मूढा जन्मनि जन्मनि।

मामप्राप्यैव कौन्तेय ततो योन्त्यधमाम् गतिम्॥20॥

त्रिविधं नरकस्येदं द्वारं नाशनमात्मनः।

काम क्रोधस्तथा लोभस्तस्मादेतत्रयं त्यजेत्॥21॥

एतैर्विमुक्तः कौन्तेय तमोद्वारैस्त्रिभिर्नरः।

आचरत्यात्मनः श्रेयस्ततो याति परां गतिम्॥22॥

यः शास्त्रविधिमुत्सृज्य वर्तते कामकारतः।

न स सिद्धिमवाप्नोति न सुखं न परां गतिम्॥23॥

तस्माच्छास्त्रं प्रमाणं ते कार्याकार्यव्यवस्थितौ।

ज्ञात्वा शास्त्रविधानोक्तं कर्म कर्तुमिहार्हसि॥24॥

॥इति श्रीमद्भगवद्गीतायां षोडशोऽध्यायः॥16॥

अथ सप्तदशोऽध्यायः

गुणभेदान् प्रपञ्चयत्यनेनाध्यायेन –

अर्जुन उवाच

ये शास्त्रविधिमुत्सृज्य यजन्ते श्रद्धयाऽन्विताः।

तेषां निष्ठा तु का कृष्ण सत्त्वमाहो रजस्तमः॥01॥

शास्त्रविधिमुत्सृज्य – अज्ञात्वैव।

‘वेदः कृत्स्नोऽधिगन्तव्यः सरहस्यो द्विजन्मना’ इति विधिरुत्सृष्टो हि तैः

‘ये वै वेदं न पठन्ते न चार्थं वेदोज्झितांस्तान् विद्धि सानूनबुद्धीन्’ इति माधुच्छन्दसश्रुतिः।

अन्यथा तामसा इत्येवोच्येत। न तु विभज्य। यदि सात्त्विकास्तर्हि नोत्सृष्टशास्त्राः। न हि वेदविरुद्धो धर्मः।

‘वेदोऽखिलो धर्ममूलं स्मृतिशीले च तद्विदाम्’ इति हि श्रुतिः।

‘वेदप्रणिहितो धर्मो ह्यधर्मस्तद्विपर्ययः’ इति च भागवते॥01॥

श्री भगवानुवाच

त्रिविधा भवति श्रद्धा देहिनां सा स्वभावजा।

सात्त्विकी राजसी चैव तामसी चेति तां शृणु॥02॥

अतो विभज्याह – त्रिविदेत्यादिना॥02॥

सत्वानुरूपा सर्वस्य श्रद्धा भवति भारत।

श्रद्धामयोऽयं पुरुषो यो यच्छ्रद्धः स एव सः॥03॥

सत्त्वानुरूपा – चित्तानुरूपा। यो यच्छ्रद्धः स एव सः सात्त्विक श्रद्धः सात्त्विक इत्यादि॥03॥

यजन्ते सात्त्विका देवान् यक्षरक्षांसि  राजसाः।

प्रेतान् भूतगणांश्चान्ये यजन्ते तामसा जनाः॥04॥

कः सात्त्विकश्रद्ध इत्यादि विभज्याह – यजन्त इत्यादिना॥04॥

अशास्त्रविहितं घोरं तप्यन्ते ये तपो जनाः।

दम्भाहङ्कारसंयुक्ताः कामरागबलान्विताः॥05॥

कर्षयन्तः शरीरस्थं भूतग्राममचेतसः।

मां चैवान्तःशरीरस्थं तान् विद्यासुरनिश्चयान्॥06॥

भगवत्कर्शनं नामाल्पत्वदृष्टिरेव।

‘यो वै महान्तं परमं पुमांसं नैवं द्रष्टा कर्शकः सोऽतिपापी’ इति ह्यनभिम्लातश्रुतिः।

असुरो निश्चयो येषां त आसुरनिश्चयाः।

‘देवास्तु सात्त्विकाः प्रोक्ताः दैत्या राजसतामसाः’

इति ह्यग्निवेश्यश्तुतिः॥06॥

आहारस्त्वपि सर्वस्य त्रिविधो भवति प्रियः।

यज्ञस्तपस्तथा दानं तेषां भेदमिमं शृणु॥07॥

आयुस्सत्त्वबलारोग्यसुखप्रीतिविवर्धनाः।

रस्याः स्निग्धाः स्थिरा हृद्या आहारा सात्त्विकप्रियाः॥08॥

प्रीतिरानन्तरिका। हृद्यत्वं दर्शने। स्थिराश्च न तदैव पक्वा भवन्ति। तथा ह्याज्यादयः॥08॥

कट्वम्ललवणात्युष्णतीक्ष्णरूक्षविदाहिनः।

आहारा राजसस्येष्टा दुःखशोकमयप्रदाः॥09॥

यातयामं गतरसं पूति पर्युषितं च यत्।

उच्छिष्टमपि चामेध्यं भोजनं तामसप्रियम्॥10॥

अफलाकाङ्क्षिभिर्यज्ञो विधिदृष्टो य इज्यते।

यष्टव्यमेवेति मनः समाधाय स सात्त्विकः॥11॥

अभिसन्दाय तु फलं दम्भार्थमपि चैव यत्।

इज्यते भरतश्रेष्ठ तं यज्ञं विद्धि राजसम्॥12॥

विधिहीनमसृष्टान्नं मन्त्रहीनमदक्षिणम्।

श्रद्धाविरहितं यज्ञं तामसं परिचक्ष्यते॥13॥

देवद्विजगुरुप्राज्ञपूजनं शौचमार्जवम्।

ब्रह्मचर्यमहिंसा च  शारीरं तप उच्यते॥14॥

अनुद्वेगकरं वाक्यं सत्यं प्रियहितं च यत्।

स्वाध्यायाभ्यसनं चैव वाङ्मयं तप उच्यते॥15॥

मनःप्रसादः सौम्यत्वं मौनमात्मविनिग्रहः।

भावसंशुद्धिरित्येतत् तपो मानसमुच्यते॥16॥

सौम्यत्वम् – अक्रौर्यम्। ‘अक्रूरः सौम्य उच्यते’ इति ह्यभिधानम्। मौनं – मननशीलत्वम् –

‘बाल्यं च पाण्डित्यम् च निर्विद्याथ मुनिः’ इति हि श्रुतिः।

‘एतेन हीदं सर्वं मतम्। यदनेनेदं सर्वं मतं तस्मान्मुनिस्तस्मान्मुनिरित्याचक्षते’ इति हि भाल्लवेयश्रुतिः।

‘कथमन्यथा मानसं तपः स्यात् ?॥16॥

श्रद्धया परया तप्तं तपस्तत् त्रिविधं नरैः।

अफलाकाङ्क्षिभिर्युक्तैः सात्त्विकं परिचक्षते॥17॥

सत्कारमानपूजार्थं तपो दम्भेन चैव यत्।

क्रियते तदिह प्रोक्तं राजसं चलमध्रुवम्॥18॥

मूढग्राहेणात्मनो यत्पीडया क्रियते तपः।

परस्योत्सादनार्थं वा तत्तामसमुदाहृतम्॥19॥

दातव्यमिति यद्दानं दीयतेऽनुपकारिणे।

देशे काले च पात्रे च तद्दानं सात्त्विकं स्मृतम्॥20॥

यत्तु प्रत्युपकारार्थं फलमुद्दिश्य वा पुनः।

दीयते च परिक्लिष्टं तद्दानं राजसं  स्मृतम्॥21॥

अदेशकाले यद्दानमपात्रेभ्यश्च दीयते।

असत्कृतमवज्ञातं तत्तामसमुदाहृतम्॥22॥

ओं तत्सदिति निर्देशो ब्रह्मणस्त्रिविधः स्मृतः।

ब्राह्मणास्तेन वेदाश्च यज्ञाश्च विहिताः पुरा॥23॥

पुनश्च कर्मादीतिकर्तव्यताविधानार्थमर्थवादमाह – ओं तत्सदित्यादिना। परस्य ब्रह्मणो ह्येतानि नामानि –

‘ओं जगद्यत्र स्वयं च पूर्णो वेदोक्तरूपोऽनुपचारतश्च।

सर्वैः शुभैश्चाभियुतो न चान्यैरोन्तत् सदित्येनमथो वदन्ति’ इति ह्यृग्वेदाखिलेषु।

द्वितीयपादस्तच्छब्दार्थः।

‘सदेव सोम्येदमग्र आसीत्’ इति च। ‘ओमिति ब्रह्म’ इति च। तेन ब्रह्मणा। आत्मपूजार्थम्। वेदविधिर्व्यञ्जनम्।मा तूक्तापुरस्तात्॥23॥

तस्मादोमित्युदाहृत्य यज्ञदानतपःक्रियाः।

प्रवर्तन्ते विधानोक्ताः सततं ब्रह्मवादिनाम्॥24॥

तदित्यनभिसन्धाय फलं यज्ञ तपःक्रियाः।

दानक्रियाश्च विविधाः क्रियन्ते मोक्षकाङ्क्षिभिः॥25॥

तत् फलं म स्यादित्यनभिसन्धाय॥25॥

सद्भावे साधुभावे च सदित्येतत् प्रयुज्यते।

प्रशस्ते कर्मणि तथा सच्छब्धः पार्थ युज्यते॥26॥

यज्ञे तपसि दाने च स्थितिः सदिति चोच्यते।

कर्म चैव तदर्थीयं सदित्येवाभिधीयते॥27॥

सद्भावशब्देन प्रजननं सूचितम्। ओमित्युक्त्वाऽनभिसन्धाय फलं यज्ञदानतपआदिकृतामतिप्रीतेर्नामसाम्याद्ब्रह्मैव निष्पादितंभवतीत्याशयः। तथाच ऋग्वेदखिलेषु –

‘ओंयज्ञाद्या निष्फलं कर्म तत् स्यात् सद्वैतदर्थं कर्म वदन्ति वेदाः।

तच्छब्दानां सन्निधेर्ब्रह्मप्रीतेस्तद्रूपत्वाज्जनितं ब्रह्म तस्य’ इति॥27॥

॥इति श्रीमद्भगवद्गीतायां सप्तदशोऽध्यायः॥17॥

अश्रद्धया हुतं दत्तं तपस्तप्तं कृतं च यत्। असदित्युच्यते पार्थ न च तत् प्रेत्य नो इह॥28॥

 

॥इति श्रीमदानन्दतीर्थभगवत्पादाचार्यविरचिते श्रीमद्भगवद्गीताभाष्ये सप्तदशोऽध्यायः॥17॥

अथ अष्टादशोऽध्यायः

पूर्वोक्तं साधनं सर्वं सङ्क्षिप्तोपसंहरत्यनेनाध्यायेन-

अर्जुन उवाच

संन्यासस्य महाबाहो तत्त्वमिच्छामि वेदितुम्।

त्यागस्य च हृषीकेश पृथक् केशिनिषूदन॥01॥

श्री भगवानुवाच

काम्यानां कर्मणां न्यासं संन्यासं कवयो विदुः।

सर्वकर्मफलत्यागं प्राहुस्त्यागं विचक्षणाः॥02॥

फलानिच्छयाऽकरणेन वा काम्यकर्मन्यासः संन्यासः। त्यागस्तु फलत्याग एव। तथाहि प्राचीनशालश्रुतिः –

‘अनिच्छयाऽकर्मणा वाऽपि काम्यन्यासो न्यासः फलत्यागस्तुत्यागः’ इति॥02॥

त्याज्यं दोषवदीत्येके कर्म प्राहुर्मनीषिणः।

यज्ञदानतपःकर्म न त्याज्यमिति चापरे॥03॥

मनीषिणः इत् विशेषणात् पूर्वपक्षोऽपि ग्राह्य एव। फलत्यागेन त्यागो विवक्षितो यज्ञादेस्तत्वक्षे। ‘यस्तु कर्मफलत्यागी’ इति च वक्ष्यति। अत एक एवायं पक्षः॥03॥

निश्चयं शृणु मे तत्र त्यागे भरतसत्तम।

त्यागो हि पुरुषव्याघ्र त्रिविधः सम्प्रकीर्तितः॥04॥

तत्प्रकारं चाह – निश्चयमित्यादिना॥04॥

यज्ञदानतपःकर्म न त्याज्यं कार्यमेव तत्।

यज्ञो दानं तपश्चैव पावनानि मनीषिणाम्॥05॥

यज्ञभेद उक्तो ‘द्रव्ययज्ञा’ इत्यादिना। दाने त्वभयदानमन्तर्भवति। एतेषां मध्ये यत्किञ्चिद्यज्ञाधिकं कर्तव्यमेवेत्यर्थः। अन्यथा

‘ब्रह्मचारी गृहस्थो वा वानप्रस्थो यतिस्तथा।

यदीच्छेन्मोक्षमास्थातुमुत्तमाश्रममाश्रयेत्’ इति व्यासस्मृतिविरोधः।

‘ज्ञानयज्ञविद्याभयदानब्रह्मचर्यादितपसो हि ते। अतो यद्वचोऽन्यथा प्रतीयते , अधिकारभेदेन तद्योज्यम्। अन्यथेतरेषां गत्यभावात्॥05॥

एतान्यपि तु कर्माणि सङ्गं त्यक्त्वा फलानि च।

कर्तव्यानीति मे पार्थ निश्चितं मतमुत्तमम्॥06॥

नियतस्य तु संन्यासः कर्मणो नोपपद्यते।

मोहात् तस्य परित्यागस्तामसः परिकीर्तितः॥07॥

दुःखमित्येव यत्कर्म कायक्लेशभयात् त्यजेत्।

स कृत्वा राजसं त्यागं नैव त्यागफलं लभेत्॥08॥

कार्यमित्येव यत्कर्म नियतं क्रियतेऽर्जुन।

सङ्गं त्यक्त्वा फलं चैव स त्यागः सात्त्विको मतः॥09॥

न द्वेष्ट्य कुशलं कर्म कुशले नानुषज्जते।

त्यागी सत्त्वसमाविष्टो मेधावी छिन्नसंशयः॥10॥

न हि देहभृता शक्यं त्यक्तुं कर्माण्यशेषतः।

यस्तु कर्मफलत्यागी स त्यागीत्यभिधीयते॥11॥

अन्यस्त्यागार्थो न युक्त इत्याह – न हीति॥11॥

अनिष्टमिष्टं मिश्रं च त्रिविधं कर्मणः फलम्।

भवत्यत्यागिनां प्रेत्य न तु संन्यासिनां  क्वचित्॥12॥

त्यागं स्तौति – अनिष्टमिति॥12॥

पञ्चैतानि महाबाहो कारणानि निबोध मे।

साङ्ख्ये कृतान्ते प्रोक्तानि सिद्धये सर्वकर्मणाम्॥13॥

पुनः संन्यासं प्रपञ्चयितुं कर्मकारणान्याह – पञ्चेत्यादिना। साङ्ख्ये कृतान्ते – ज्ञाननिद्धान्ते॥13॥

अधिष्टानं तथा कर्ता करणं च पृथग्विधम्।

विविधाश्च पृथक्चेष्टा दैवं चैवात्र पञ्चमम्॥14॥

अधिष्ठानं -देहादिः। कर्ता – विष्णुः। स हि सर्वकर्तेत्युक्तम्। जीवस्य चाकर्तृत्वे प्रमाणमुक्तम्। करणम् – इन्द्रियादि। चेष्टाः – क्रीयाः। हस्तादि क्रियाभिर्हि होमादिकर्माणि जायन्ते। ध्यानादेरपि मानसी चेष्टा कारणम्। पूर्वतनचेष्टाऽपि संस्कारकारणत्वेन भवति। दैवम् – अदृष्टम्। तथा चायास्यश्रुतिः –

‘देहो ब्रह्माथेन्द्रियाद्याः क्रियाश्च तथाऽदृष्टं पञ्चमं कर्महेतुः’ इति॥14॥

शरीरवाङ्मनोभिर्यत्कर्म प्रारभते नरः।

न्यायं वा विपरीतं वा पञ्चैते तस्य हेतवः॥15॥

तत्रैवं सति कर्तारमात्मानं केवलं तु यः।

पश्यत्यकृतबुद्धित्वान्न स पश्यति दुर्मतिः॥16॥

केवलं – निष्क्रियम्।

एनं केवनमात्मानं निष्क्रियत्वाद्वदन्ति हि’ इति तत्रैव॥16॥

यस्य नाहङ्कृतो भावो बुद्धिर्यस्य न लिप्यते।

हत्वाऽपि स इमा ँल्लोकान् न हन्ति न निबध्यते॥17॥

तज्ज्ञानं स्तौति – यस्येति। यस्त्वीषद्बद्ध्यते स ईषदहङ्कारी च॥17॥

ज्ञानं ज्ञेयं परिज्ञाता त्रिविधा कर्मचोदना।

करणं कर्म कर्तेति त्रिविधः कर्मसङ्ग्रहः॥18॥

एवं तर्हि न पुरुषमपेक्ष्य विधिः, अकर्तृत्वादित्यत आह – ज्ञानमिति। त्रिविधा कर्मचोदना। एतत् त्रिविधमपेक्ष्य कर्मविधिरिति त्रिविधेत्युच्यते। कारणानि सङ्क्षिप्याह – करणमिति। कर्मसङ्ग्रहः – कर्मकारणसङ्क्षेपः। अधिष्ठानादि करण एवान्तर्भूतम्। तथाह्यृग्वेदखिलेषु-

‘ज्ञानं ज्ञेयं ज्ञानिनं चाप्यपेक्ष्य विधिरुत्थितः।

करणं चैव कर्ता च कर्मकारणसङ्ग्रहः’। इति

अकतृत्वेऽपि विधिद्वारेश्वरप्रसादादिच्छोत्वत्त्वा उक्तकारणैः कर्मद्वारा पुरुषार्थो भवतीति। ईश्वराधीनत्वेऽपि विधिद्वारा नियतस्तेनैव। यदि चेच्छादिर्जायते तर्हि कारितमेवेश्वरेण। फलं च नियतम्। वस्तुतोऽकर्तृत्वेऽप्याभिमानिकं कर्तृत्वं तस्यैव | स्वातन्त्र्यं च जडमुपेक्ष्येति न प्रवृत्तिविधिवैयर्थ्यम् | सर्वं चैतदनुभवोक्तप्रमाणसिद्धमिति न पृथक् प्रमाणमुच्यते॥18॥

ज्ञानं कर्म च कर्ता च त्रिदैव गुणभेदतः।

प्रोच्यते गुणसङ्ख्याने यथावच्छृणु तान्यपि॥19॥

पुनः साधनप्रथनाय गुणभेदानाह – ज्ञानमित्यादिना। गुणसङ्ख्याने-गुणगणनप्रकरणे॥19॥

सर्वभूतेषु येनैकं भावमव्ययमीक्षते।

अविभक्तं विभक्तेषु तज्ज्ञानं विद्धि सात्त्विकम्॥20॥

एकं भावम् – विष्णुम्॥20॥

पृथक्त्वेन तु यज्ज्ञानं नानाभावान् पृथग्विधान्।

वेत्ति सर्वेषु भूतेषु तज्ज्ञानं विद्धि राजसम्॥21॥

यत् तु कृत्स्नवदेकस्मिन् कार्ये सक्तमहैतुकम्।

अतत्त्वार्थवदल्पं च तत् तामसमुदाहृतम्॥22॥

नियतं सङ्गरहितमरागद्वेषतः कृतम्।

अफलप्रेप्सुना कर्म यत् तत् सात्विकमुच्यते॥23॥

यत् तु कामेप्सुना कर्म साहङ्कारेण वा पुनः।

क्रियते बहुलायासं तद्राजसमुदाहृतम्॥24॥

अनुबन्धं क्षयं हिंसामनवेक्ष्य च पौरुषम्।

मोहादारभ्यते कर्म यत् तत् तामसमुच्यते॥25॥

मुक्तसङ्गोऽनहंवादी धृत्युत्साहसमन्वितः।

सिद्ध्यसिद्ध्योनिर्विकारः कर्ता सात्त्विक उच्यते॥26॥

रागी कर्मफलप्रेप्सुर्लुब्धो हिंसात्मकोऽशुचिः।

हर्षशोकान्वितः कर्ता राजसः परिकीर्तितः॥27॥

अयुक्तः प्राकृतः स्तब्धः शठो नैष्कृतिकोऽलसः।

विषादी दीर्घसूत्री च कर्ता तामस उच्यते॥28॥

परकृतं दोषं दीर्घकालकृतमप्यनुचितं यः सूचयति स दीर्घसूत्री-

‘परेण यः कृतो दोषो दीर्घकालकृतोऽपि वा।

यस्तस्य सूचको दोषाद्दीर्घसूत्री स उच्यते’ इत्यभिधानात्॥28॥

बुद्थेर्भेदं धृतेश्चैव गुणतस्त्रिविदं शृणु।

प्रोच्यमानमशेषेण पृथक्त्वेन धनञ्जय॥29॥

प्रवृत्तिं च निवृत्तिं च कार्याकार्ये भयाभये।

बन्धं मोक्षं च या वेत्ति बुद्धिः सा पार्थ सात्त्विकी॥30॥

यया धर्ममधर्मं च कार्यं चाकार्यमेव च।

अयथावत् प्रजानाति बुद्धिः सा पार्थ राजसी॥31॥

यथार्थत्वनियमाभावो राजस्याः, अन्यथा तामस्या भेदाभावात्॥31॥

अधर्मं धर्ममिति य मन्यते तमसाऽऽवृता।

सर्वार्थान् विपरीतांश्च बुद्धिः सा पार्थ तामसी॥32॥

धृत्वा यया धारयते मनःप्राणेन्द्रियक्रियाः।

योगेनाव्यभिचारिण्या धृतिः सा पार्थ सात्त्विकी॥33॥

यया तु धर्मकामार्थान् धृत्या धारयतेऽर्जुन।

प्रसङ्गेन फलाकाङ्क्षी धृतिः सा पार्थ राजसी॥34॥

यया स्वप्नं भयं शोकं विषादं मदमेव च।

न विमुञ्चति दुर्मेधा धृतिः स पार्थ तामसी॥35॥

सुखं त्विदानीं त्रिविधं शृणु मे भरतर्षभ।

अभ्यासाद्रमते यत्र दुःखान्तं च निगच्छति॥36॥

यत् तदग्रे विषमिव परिणामेऽमृतोपमम्।

तत् सुखं सात्त्विकं प्रोक्तमात्मबुद्धिप्रसादजम्॥37॥

विषयेन्द्रियसंयोगाद्यत् तदग्रेऽमृतोपमम्।

परिणामे विषमिव तत्सुखं राजसं स्मृतम्॥38॥

यदग्रे चानुबन्धे च सुखं मोहनमात्मनः।

निद्रालस्यप्रमादोत्थं तत् तामसमुदाहृतम्॥39॥

न तदस्ति पृथिव्यां वा दिवि देवेषु वा पुनः।

सत्त्वं प्रकृतिजैर्मुक्तं यदेभिः स्यात् त्रिभिर्गुणैः॥40॥

ब्राह्मणक्षत्रियविशां शूद्राणां च परन्तप।

कर्माणि प्रविभक्तानि स्वभावप्रभवैर्गुणैः॥41॥

शमो दमस्तपः शौचं क्षान्तिरार्जवमेव च।

ज्ञानं विज्ञानमास्तिक्यं ब्रह्मकर्म स्वभावजम्॥42॥

शौर्यं तेजो धृतिर्दाक्ष्यं युद्धे चाप्यपलायनम्।

दानमीश्वरभावश्च क्षात्रं कर्म स्वभावजम्॥43॥

कृषिगोरक्षवाणिज्यं वैश्यकर्म स्वभावजम्। परिचर्यात्मकं कर्म शूद्रस्यापि स्वभावजम्॥44॥

स्वे स्वे कर्मण्यभिरतः संसिद्धिं लभते नरः।

स्वकर्मनिरतः सिद्धिं यथा विन्दति तच्छृणु॥45॥

यतः प्रवृत्तिर्भूतानां येन सर्वमिदं ततम्।

स्वकर्मणा तमभ्यर्च्य सिद्धिं विन्दति मानवः॥46॥

श्रेयान् स्वधर्मो विगुणः परधर्मात् स्वनुष्ठितात्।

स्वभावनियतं कर्म कुर्वन्नाप्नोति किल्बिषम्॥47॥

सहजं कर्म कौन्तेय सदोषमपि न त्यजेत्।

सर्वारम्भा हि दोषेण धूमेनाग्निरिवावृताः॥48॥

असक्तबुद्धिः सर्वत्र जितात्मा विगतस्पृहः।

नैष्कर्म्यसिद्धिं परमां संन्यासेनाधिगच्छति॥49॥

नैष्कर्म्यसिद्धिम् – नैष्कर्म्यफलां योगसिद्धिम्॥49॥

सिद्धिं प्राप्तो यथा ब्रह्म तथाऽऽप्नोति निबोध मे।

समासेनैव कौन्तेय निष्ठा ज्ञानस्य या परा॥50॥

यथा येनोपायेन सिद्धिं प्राप्तो ब्रह्म प्राप्नोति तथा निबोध। या सिद्धिर्ज्ञानस्य परा निष्ठा॥50॥

बुद्ध्या विशुद्धया युक्तो धृत्याऽऽत्मानं नियम्य च।

शब्दादीन् विषयांस्त्यक्त्वा रागद्वेषौ व्युदस्य च॥51॥

विविक्तसेवी लघ्वाशी यतवाक्कायमानसः।

ध्यानयोगपरो नित्यं वैराग्यं समुपाश्रितः॥52॥

अहङ्कारं बलं दर्पं कामं क्रोधं परिग्रहम्।

विमुच्य निर्ममः शान्तो ब्रह्मभूयाय कल्पते॥53॥

ब्रह्मभूयाय कल्पते। ब्रह्मणि भावः – ब्रह्मभूयम् – ब्रह्मणि स्थितिः सर्वदा तन्मनस्कतेत्यर्थः॥53॥

ब्रह्मभूतः प्रसन्नात्मा न शोचति न काङ्क्षति।

समः सर्वेषु भूतेषु मद्भक्तिं लभते पराम्॥54॥

भक्त्या मामभिजानाति यावान् यश्चास्मि तत्त्वतः।

ततो मां तत्त्वतो ज्ञात्वा विशते तदनन्तरम्॥55॥

सर्वकर्माण्यपि  सदा कुर्वाणो मद्व्यपाश्रयः।

मत्प्रसादादवाप्नोति शाश्वतं पदमव्ययम्॥56॥

पुनरन्तरङ्गसाधनान्युक्त्वोपरंहरति – सर्वकर्माणीत्यादिना॥56॥

चेतसा सर्वकर्माणि मयि संन्यस्य मत्परः।

बुद्धियोगमुपाश्रित्य मच्चित्तः सततं भव॥57॥

मच्चित्तः सर्वदुर्गाणि मत्प्रसादात्तरिष्यसि।

अथ चेत्वमहङ्कारन्न श्रोष्यसि विनङ्क्षसि॥58॥

यदहङ्कारमाश्रित्य न योत्स्य इति मन्यसे।

मिथ्यैष व्यवसायस्ते प्रकृतिस्त्वां नियोक्षति॥59॥

स्वभावजेन कौन्तेय निबद्धः स्वेन कर्मणा।

कर्तुं नेच्छसि यन्मोहात् करिष्यस्यवशोऽपि तत्॥60॥

ईश्वरः सर्वभूतानां हृद्देशेऽर्जुन तिष्ठति।

भ्रामयन् सर्वभूतानि यन्त्रारूढानि मायया॥61॥

परोक्षवचनं तु द्रोणं प्रति भीमवचनवत्॥61॥

तमेव शरणं गच्छ सर्वभावेन भारत।

तत्प्रसादात् परां शान्तिं स्थानं प्राप्स्यसि शाश्वतम्॥62॥

इति ते ज्ञानमाख्यातं गुह्यात् गुह्यतरं मया।

विमृश्यैतदशेषेण यथेच्छसि तथा कुरु॥63॥

सर्वगुह्यतमं भूयः शृणुमे परमं वचः।

इष्टोऽसि मे धृढमिति ततो वक्ष्यामि ते हितम्॥64॥

मन्मना भव मद्भक्तो मद्यजी मां नमस्कुरु।

मामेवैष्यसि सत्यं ते प्रतिजाने प्रियोऽसि मे॥65॥

सर्वधर्मान् परित्यज्य मामेकं शरणं व्रज।

अहं त्वा सर्वपापेभ्यो मोक्षयिष्यामि मा शुचः॥66॥

धर्मत्यागः – फलत्यागः। कथमन्यथा युद्धविधिः?

‘यस्तु कर्मफलत्यागी स त्यागीत्यभिदीयते’ इति चोक्तम्॥66॥

इदं ते नातपस्काय नाभक्ताय कदाचन।

न चाशुश्रूषवे वाच्यं न च मां योऽभ्यसूयति॥67॥

य इदं परमं गुह्यं मद्भक्तेष्वभिधास्यति।

भक्तिं मयि परां कृत्वा मामेवैष्यत्यसंशयः॥68॥

न च तस्मान्मनुष्येषु कश्चिन्मे प्रियकृत्तमः।

भविता न च मे तस्मादन्यः प्रियतरो भुवि॥69॥

अध्येष्यते च य इमं धर्म्यं संवादमावयोः।

ज्ञानयज्ञेन तेनाहमिष्टः स्यामिति मे मतिः॥70॥

श्रद्धावाननसूयश्च शृणुयादपि यो नरः।

सोऽपि मुक्तः शुभान् लोकान् प्राप्नुयात् पुण्यकर्मणाम्॥71॥

कच्चिदेतत् शृतं पार्थ त्वयैकाग्रेण  चेतसा।

कच्चिदज्ज्ञानसम्मोहः प्रनष्टस्ते धनञ्जय॥72॥

अर्जुन उवाच

नष्टो मोहः स्मृतिर्लभ्दा त्वत्प्रसादान्मयाऽच्युत।

स्धितोऽस्मि गतसन्देहः करिष्ये वचनं तव॥73॥

सञ्जय उवाच

इत्यहं वासुदेवस्य पार्थस्य च महात्मनः।

संवादमिममश्रौषमद्भुतं रोमहर्षणम्॥74॥

व्यासप्रसादाच्छ्रुतवानेतद्गुह्यमहं परम्। योगं योगेश्वरात् कृष्णात् साक्षात् कथयथः स्वयम्॥75॥

राजन् संस्मृत्य संस्मृत्य  संवादमिममद्भुतम्।

केशवार्जुनयोः पुण्यं हृष्यामि च मुहुर्मुहुः॥76॥

तच्च संस्मृत्य संस्मृत्य रूपमत्यद्भुतं हरेः।

विस्मयो मे महान्राजन् हृष्यामि च पुनः पुनः॥77॥

यत्र योगेश्वरः कृष्णो यत्र पार्थो धनुर्धरः।

तत्र श्रीर्विजयो भूतिर्ध्रुवा नीतिर्मतिर्मम॥78॥

॥इति श्रीमद्भगवद्गीतायां अष्टादशोऽध्यायः॥18॥

॥इति श्रीमद्भगवद्गीता॥

यस्य त्रीण्युदितानि वेदवचने रूपाणि दिव्यान्यलं

बट् तद्दर्शतमित्थमेव निहितं देवस्य भर्गो महत्।

वायो रामवचोनयं प्रथमकं पृक्षो द्वितीयं वपुः

र्मध्वो यत् तु तृतीयकं कृतमिदं भाष्यं हि तेन प्रभौ॥

पूर्णादोषमहाविष्णुर्गीतामाश्रित्य लेशतः।

निरूपणं कृतं तेन प्रीयतां मे सदा विभुः॥

॥इति श्रीमदानन्दतीर्थभगवत्पादाचार्यविरचिते­श्रीमद्भगवद्गीताभाष्यम्॥

श्री कृष्णार्पणमस्तु॥

॥मुख्यप्राण वशे सर्वं स विष्णोर्वशगः सदा॥

॥प्रीणयामो वासुदेवं देवामण्डलाखण्डमण्डानम्॥